W hołdzie mistrzowi słowa
Julian Tuwim zajmie się innym czarnoleskim wątkiem. Skupi się na poetyckiej doskonałości utworów mistrza, nie na problemie śmierci. Zatytułuje jeden ze swych tomów poetyckich Rzecz Czarnoleska i będzie się w nim odwoływał do tradycji poetyckiej mistrza Kochanowskiego: Z chaosu ład się tworzy, ład, konieczność, Jedyność chwili, gdy bezmiar tworzywa Sam się układa w swoją ostateczność I woła, jak się nazywa. (Julian Tuwim, Rzecz Czarnoleska ) Tuwim nie wystąpił w roli prekursora. Do...
W wyścigu po sławę i... nieśmiertelność
Zdawali sobie sprawę z wagi swych dzieł Horacy czy Jan Kochanowski. „Nie wszystek umrę”, „Będę wciąż młody” – sugerował Horacy w najsłynniejszej swej pieśni ( Exegi monumentum... ), a Jan z Czarnolasu parafrazował te słowa: „nie umrę ani mię czarnymi/Styks niewesoła zamknie odnogami swymi” (Pieśń XXIV) i prosił Muzy: „...niech ze mną za raz me rymy nie giną,/Ale kiedy ja umrę, ony niecha j słyną” ( Ku Muzom ). Twórczość poetycka miała więc dawać laury i rozgłos za życia („O mnie Moskwa i...
Wariacje na temat życia Jezusa
Popularne są również filmowe i literackie wariacje na temat życia Jezusa. Części Mistrza i Małgorzaty będące fragmentami z dzieła mistrza o Poncjuszu Piłacie są nie czym innym, jak inną wersją wydarzeń ewangelicznych. Pośród filmów o Jezusie szczególne emocje budzi Ostatnie kuszenie Chrystusa , uchodzące za dzieło bluźniercze i kontrowersyjne. Również wpisywanie w dzieła sztuki, plakaty filmowe, obrazy, rzeźby znaku krzyża zawsze budziło i budzi spore emocje...
Warszawa Prusa
W powieści Bolesława Prusa Lalka mowa o Warszawie II połowy XIX wieku. Książka nie tylko oddaje zawikłaną biografię głównego bohatera, kupca Stanisława Wokulskiego, ale przede wszystkim portret miasta, i to zarówno jego bogatych, reprezentacyjnych dzielnic (Krakowskie Przedmieście, Łazienki, Aleje Ujazdowskie), jak i ubogich (Powiśle, dzielnica żydowska). Pisarz, jako realista, dbał o wierne oddawanie szczegółów. Wiedzę o Warszawie miał także jako felietonista, autor Kronik , w których...
Wątpliwe kariery komunistów
Wątpliwe kariery robią komuniści w powojennej Polsce. W ekranizacji Popiołu i diamentu Jerzego Andrzejewskiego (reż. Andrzej Wajda) oglądamy dzielących się stołkami miejscowych notabli i pijanego karierowicza, który usiłuje coś wymusić na dygnitarzach, jednak to, iż jest pijany, przekreśla jego przyszłość. Kariery polityczne wielu bohaterów Małej apokalipsy Tadeusza Konwickiego to jednak kariery pozorne w groteskowym państwie, w którym nawet data w kalendarzu nie jest pewna, zapałki się...
Wbrew tradycji czy nie?
Innym istotnym pytaniem zadawanym często przez poetów jest pytanie o tradycję. Negują ją futuryści czy poeci Awangardy Krakowskiej, postulującej całkowite odświeżenie języka poetyckiego. Zresztą i romantycy odświeżyli język w stosunku do klasyków, mimo buntu romantyków przeciw klasykom żywili oni jednak szacunek dla literatury poprzednich wieków. Z kolei ewidentny zwrot ku tradycji proponowali poeci renesansowi, tacy jak Kochanowski, pojmujący swą twórczość jako rywalizację z przodkami i...
Według Bułhakowa...
Piłat z powieści Michaiła Bułhakowa Mistrz i Małgorzata jest bohaterem książki pisanej przez mistrza, której fragmenty poznajemy w powieści. W książce mistrza następuje reinterpretacja Ewangelii i chrześcijańskiej legendy. Chrystus jest bardziej ludzki i bardziej tchórzliwy, nie zdaje sobie sprawy z grożącego mu niebezpieczeństwa, wydaje się człowiekiem głęboko wykształconym, ale naiwnym. Piłat zostaje naszkicowany jako człowiek samotny, zgorzkniały, trapiony silnymi bólami głowy i...
Wesele spotkaniem ludzi różnych stanów
Już tradycyjnie w literaturze polskiej ślub i wesele jest spotkaniem ludzi różnych stanów, reprezentujących różne poglądy. Np. w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej obecność panienki Justyny i dzieci Korczyńskich, a więc państwa z dworu na weselu w zaścianku Bohatyrowicze traktowana jest przez gospodarzy jako wyróżnienie i awans, przez Emilię natomiast jako bolesna pomyłka. Zdaniem rozkapryszonej żony Benedykta jej dzieci powinny bywać jedynie na weselach w sąsiednich majątkach, nie u...
Wesele, ślub
PAN MŁODY A ty z twoim sercem złotem nie zgadniesz, dziewczyno-żono, jak mi serce wali młotem, jak cię widzę z tą koroną, z tą koroną świecidełek,w tym rozmaitym gorsecie, jak lalkę dobytą z pudełek w Sukiennicach, w gabilotce: zapaseczka, gors, spódnica, warkocze we wstążek splotce; że to moje, że to własne, że tak światłem gorą lica! PANNA MŁODA Buciki mom troche ciasne. PAN MŁODY A to zezuj, moja złota. PANNA MŁODA Ze sewcem tako robota. PAN MŁODY Tańcuj boso. PANNA MŁODA Panna...
- Ślub – marzenie dziewic i... matek
- Wesele spotkaniem ludzi różnych stanów
- Ślub jako nobilitacja kobiety
- Ślub ukłonem w stronę tradycji
- Ślub – szczęśliwe zakończenie czy początek wspólnego życia?
- Cichy lub potajemny ślub
- Ceremonia weselna składnikiem obyczajowości polskiej wsi
- Ślub rozwiązaniem konfliktów
Wędrówki marzeń, wędrówki w świat zmysłów
Motyw wędrówki do krainy marzeń odnajdziemy w dość nietypowym jak na Baczyńskiego (znanym też w pięknej wersji śpiewanej przez Grzegorza Turnaua) utworze: Znów wędrujemy ciepłym krajem Malachitową łąką morze Ptaki powrotne umierają Wśród pomarańczy na rozdrożach Na fioletowoszarych łąkach Niebo rozpina płynność arkad (Krzysztof Kamil Baczyński, Piosenka ) Rzeczywistość w tym wierszu ma cechy egzotycznej baśni: „przed fontannami perłowymi noc winogrona gwiazd rozdaje”, „wieczorami w...
Wielcy Polacy emigracji
Idealizacji ojczyzny towarzyszy utrwalanie postaci wielkich Polaków. Norwid wspomina w swych utworach Mickiewicza (wiersz Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie , jedno z opowiadań tomu Czarne kwiaty ) i przede wszystkim Szopena ( Fortepian Szopena , jedno z opowiadań tomu Czarne kwiaty), oddaje hołd Józefowi Bemowi, którego pogrzeb stylizuje na pogrzeb dawnego wielkiego wojownika ( Bema pamięci żałobny rapsod ). Słowacki przypomina bohaterów powstania listopadowego, poległego na Woli generała...
Wielka metafora macierzyństwa
I jeszcze jeden kontekst macierzyństwa – metaforyczny. Często nazywamy matką nie tylko matkę biologiczną, ale ojczyznę, ziemię, Kościół. Warto pod tym kątem przeanalizować język potoczny, język katolickiej liturgii i literatury.
Wielki nieobecny
Bardzo ciekawe i sugestywne wizje Boga daje kultura współczesna. Jego usilne poszukiwanie i niekiedy podane w wątpliwość istnienie jest tematem wielu tekstów. Większość z nich zawiesza odpowiedź na pytanie o to, czy Bóg faktycznie ingerował w losy ludzi, objawił się (filmy Trzeci cud Agnieszki Holland, Ofiarowanie Andrieja Tarkowskiego), niektóre zawierają jedynie przeczucie Tajemnicy ( Trzy kolory czy Dekalog Krzysztofa Kieślowskiego). Inne są dramatycznym bądź ironicznym wołaniem...
Wieszcz – spełniony w poezji, niespełniony w życiu
Kolejną kreacją artysty jest romantyczny wieszcz, spełniony w poezji, niespełniony w życiu. Konrad jest genialnym poetą, samotnikiem, który przeżył zawód miłosny. Podobnie mówiący w wierszu Do*** podmiot liryczny utworu Mickiewicza (być może można go utożsamiać z poetą) jest nieszczęśliwy z powodu rozłąki z ukochaną.
Wieś
– I nie ma końca tej ludzkiej marnacji. Siadłam przy Agacie, kiej już ksiądz odjechał,aż tu przylatuje Filipka zza wody z krzykiem, że jej najstarsza kończy... Poleciałam juści... Jezus, w chałupie żywy mróz siedzi... Okna wiechciami pozatykane... jedno łóżko w chałupie, a reszta w barłogu kiej psy się gnieździ... nie pomarła dzieucha, ino ją tak z głodu sparło... ziemniaków już brakło, pierzynę już przedali... każdą kwartę kaszy wymodlają u młynarza, nikt nie chce zborgować i pożyczyć do...
- Obraz potu i krwi chłopa oraz konfliktów społecznych
- Chłopi – niewykorzystana i nieuświadomiona siła w walce z zaborcą
- Echa konfliktów społecznych
- Wieś współczesna realistycznie i komediowo
- Ubóstwo wsi w literaturze dwudziestolecia międzywojennego
- Wieś – pole dla pracy u podstaw
- Wieś inspiracją dla wyobraźni romantyków
- Wieś skrajnie uboga w tekstach młodopolan
- Wieś sielankowa
- Romantyczna wieś sielankowa i nostalgiczna
- Chłopi – barwna panorama życia wsi
Wieś – korzenie
W takich powieściach jak Widnokrąg Wiesława Myśliwskiego następuje powrót do korzeni. Tkwią one na prowincji, na wsi, w naszym dzieciństwie – zdaje się mówić pisarz, opisujący dzieciństwo bohatera-narratora na przedmieściach Sandomierza oraz na wsi... (zwracają uwagę wątki autobiograficzne). O zapomnianych korzeniach łemkowskich mówi poezja Jerzego Harasymowicza czy Adama Ziemianina. Motyw wsi beskidzkiej występuje też w popularnej ostatnio prozie Andrzeja Stasiuka, który osiadł na...
Wieś – pole dla pracy u podstaw
Uboga wieś, która może być polem pracy dla pozytywistów, została ukazana w powieściach, nowelach i opowiadaniach. O jej specyfice i mieszkańcach pisali najwybitniejsi przedstawiciele epoki: Bolesław Prus pokazał skrajne ubóstwo wsi, brak perspektyw dla zdolnych dzieci w noweli Antek , podobny temat podjął Henryk Sienkiewicz w Janku Muzykancie , Maria Konopnicka w obrazku Przed sądem i Eliza Orzeszkowa w Dobrej pani . Z kolei pozytywny obraz pracy na roli i współdziałania dworu z...
Wieś inspiracją dla wyobraźni romantyków
W epoce romantyzmu temat wsi, ludowości zostaje silnie wyeksponowany. Nie jest to jednak temat społeczny; wieś: jej kultura – obrzędy, obyczaje, legendy, pieśni – staje się raczej inspiracją dla romantycznych twórców. Ballady Adama Mickiewicza, takie jak Rybka , Świteź , Świtezianka czy zwłaszcza Lilije czerpią formalnie i treściowo z ludowej twórczości. Odnajdziemy w nich ślady wiejskich piosenek (zwłaszcza w balladzie Lilije ), tak charakterystyczną dla twórczości ludowej...
Wieś paraboliczna, zmitologizowana
Ostatnio niebywałą popularnością cieszą się literackie utwory paraboliczne, na poły baśniowe, związane z prozą realizmu magicznego, akcentujące wiejski bezczas (czy czas mityczny), w który wpisują się wydarzenia historyczne oraz podobne baśniowe, paraboliczne filmy związane z kinem autorskim. Utrwalanie i kreowanie mitów w tekstach kultury poświęconych wsi to drugi, obok groteskowego, zapoczątkowanego przez Redlińskiego w Konopielce , wiejski nurt literatury i filmu... Do polskiej prozy...
Wieś sielankowa
W sielankowych obrazach wsi specjalizowała się literatura rzymska. Bukoliczne obrazy pasterzy, romansujących pośród pięknego krajobrazu i przeżywających swe pozorne problemy miłosne, powtórzą się w polskiej literaturze okresu sentymentalizmu ( Laura i Filon Franciszka Karpińskiego). Sielankową wieś, widzianą oczyma ziemianina gospodarza znamy także z przekazów twórców renesansowych: Żywota człowieka poćciwego Mikołaja Reja czy Pieśni świętojańskiej o Sobótce Jana Kochanowskiego. Obaj...
Wieś skrajnie uboga w tekstach młodopolan
Nie brakuje też obrazów skrajnie ubogiej wsi w tekstach młodopolan. W wierszu Jana Kasprowicza W chałupie i cyklu utworów Z chałupy odnajdziemy obrazy ubogich chłopskich chat. W epopei Reymonta Chłopi znajdzie odbicie dramatyczne niekiedy życie i bieda ubogich gospodarzy i komorników. Skrajne ubóstwo i morderczą pracę chłopów opisze też Stefan Żeromski w opowiadaniu Zmierzch . W naturalistycznych opowiadaniach i Wiernej rzece tego pisarza pojawią się obrazy biednych chłopów...
Wieś współczesna groteskowo
Groteskowo odważył się pokazać polską wieś Witold Gombrowicz w Ferdydurke . Komicznie pokazał relacje między panem a chłopem i prymitywizm mieszkańców wsi. W jego utworach ( Ferdydurke , Pornografia ) narasta konflikt między państwem a chłopstwem, grozi rewolucja; państwo odgradza się od chłopstwa barierą form i rytuałów – pustych, nic nieznaczących już, ale akcentujących różnice między klasami. Inny groteskowy obraz wsi, już powojennej, stworzył Edward Redliński w powieści Konopielka ....
Wieś współczesna realistycznie i komediowo
Obrazy wsi współczesnej odnajdujemy np. w opowiadaniu Na wsi wesele Marii Dąbrowskiej (tendencja „zastaw się, a postaw się”), w prozie Andrzeja Stasiuka (wieś beskidzka). Powojenną wieś polską starano się także pokazać w kultowych komediach: Sami swoi , Nie ma mocnych , Kochaj albo rzuć , Kogel-mogel i Galimatias oraz w popularnych serialach ( Daleko od szosy , Dom ). Pojawia się w nich motyw awansu społecznego, pędu młodzieży do edukacji, ale także przeniesione jeszcze z dawnych...
Wino romantyków
Motyw radosnej biesiady przy miodzie pojawia się też we wczesnej twórczośc i Adama Mickiewicza w Pieśni Filaretów . Czara złota urasta do symbolu młodzieńczej radości, ale i wspólnego doświadczenia: wspólnej nauki i wspólnej zabawy: Hej, użyjmy żywota! Wszak żyjem tylko raz; Niechaj ta czara złota Nie próżno wabi nas. Hejże do niej wesoło, Niechaj obiega w koło. Chwytaj i do dna chyl Zwiastunkę słodkich chwil. Słowa: „polski pijemy miód;/Lepszy śpiew narodowy/I lepszy bratni ród”...
Witkacowskie orgie i eksperymenty
W powieściach Witkacego spotykamy liczne sceny orgii. Biorą w nich udział zarówno mężczyźni, jak i kobiety. W Pożegnaniu jesieni mowa o seansie kokainowym i epizodzie homoseksualnym głodnego wrażeń eksperymentatora Atanazego Bazakbala. Ten niedoszły artysta, mimo iż poślubi Zosię i będzie zdradzał ją z Helą, zaszaleje w mieszkaniu przyjaciela, odbywając stosunek z perwersyjnym arystokratą.
Wizja franciszkańska
Innym radosnym obrazem Boga jest wizja franciszkańska, utrwalona choćby w Kwiatkach św. Franciszka z Asyżu (przetłumaczonych przez Leopolda Staffa). Eksponuje ona Boże miłosierdzie i jedność człowieka z wszelkim stworzeniem, zaleca postawę pokory i miłości. W tej wizji siostrą i bratem człowieka są zarówno powietrze, słońce, wiatr, księżyc, jak i... śmierć („Pochwalony bądź, Panie, przez siostrę naszą śmierć cielesną” – Pieśń słoneczna św. Franciszka ). Poglądy średniowiecznego świętego z...
Wizja kobiety w poezji Anny Świrszczyńskiej
Na ogół nie wymienia się jednym tchem wśród utworów feministycznych wierszy Anny Świrszczyńskiej. A jednak kreację kobiety mówiącej w tych wierszach (którą zapewne trzeba utożsamiać z autorką) można by uznać za feministyczną. Bohaterka tych utworów realizuje się w tradycyjnych rolach społecznych, jest matką, babcią, córką, kochanką, jednakże niekonwencjonalnie, tzn. niezgodnie ze stereotypami, mówi o własnej kobiecości. Zwraca uwagę motyw obcości partnerów seksualnych, ich rywalizacji, a...
Władcy mitologiczni
Władców mitologicznych spotykają liczne ludzkie nieszczęścia. Król Priam – bohater Iliady , przeżywa śmierć swego ukochanego syna Hektora (w pojedynku z Achillesem) oraz zapowiedź zbezczeszczenia zwłok syna.Jako zbolały ojciec przybywa do obozu wroga błagać zabójcę syna – Achillesa,o zwrot drogich starcowi zwłok. Achilles, przez szacunek dla siwej głowy i litość dla cierpiącego, wydaje ciało Hektora, mimo iż wcześniej nienawidził przeciwnika, który zabił mu przyjaciela – Patroklosa...
Wodzowie rewolucji i szefowie państwa
Osobny rozdział stanowią komunistyczni wodzowie. Takich wodzów kreuje usilnie sowiecka propaganda. Jednym z nich jest Czapajew – tytułowy bohater filmu braci Wasiliewów, ukazany jako człowiek z krwi i kości. Komunista – bandyta, kat i obłudny zbrodniarz – to Stalin i jego ludzie przedstawieni w licznych tekstach kultury, np. w dokumencie Józefa Czapskiego Na nieludzkiej ziemi , według którego nikt z sowieckich dygnitarzy nie potrafił odpowiedzieć, co stało się z polskimi oficerami z...
Wojenni święci
Portret bezkompromisowego współczesnego męczennika za wiarę szkicuje w swych esejach Jan Józef Szczepański – ojciec Maksymilian Kolbe oddaje swoje życie za życie współwięźnia ( Święty ). O tym samym bohaterskim zakonniku opowiada film Krzysztofa Zanussiego Życie za życie. „Żydowskim świętym” nazywa się niekiedy dobrego doktora, utrwalonego w wielu tekstach kultury, m.in. w filmie Andrzeja Wajdy Korczak czy Pianiście Szpilmana.
Wróg
Skwar jest wielki, kurz wzbija się w górę. Poganie uciekają,a Francuzi nękają ich. Pogoń trwa aż do Saragossy. Na szczyt wieży wyszła Bramimonda: z nią jej kleryki i kanoniki fałszywej wiary, których nigdy Bóg nie kochał: nie mają ani święceń, ani tonsury. Kiedy ujrzała Arabów w takiej rozsypce, głośno krzyczy: „Mahomecie, wspomóż! Ha, miły królu, oto pobito naszych ludzi! Emir poległ tak haniebnie!” Kiedy Marsyl to słyszy, obraca się do ściany, oczy jego leją łzy, głowa opada. Umarł z...
Wróg klasowy
Odrębne zagadnienie stanowi kreowanie wroga klasowego. Szczególnie często występuje w literaturze i filmie socrealistycznym. To na ogół nędzny sabotażysta. O tym, jak manipulowano nazwą wroga klasowego ,świadczą filmy o stalinowskich więzieniach, aresztowaniach niewinnych ludzi ( Przesłuchanie , Matka Królów ), a także scena pogrzebu z serialu Dom Jana Łomnickiego (przypadkowa śmierć – wypadek dawnego bohatera, przodownika pracy, kreowana jest na zbrodnię wroga klasowego...).
Wspomnienia i marzenia z młodości
Na życiu niektórych bohaterów zaważą wspomnienia z młodości, romantyczne wyobrażenia o dawnych i niedoszłych kochankach, niekiedy dezorganizujące całe ich realne życie. Np. pani Barbara Niechcicowa przeżyje życie u boku swego męża Bogumiła ( Noce i dnie Marii Dąbrowskiej), rodząc mu dzieci i marząc o eleganckim adoratorze z młodości – sentymentalnym Józefie Toliboskim. Róża Żabczyńska, bohaterka Cudzoziemki Marii Kuncewiczowej, wciąż wspominać będzie jeden komplement wypowiedziany pod...
Współczesny aspekt problemu
Literatura socjalizmu nie dotykała problemu ubóstwa, chyba że chodziło o biedę na imperialistycznym Zachodzie. O franciszkańskim w pewnym sensie ubóstwie i włóczędze z wyboru pisał outsider Edward Stachura, który w piosenkach czy Siekierezadzie opisał los człowieka o niewielkich bytowych wymaganiach, któremu wystarczy miłość i chleb... Los matki, walczącej przed wojną i po okupacji o byt i przetrwanie licznej rodziny, pokazuje książka Kazimierza Brandysa i nakręcony według niej film Matka...
Współcześni dorobkiewicze
Liczne teksty kultury pokazują zapatrzenie współczesnych polskich nowobogackich w zachodnie wzorce. Taką postać wykreował np. Paweł Huelle w wystawianej w teatrze TV sztuce Kąpielisko Ostrów . Jeden z jej bohaterów, cwaniaczek Trybulak, wykupuje ziemie dawnego uzdrowiska, by inwestować w hipermarket, stację benzynową, pola golfowe. Naśladując polskie ziemiaństwo, ale przede wszystkim zachodnią obyczajowość, buduje pola golfowe, otacza się myśliwskimi rasowymi psami, montuje w domu antenę...
Wulkan energii
Uosobieniem starej, ale pełnej energii, zaradnej kobiety jest bohaterka Chłopów Władysława Stanisława Reymonta, Dominikowa. To z inicjatywy matki jej piękna, młoda córka Jagna zostaje wydana za najbogatszego gospodarza we wsi, przywódcę gromady – Macieja. Ona też decyduje o przepisaniu najlepszego kawałka ziemi Jagnie. Po śmierci Boryny to ona skłania córkę do pilnowania swego majątku i nieustępowania w sporach z Borynami (które Jagusię zniechęcają i nużą– gdyby nie żelazna ręka matki,...
Wybór moralny
Teraz kiedy piszę te słowa zwolennicy ugody Zdobyli pewną przewagę nad stronnictwem niezłomnych Zwykłe wahanie nastrojów losy jeszcze się ważą cmentarze rosną maleje liczba obrońców ale obrona trwa i będzie trwała do końca i jeśli Miasto padnie a ocaleje jeden on będzie niósł Miasto w sobie po drogach wygnania on będzie Miasto patrzymy w twarz głodu twarz ognia twarz śmierci najgorszą ze wszystkich – twarz zdrady (Zbigniew Herbert, Raport z oblężonego miasta ) Konieczność dokonania...
- Między światem wartości a piekłem obozu
- Emigracja, konspiracja czy służba reżimowi?
- Uniwersalne dylematy
- Dylematy bohaterów średniowiecznych
- Między czynem a jego analizą
- Załamanie wiary czy wiara mimo wszystko? – dylemat Kochanowskiego
- Między żądzą władzy a moralnością
- Barokowe rozdarcie między urokami świata a nakazami Bożymi
- Dylematy buntowników i spiskowców
- Między tradycyjną rolą a potrzebą chwili
- Miłość czy wierność zasadom?
- Dylemat Antygony – między prawem boskim a ludzkim
Wyjaśnienie terminu dekadentyzm
Dekadentyzm definiujemy jako niemoc, bezwład, poczucie bezsensu istnienia,głębokiego kryzysu i świadomość końca epoki. Nastroje dekadenckie typowe były dla poetów zwanych symbolistami francuskimi, dla poetów młodopolskich, ale jego echa odnajdziemy też wśród modernistów innych narodowości.
Wyjaśnienie terminu dulszczyzna
Bohaterka utworu Gabrieli Zapolskiej Moralność pani Dulskiej została przedstawiona jako wcielenie drobnomieszczańskich wad. Słowo dulszczyzna na dobre zakorzeniło się w naszym języku i funkcjonuje już w oderwaniu od tekstu literackiego. Jest synonimem drobnomieszczaństwa, kołtunerii, filisterstwa. Możemy mówić o dulszczyźnie w odniesieniu do bohaterów niektórych dramatów Zapolskiej (np. Żabusi ) czy w odniesieniu do postaci z utworów innych pisarzy oraz w kontekście pozaliterackim....
Wyjaśnienie terminu everyman
Everyman (Jedermann, Każdy) – bohater wielu moralitetów późnego średniowiecza, zmagał się z losem, z siłami dobra i zła. Kochał życie, ale wiedział, że czeka go śmierć. Stał przed koniecznością nieustannego wyboru wartości. Toczył rozmowy z upersonifikowanymi siłami Dobra, Zła i wartości doczesnych: Bogactwa, Piękna. Rozwiązywał dylematy uniwersalne, właściwe każdemu człowiekowi, nie miał cech indywidualnych, dlatego był – Każdym. Najbardziej znana wersja moralitetu to angielski Everyman...
Wyrachowana kobieta w żałobie
Wyrachowaną kobietą w żałobie jest w Lalce Krzeszowska – baronowa wprawdzie,zachowująca się jednak niekiedy jak żebraczka. Dobrze grając rolę zbolałej matki i opuszczonej żony, wykorzystywanej i krzywdzonej biednej kobiety, Krzeszowska stara się wzbudzić współczucie i uchronić przed niepotrzebnymi wydatkami, np.płaceniem podwyższonego czynszu. Wielokrotnie podkreśla, że przepłaca za lokal w kamienicy, w której króluje rozpusta. Przypomina też nieustannie, że zajmuje mieszkanie, w którym...
Wyrachowane umizgi
Wdowy i kobiety dojrzałe zaloty traktują jako inwestycję w przyszłość. Podstolina, bohaterka Zemsty , wyczekuje na wiążące słowo z ust nieśmiałego wobec kobiet Cześnika Raptusiewicza, łasego na jej wdzięki i... majątek, którego jak się okazuje później, wdowa wcale nie posiada. Wspomniawszy dawne afekty i przygody, Podstolina uwodzi również niespodziewanie spotkanego w domu Cześnika syna Rejenta Milczka, Wacława, przeznaczonego jej podopiecznej Klarze. Plany usidlenia młodzieńca przez...
Wyrafinowana metafora Szymborskiej
Na bardziej wyrafinowaną metaforę balu pozwala sobie Wisława Szymborska. Wiersz noblistki Bal ma perspektywę kosmiczną („dopóki Ziemia wciąż jeszcze nie taka/jak do tej pory bliższe i dalsze planety”). W tę perspektywę wkrada się jednak tak typowa dla p oetki ironia, podsycana wyrażeniami z języka potocznego („dopóki ani widu ani słychu/o innych trawach zaszczycanych wiatrem,/o innych drzewach ukoronowanych...”). Ziemia to w wierszu Szymborskiej „tutejsza remiza”, w której odbywa się...
Wysadzenie z siodła
– Więc ta panna, którąśmy jadąc spotkali, mieszka tu... jest kuzynką państwa... Pani Emilia przyłożyła dłoń do czoła; może w tej chwili uczuła ból głowy, ale grzeczna i słodka zawsze, gościowi odpowiedzieć pospieszyła: – Tak. Justysia jest krewną męża mego, córką jego ciotecznej siostry. Ojciec jej, pan Orzelski, przez nieszczęśliwe zdarzenia utracił swój majątek, a wkrótce potem owdowiał. Od tego czasu oboje u nas mieszkają. Justynka, kiedy przybyła do nas, miała lat czternaście,a w tym...
Wysadzenie z siodła – swoista odmiana bankructwa i deklasacja
Swoistą odmianą bankructwa jest utrata własnego majątku i praca na cudzym (lub rezydowanie u krewnych). Taki los spotyka pana Orzelskiego z Nad Niemnem ojca doktora Piotra, Dominika Cedzynę z opowiadania Stefana Żeromskiego Doktor Piotr , oboje Niechciców ( Noce i dnie ), Waleriana Ziembiewicza– ojca Zenona (Granica). Niechcicowie i Ziembiewicz administrują majątkami, ojciec doktora Piotra czuwa nad robotnikami w cegielni, a pan Orzelski mieszka wraz z córką Justyną u litościwych krewnych...
Wyścig szczurów, kariera w wielkich firmach, mediach i mafii
Pracoholików, tylko pozornie pracujących na swe kariery, ukazują produkty kultury zachodniej. W prozie Douglasa Couplanda (m.in. kultowe Pokolenie X , Poddani Microsoftu ) czytamy o ludziach, którzy nie mają czasu dla siebie: na odpoczynek, zjedzenie porządnego posiłku, wyjście z pracy... W popularnym filmie Firma Sydneya Pollacka oglądamy od środka wielką firmę prawniczą, która wciąga swych dobrze opłacanych pracowników w sieć matactw i oszustw (jest powiązana z mafią). Karierowiczem...
Wyuzdani, odrażający, okrutni
Średniowieczne Dzieje Tristana i Izoldy ukazują trędowatych jako wyuzdanych, odrażających i okrutnych. Odizolowani od społeczeństwa, niespodziewający się już niczego dobrego od życia łamią normy moralne i społeczne. Domagają się od króla Marka wydania im królowej Izoldy, która ma być ukarana za swój grzech. Chcą żyć z nią jak z ladacznicą, która odda się setce trędowatych i oczywiście się od nich zarazi. Ich obraz przeraża czytelnika: Owoż sto trędowatych, poczwarnych, ze zżartą i...
Wyznacznik pozycji społecznej, ale i symbol zbratania
Taniec bywa symbolem pozycji społecznej – w sferach szlacheckich czy na dworze królewskim tańczy się co innego niż wśród ludu, tańcem akcentującym pozycję społeczną jest np. menuet czy walc (walca tańczy dama z wiersza Czesława Miłosza Walc ; co innego tańczy szkocki lud, co innego najbogatsi na pokładzie „Titanica” w superprodukcji Titanic ). Bywa też, jak w średniowiecznych tańcach śmierci, że taniec zrównuje różne stany. Wspólny taniec chłopów i panów na weselu ( Wesele Stanisława...
Wyzwolona
Prócz kobiet porzucających dzieci z konieczności lub ze złej woli literatura pokazuje przykłady bohaterek, którym tradycyjna rola żony i matki odebrała wolność. Głównej postaci dramatu Henryka Ibsena, Norze, patriarchalne społeczeństwo nie pozwoliło dojrzeć i świadomie podjąć decyzji o założeniu rodziny i macierzyństwie. Rozpieszczana, spod opiekuńczych skrzydeł ojca przeszła wprost pod opiekę męża, i nadal traktowana jak dziecko, urodziła Torwaldowi potomstwo. Dopiero późniejszy bieg...
Wyzyskiwacz
Jako kapitalista wyzyskiwacz ukazany zostaje każdy z wielkich łódzkich fabrykantów w Ziemi obiecanej , ale także Adler, bohater noweli Prusa Powracająca fala . Oszczędza on na wydatkach na bezpieczeństwo w fabryce, nie zatrudnia nawet lekarza, byle finansować syna utracjusza, Ferdynanda. Podobną postawę reprezentuje dawny szlachcic, który jest jedynie pełnomocnikiem i nadzorcą robót w cegielni – pan Dominik Cedzyna z opowiadania Żeromskiego Doktor Piotr . Wyzyskuje on robotników i żyje...