benedyktyńska praca
‘praca monotonna, żmudna, wymagająca cierpliwości i dokładności’; wyr. rzecz., hist. Od imienia i działalności św. Benedykta z Nursji, żyjącego w V/VI w., założyciela klasztoru na Monte Cassino, w którym zakonnicy zajmowali się kopiowaniem i iluminowaniem rękopisów; Życie Benedykta z Nursji i otaczających go mnichów wypełniały modlitwy, lektura Pisma Świętego oraz praca polegająca na przepisywaniu ksiąg, stąd powiedzenie benedyktyńska praca. – „Victor G”; Internet.
rzucić komuś rękawicę
‘wyzwać kogoś na pojedynek, wypowiedzieć komuś walkę, stanąć do polemiki z kimś’; zwrot, stp. obycz. rycer. Według średniowiecznego obyczaju rycerskiego rzucenie rękawicy oznaczało wyzwanie na pojedynek, a podjęcie jej – przyjęcie wyzwania; „Grupie trzymającej władzę” rzucają rękawicę bez strachu. – W. Łysiak.
syzyfowa praca
‘ciężki, bezowocny trud, praca nadaremna, nie dająca żadnych wyników, praca bez końca i bez sensu’; wyr. rzecz. Według mitol. grec. król Grecji Syzyf – najchytrzejszy z ludzi – po śmierci dostał w Hadesie straszliwą pokutę: pchał pod górę olbrzymi głaz, ale kiedy był już u szczytu, głaz spadał i praca zaczynała się od nowa.; [Karolina] starała się wyłączyć urządzenia. Okazało się to jednak syzyfową pracą – gdy tylko mikser ustał na chwilę, zaczynało działać wyłączone poprzednio żelazko....
gonić w piętkę
‘tracić sprawność umysłową, postępować w sposób przeczący rozsądkowi, mylnie rozumować’; zwrot; w jęz. łowieckim gonić w piętkę to gonić zwierza w kierunku przeciwnym niż prowadzą tropy; (…) waćpan już zupełnie w piętkę gonisz! – H. Sienkiewicz, Trylogia.
walczyć jak lew
‘walczyć bardzo odważnie, zaciekle, nieustępliwie’; zwrot, przyr.; lew jest nazywany królem zwierząt; symbolizuje władzę, siłę, majestat, odwagę; Walczył o tę spółkę jak lew.
łabędzi śpiew
‘ostatnie słowo, ostatnia myśl, ostatni przejaw czyjejś działalności w jakiejś dziedzinie, np. ostatnie dzieło autora, ostatni występ aktora; coś ostatecznego’; wyr. rzecz., liter. – w bajce Ezopa ‘ostatni, żałobny krzyk łabędzia, pieśń przedśmiertna’
manna z nieba
‘cud, nieoczekiwany dar, niezasłużone profity; coś bardzo upragnionego, potrzebnego i cennego’; wyr. rzecz., bibl. (Według Biblii to pożywienie spuszczane przez Boga z nieba w czasie 40 lat wędrówki Izraelitów po pustyni Synaj Wj 16, 4-36: „Pan powiedział wówczas do Mojżesza: «Oto ześlę wam chleb z nieba, jak deszcz. I będzie wychodził lud, i każdego dnia będzie zbierał według potrzeby dziennej (…)»).
farbowany lis
‘człowiek fałszywy, dwulicowy, udający kogoś innego niż jest naprawdę, oszust’, wyr. rzecz., rzem.; Więc kto teraz? Chyba jakieś farbowane lisy. – „Angora”.
rzucać grochem o ścianę
‘bezskutecznie próbować kogoś przekonać, tłumaczyć coś komuś bez rezultatu, bezskutecznie upominać się o coś, na darmo przekonywać, pouczać kogoś’; zwrot, obycz. O. Kolberg opisuje dawny zwyczaj wigilijny, polegający na rzucaniu grochem na ścianę i wypowiadaniu zaklęcia: „wilku, wilku, chodź do grochu; jak nie przyjdziesz, to nie przychodź aż do siego roku”. Wilk nie przychodził na wigilijną wieczerzę; rzucanie grochem o ścianę było więc czynnością daremną, pozbawioną sensu; Upominanie się...
przychylić/uchylić komuś nieba
‘być dla kogoś bardzo dobrym, serdecznym, spełniać jego zachcianki, odgadywać myśli, pragnienia; zrobić wszystko, aby komuś było dobrze’; zwrot (często w trybie przypuszcz. lub w czasie przyszł.); Dziewczę, nieba ci przychylę/za przyjemnych szaleństw chwilę. – T. Fangrat.
prawem kaduka
‘niezgodnie z prawem, bezpodstawnie’; wyr. określ., prawn., kaduk – dawn. termin prawn. dotyczący prawa do spadku pozostawionego bez spadkobiercy i testamentu; majątek przechodził na króla, a nazywany był „kadukiem”, albo „dobrami kadukowymi”; Czy doczekamy się czasów, że posłowie stracą przyznane im prawem kaduka przywileje i pieniądze. – Internet.
niewierny Tomasz
‘ktoś nieufny, sceptycznie nastawiony, chcący wszystko sprawdzić; niedowiarek’; wyr. rzecz., bibl. (Tak nazywano Tomasza Apostoła z powodu jego wątpliwości co do zmartwychwstania Jezusa. J 20, 24-25: „Ale Tomasz, jeden z dwunastu, zwany Didymos, nie był razem z nimi, kiedy przyszedł Jezus. Inni więc uczniowie mówili do niego: «Widzieliśmy Pana!» Ale on rzekł do nich: «Jeżeli na rękach Jego nie zobaczę śladu gwoździ, i ręki mojej nie włożę w bok Jego, nie uwierzę».”).
znaleźć się między Scyllą a Charybdą
‘znaleźć się w sytuacji, w której niebezpieczeństwo zagraża z dwóch stron, w sytuacji bez wyjścia, między młotem a kowadłem’; zwrot, liter. ant. – Homer, „Odyseja”. Dwa potwory morskie znajdujące się po obu stronach cieśniny morskiej. Gdy przepływały między nimi statki, wpadały albo do pyska Scylli, albo w wiry Charybdy; Znajduję się w nieustannym wewnętrznym klinczu, między Scyllą a Charybdą. – referat na konferencji.
miecz Damoklesa
‘nieustanne niebezpieczeństwo zagrażające komuś’; wyr.rzecz., hist. Damokles był faworytem na dworze tyrana Syrakuz. Kiedy nieustannie wychwalał szczęśliwe życie władcy, ten zaprosił go na ucztę i posadził przy stole pod zawieszonym u sufitu na końskim włosie obnażonym mieczem; Ten sprawdzian wisiał nad naszą klasą jak miecz Damoklesa. – „Cogito”.
puszka Pandory
‘źródło niekończących się nieszczęść, trudności, kłopotów, utrapień’; wyr. rzecz. W mitol. grec. Pandora to pierwsza kobieta stworzona na polecenie Zeusa jako swoista kara za czyn Prometeusza (zob. postawa prometejska ). Została ona obdarowana przez ojca bogów puszką, której nie wolno było otwierać. Pandora namówiła jednak swego męża do jej otwarcia; wyleciały z niej na świat zamknięte dotąd utrapienia, plagi, klęski i choroby ludzkości; Komu to otwarcie puszki Pandory przyniesie...
mieć końskie zdrowie
‘być bardzo silnym i zdrowym’; zwrot; On to ma końskie zdrowie, choroby omijają go z daleka. – Internet.
polegać na kimś jak na Zawiszy
‘ufać komuś całkowicie’; zwrot, stp., hist. Zwrot pochodzi od imienia Zawiszy Czarnego z Garbowa, polskiego rycerza i dyplomaty, uczestnika bitwy pod Grunwaldem i delegata na sobór w Konstancji, gdzie miano rozsądzić spór polsko–krzyżacki. Już za życia cieszący się sławą „rycerza bez skazy i zmazy”, Zawisza przeszedł do historii jako człowiek prawy, wiernie służący królowi, broniący wiary aż do śmierci. Zginął z rąk Turków w 1428 r., nie chcąc ustąpić z pola walki i pozostawić swoich...
piąte koło u wozu
‘ktoś zbędny, przeszkadzający; coś niepotrzebnego’; wyr. rzecz.; Gdy czasem dołączam do nich jako ta piąta, siódma albo dziewiąta, czuję się faktycznie jak piąte koło u wozu. – „Cogito”; (…) w tej sytuacji strażnik do spraw równości płci jest jak piąte koło u wozu. – „Ozon”; Fotel babci/słomkowy kapelusz mamy/piąte koło u wozu. – J. Twardowski.
olimpijski spokój
‘niczym niewzruszony, niezachwiany, całkowity spokój’; wyr. rzecz., mitol. od Olimpu – siedziby greckich bogów.
mieć lekkie pióro
‘mieć dar pisania, łatwo i sprawnie pisać teksty, przelewać myśli na papier’; zwrot, kult.; Można się tu wykazać lekkim piórem. – „Cogito”.
znaleźć się w labiryncie
‘znaleźć się w trudnej, skomplikowanej, zawiłej sytuacji’; zwrot; W mitol. grec. Labirynt zbudowany na Krecie przez Dedala dla Minotaura, którego zabił Tezeusz dzięki pomocy Ariadny (por. też dojść po nitce do kłębka )
nić Ariadny
‘idea, myśl przewodnia, sposób wybrnięcia ze skomplikowanej sytuacji’; wyr. rzecz., mitol. Kłębek nici wręczony przez zakochaną Ariadnę, córkę Minosa, króla Krety, Tezeuszowi, który wszedł do Labiryntu, aby dostać się do ukrytego tam potwora Minotaura gnębiącego Ateńczyków i go zabić. Za radą królewny Tezeusz umocował koniec nitki u wejścia do Labiryntu, dzięki czemu po wykonaniu zadania mógł wrócić do wyjścia;
tytaniczny wysiłek
‘nadludzki, potężny, olbrzymi wysiłek, natężenie wszystkich sił’; wyr. rzecz., w mitol. grec. tytan – każdy z olbrzymów, dzieci Urana – boga nieba i Gai – bogini ziemi, którzy stoczyli z Zeusem walkę o władzę nad światem i zostali strąceni do Tartaru; Przygotowali go w pocie czoła, a w pracę włożyli całe serce i wprost tytaniczny wysiłek.
wilczy apetyt
‘bardzo silne uczucie głodu, niepohamowany apetyt’; wyr. rzecz., przyr.;
czuć się jak w raju
‘czuć się wyjątkowo dobrze, komfortowo’; zwrot, relig. (por.raj na ziemi); W domu, jak zwykle było bardzo przyjemnie, czułem się jak w raju, nie chciało mi się wyjeżdżać. – TVP 2.
patrzeć wilkiem na kogoś
‘odnosić się do kogoś nieufnie, wrogo; patrzeć z niechęcią, nienawiścią’; zwrot, starożyt. Homo homini lupus est – człowiek człowiekowi wilkiem – Plaut (III-II w. p.n.e.); Kochani ludożercy/nie patrzcie wilkiem/na człowieka/który pyta o wolne miejsce/w przedziale kolejowym – T. Różewicz.
siedzieć (cicho) jak mysz pod miotłą
‘starać się nie zwracać na siebie uwagi, aby uniknąć niebezpieczeństwa; zachowywać się cicho, spokojnie’; zwrot; Jurek zazwyczaj siedzi jak mysz pod miotłą.
patrzeć jak cielę na malowane wrota
‘patrzyć tępym wzrokiem, bezmyślnie, niczym się nie interesując’; zwrot, przyr.; Cielę, podobnie jak wół jest symbolem tępoty, bezmyślności; Ostatnio gapisz się w telewizor jak cielę na malowane wrota. – „Victor”.
łut szczęścia
‘odrobina szczęścia jako konieczny warunek powodzenia, odrobina szczęścia gwarantująca powodzenie czegoś’; wyr. rzecz. (D. łuta, nie: łutu; łut – dawna jednostka wagi, 1/32 funta = 12,8 g, używana w wielu krajach europejskich przed wprowadzeniem systemu metrycznego); Teraz jednak nie można już liczyć na łut szczęścia na egzaminie wstępnym. – „Cogito”.
dać/zostawić komuś wolną rękę
‘pozwolić komuś samodzielnie o czymś decydować, działać’; zwrot; (…) Wszystkie/które dają nam/wolną rękę/przy wyborze decyzji. – E. Lipska.
robić z igły widły
‘wyolbrzymiać coś, nadawać czemuś nadmierne znaczenie; przesadzać’; zwrot; Uspokój się i przestań robić z igły widły. – „Cogito”.
podać komuś czarną polewkę
‘nie przyjąć czyichś oświadczyn, odmówić kawalerowi, dać komuś kosza’; zwrot, stp. obycz. czarna polewka ‘zupa z kaczej krwi, czernina’. Związek utrwalony przez A. Mickiewicza w „Panu Tadeuszu”; zapomniane, nieutrwalone kulturowo zwroty o tym samym znaczeniu: dać komuś wieniec grochowy, dostać szarą gęś ; Jęz.
odradzać się jak Feniks z popiołów
‘powstać na nowo po całkowitym zniszczeniu’; zwrot, w mitol. grec. Feniks – legendarny ptak z Etiopii, który pod koniec długiego życia spalał się na stosie, a z popiołów odradzał się na nowo. Stał się symbolem odmłodzenia i zmartwychwstania; Jęz.
krokodyle łzy
‘nieszczery, obłudny płacz, udawane, fałszywe współczucie’; wyr.rzecz., starożyt. Już u starożytnych Greków i Rzymian używano tego wyrazu, mówiąc o ludziach współczujących nieszczęściu tych, którym sami to nieszczęście zgotowali; wywodzi się z dawnego przesądu, że przed zjedzeniem ofiary krokodylowi ciekną łzy;
rządzić się jak szara gęś
‘rządzić się, nie licząc się z nikim ani z niczym, narzucać wszystkim swoją wolę, postępować samowolnie, komenderować kimś, nie oglądać się na innych’; podobnie szarogęsić się – ‘wprowadzać gdzieś własne porządki, nie licząc się z innymi i często nadużywając swoich kompetencji’; zwrot, przyr. Porównanie oparte jest na trafnej obserwacji przyrody – wbrew stereotypom gęsi są inteligentnymi ptakami, ich niezwykła ruchliwość umysłu jest przyczyną, dla której gęsi domowe tak często sprawiają...
marsowa mina
‘groźny, surowy wyraz twarzy; zasępiona, niezadowolona mina’; wyr. rzecz., mitol. – od imienia Marsa – rzym. boga wojny; Wszyscy wychodzący mieli marsowe miny. – Internet.
męki Tantala
‘męczarnie z powodu niemożności osiągnięcia celu mimo jego bliskości’; wyr. rzecz., mitol. grec. Tantal – król skazany przez bogów po śmierci na wieczny głód i pragnienie w pobliżu owoców i wody, których nie mógł dosięgnąć;
coś między bajki włożyć
‘uznać coś za nieprawdziwe, zmyślone, wydumane, niemożliwe do zrealizowania’; zwrot, liter. – I. Krasicki, „Wstęp do bajek”; To, co opowiadają koledzy, włóż między bajki.
iść do Canossy
‘ukorzyć się, wyrazić skruchę, przyznać się do błędu’; zwrot, hist. Canossa – wieś w pn. Włoszech, gdzie w 1077 r. król niemiecki Henryk IV, popadłszy w konflikt z papiestwem i wyklęty przez Grzegorza VII, ukorzył się przed papieżem, odbył pokutę i uzyskał zdjęcie klątwy.; (…) praktycznie było to klasyczne przyjście na kolanach „do Canossy” . – W. Łysiak
mieć czyste sumienie
‘być niewinnym, nie skalać się żadnym haniebnym, nieetycznym czynem; mieć poczucie spełnienia obowiązku’; zwrot, relig.; Pisarz może poczuć, że jego sumienie jest czyste (…). – „Cogito”.
dantejskie sceny
‘zdarzenia wstrząsające, przerażające, budzące grozę; zachowanie zbiorowiska ludzi, tłumu ogarniętego rozpaczą, paniką, w warunkach zamieszania, chaosu, w sytuacji bez wyjścia’; wyr. rzecz., liter. Pochodzi od imienia włos. poety Dantego Alighieri (XIII-XIV w.) jako nawiązanie do jego „Boskiej Komedii”, a zwłaszcza do jej pierwszej części – „Piekła” i zawartych w niej obrazów dusz pokutujących w dziewięciu kręgach piekielnych; Dzieją się tam dantejskie sceny. Pijacy załatwiają swoje...
każdy kij ma dwa końce
‘wszystko można oceniać z dwóch punktów widzenia; wszystko ma swoje dobre i złe strony’; fraza, przysł. użyte w wypowiedzeniu, przyr.; No cóż – pomyślałem – każdy kij ma dwa końce.
czerpać pełnymi garściami
‘korzystać w pełni z życia, poznawać wszystko bez ograniczeń’; zwrot; Julien po prostu czerpie z życia pełnymi garściami i potrafi rozbroić każdą trudną sytuację (…).
pod egidą
‘pod opieką, przewodnictwem, patronatem’; pierw. znaczenie ‘pod osłoną, puklerzem’; wyr. określ., mitol. Egida była tarczą sporządzoną przez Hefajstosa z metalu i pokryta skórą kozy Amaltei; cudowny atrybut Zeusa, później Ateny i Apollina; Internet.
hiobowe wieści
‘przerażające, tragiczne wieści’; wyr. rzecz., bibl. Aluzja do tragicznych wiadomości przekazywanych Hiobowi, który mimo że został pozbawiony całego mienia, dzieci, dotknięty chorobą, nie stracił wiary i pozostał wierny Bogu (Hi 1, 13-19); Rozeszła się hiobowa wieść – w szkole przeprowadzone zostaną egzaminy sprawdzające.
patrzeć/spojrzeć na coś przez palce
‘udawać, że się czegoś nie widzi, nie zauważa, tolerować coś, być przesadnie pobłażliwym’; zwrot; Ona zresztą także przez palce patrzy na różne moje narowy, przywary… – S. Bąba; Na szczęście pani spojrzała przez palce na moje zachowanie.
kocioł garnkowi przygania, a sam smoli
‘o kimś, kto poucza innych, wytyka innym błędy, a sam nie jest bez wad’; fraza, przysł. użyte w wypowiedzeniu; W tej sytuacji można powiedzieć – kocioł garnkowi przygania, a sam smoli. – „Gazeta Polska”.
bujać w obłokach
‘myśleć o rzeczach nierealnych, marzyć, fantazjować, śnić’; zwrot; Studenci polonistyki nie mogą bujać w obłokach. – „Cogito”.
człowiek z charakterem
‘człowiek silny, odważny, nieugięty, kierujący się zasadami’,wyr. rzecz.;