przekroczyć Rubikon
‘przekroczyć granicę czegoś, zrobić decydujący krok, powziąć nieodwołalną decyzję’; zwrot, hist. starożyt. Rubikon – rzeka, która w czasach republiki rzym. stanowiła granicę między Galią Przedalpejską a Italią właściwą. Przejście wojsk Juliusza Cezara przez Rubikon do Italii w 49 r. p.n.e. było pogwałceniem prawa, które zabraniało dowódcy wojskowemu opuszczać wyznaczoną mu prowincję. Krok ten równał się wypowiedzeniu wojny senatowi rzym.; trzyletnia wojna domowa oddała całą władzę Cezarowi.
spartańskie warunki
‘skromne, proste, surowe warunki, brak wygód’; wyr. rzecz.,hist. starożyt. Wyrażenie pochodzi od starożyt. Sparty i jej mieszkańców – Spartan, którzy unikali zbytnich wygód i zbytku, słynęli ze skromnych wymagań, prostoty obyczajów i surowej dyscypliny wewnętrznej, byli też bardzo wytrzymali na bóli nieulękli w obliczu niebezpieczeństwa, bowiem od najmłodszych lat czas poświęcali głównie na ćwiczenia wojskowe, wojna była dla nich świętem, a śmierć na polu bitwy – najwyższą chwałą; Mama...
odradzać się jak Feniks z popiołów
‘powstać na nowo po całkowitym zniszczeniu’; zwrot, w mitol. grec. Feniks – legendarny ptak z Etiopii, który pod koniec długiego życia spalał się na stosie, a z popiołów odradzał się na nowo. Stał się symbolem odmłodzenia i zmartwychwstania; Jęz.
błędna owca
‘człowiek pozbawiony celu, sensu życia’; wyr. rzecz., bibl.; błędny dawn. ‘błądzący, zabłąkany’ (por. chodzić jak błędna owca ).
męki Tantala
‘męczarnie z powodu niemożności osiągnięcia celu mimo jego bliskości’; wyr. rzecz., mitol. grec. Tantal – król skazany przez bogów po śmierci na wieczny głód i pragnienie w pobliżu owoców i wody, których nie mógł dosięgnąć;
przebierać jak w ulęgałkach
‘wybredzać, grymasić, mając wielki wybór’; zwrot, pot. reg. Potrzeba przebierania w ulęgałkach (gatunek gruszek) ma nawet podwójne uzasadnienie. Przed dojrzeniem – są niejadalne, po dojrzeniu – szybko się psują, chcąc więc wśród niejadalnych znaleźć miękką, trzeba starannie przebierać, tak samo z dojrzałymi – trzeba przebierać, by nie trafić na zepsutą.
ugryźć się w język
‘w ostatnim momencie powstrzymać się od powiedzenia czegoś’; zwrot; Już chciała wybuchnąć, powiedzieć, co o tym myśli, ale w ostatniej chwili ugryzła się w język.
pal sześć!
‘wykrzyknienie o znaczeniu: a niech tam, mniejsza o to, wszystko jedno, dajmy temu spokój’; fraza, kary. Niegdyś były to słowa kierowane do kata, który miał ofiarę przypalać żelazem. Kiedy słyszał takie polecenia, przypalał ofiarę podaną liczbę razy. Nikt nie wytrzymywał więcej niż dwu-, trzykrotnego przypalania, dlatego okrzyk „pal go sześć” oznaczał, że skazańcem nie trzeba się już przejmować; Powtarzamy, pal sześć brak zębów, ale z tych pozostałych kamień mógłby zdjąć. – „Angora”.
zakasać rękawy
‘zabrać się energicznie, z zapałem do pracy’; zwrot; Kiedy dostaliśmy ten obiekt, wszyscy zakasaliśmy rękawy i zaczęliśmy go remontować.
coś się skupia jak w soczewce
‘coś jest w czymś nagromadzone i dobrze widoczne’; zwrot, nauka; Tutaj jak w soczewce skupia się cała ta wiejska rzeczywistość. – TVP 2.
znaleźć się między Scyllą a Charybdą
‘znaleźć się w sytuacji, w której niebezpieczeństwo zagraża z dwóch stron, w sytuacji bez wyjścia, między młotem a kowadłem’; zwrot, liter. ant. – Homer, „Odyseja”. Dwa potwory morskie znajdujące się po obu stronach cieśniny morskiej. Gdy przepływały między nimi statki, wpadały albo do pyska Scylli, albo w wiry Charybdy; Znajduję się w nieustannym wewnętrznym klinczu, między Scyllą a Charybdą. – referat na konferencji.
cel uświęca środki
‘sposób osiągnięcia jakiegoś celu może być nieuczciwy, naganny, jeśli sam cel jest szczytny, chwalebny’; fraza użyta w wypowiedzeniu, liter. – zasada postępowania zalecana w dziele Niccolo Machiavellego „Książę”, a polegająca na możliwości stosowania podstępu, przemocy, obłudy dla dobra ogółu, państwa,w imię racji stanu; Wzmacniała mnie jednak myśl, że cel uświęca środki.
mól książkowy
–‘człowiek wiecznie ślęczący nad książkami, który nie widzi świata poza książkami’; wyr. rzecz.; Małgosia (…) to mól książkowy, który mógłby w bibliotece spędzać całe godziny. – „Victor G”.
mieć charakter
‘być człowiekiem zdecydowanym, odważnym, prawym, silnym’; zwrot; Miała charakter, dlatego pokonywała wszystkie trudności i jeszcze pomagała innym. – TV Trwam.
pytyjska odpowiedź
‘odpowiedź, wypowiedź dwuznaczna, niezrozumiała, niejasna, zagmatwana, zagadkowa, zwłaszcza odnosząca się do przyszłości’; wyr.rzecz., mitol.; Pytia to kapłanka w świątyni Apollina w Delfach, która przepowiadała przyszłość. W boskiej ekstazie, w odpowiedzi na pytania błagalników, wyrzucała z siebie słowa bez związku, z których kapłan układał heksametrem wyrocznie, zwykle dość trudne do zrozumienia lub dwuznaczne;
zadać komuś bobu
‘dokuczyć komuś, dołożyć, dać się we znaki, dać komuś nauczkę’; zwrot, gw. uczniow. Dawanie bobu polegało na przeciąganiu po głowie kolegi knykciami wszystkich palców, co przypominało ruchy palców przy sadzeniu bobu – J. Krzyżanowski; Cimoszewicz zadał bobu śledczym ds. Orlenu. – „Fakt”.
oblać się/zlać się zimnym potem
‘spocić się ze strachu, przerazić się czegoś, doznać gwałtownych emocji’; zwrot; Gdy usłyszałem głos nauczyciela, oblałem się zimnym potem.
walczyć jak lew
‘walczyć bardzo odważnie, zaciekle, nieustępliwie’; zwrot, przyr.; lew jest nazywany królem zwierząt; symbolizuje władzę, siłę, majestat, odwagę; Walczył o tę spółkę jak lew.
jak za króla Ćwieczka
‘nienowocześnie, prymitywnie; jak za bardzo dawnych czasów’; wyr. określ.; Miejscowości są tam oddalone od siebie o wiele kilometrów, często żyje się jak za króla Ćwieczka.
dawać komuś krzyż/krzyżyk na drogę
forma pożegnania; ‘życzyć komuś szczęśliwej drogi, powodzenia’; ‘odprawiać kogoś bez uczucia żalu, chcieć się go pozbyć’; zwrot, relig.; Krzyż mu na drogę! – Internet.
krokodyle łzy
‘nieszczery, obłudny płacz, udawane, fałszywe współczucie’; wyr.rzecz., starożyt. Już u starożytnych Greków i Rzymian używano tego wyrazu, mówiąc o ludziach współczujących nieszczęściu tych, którym sami to nieszczęście zgotowali; wywodzi się z dawnego przesądu, że przed zjedzeniem ofiary krokodylowi ciekną łzy;
bać się własnego cienia
‘bać się wszystkiego, być zalęknionym, zastraszonym, przesadnie ostrożnym’; zwrot;
zdobyć ostrogi
‘zdobyć doświadczenie w jakiejś dziedzinie, specjalności; stać się fachowcem, specjalistą’; zwrot związany jest z dawn. ceremoniałem pasowania na rycerza, podczas którego nowo pasowany rycerz otrzymywał ostrogi; ostroga ‘bodziec u buta jeźdźca’; Ten pisarz zdobył ostrogi w czasach stalinowskich. – TV Trwam.
niebieski ptak/ptaszek
‘człowiek lekkomyślny, nieodpowiedzialny, niemający określonego zajęcia, żyjący cudzym kosztem, próżniak, darmozjad’; wyr. rzecz., bibl. (MT 6, 26: „Przypatrzcie się ptakom podniebnym: nie sieją ani żną i nie zbierają do spichlerzy, a Ojciec wasz niebieski je żywi.”); Niebieski ptak to ktoś, kto żyje beztrosko i niczym się nie przejmuje – ani pracą, ani nauką. Po prostu chce się bawić i niczym nie martwić. – „Victor J”; Niebieskie ptaki całego świata wpłaciły nad Wisłą złotówkami miliardy...
znać kogoś jak zły szeląg
‘znać kogoś bardzo dobrze, zwłaszcza z nie najlepszej strony’; zwrot. Szeląg – drobna moneta miedziana bita masowo przez Tytusa L. Boratiniego (XVII w.), od jego nazwiska zwana boratynkami. Boratini był Włochem, nadwornym architektem króla Jana Kazimierza i dzierżawcą jego mennic. Olbrzymia emisja szelągów, monet o kursie wyznaczonym powyżej ich realnej wartości, miała pomóc w wypłaceniu zaległego żołdu dla wojska, ale zamiast tego – wywołała inflację, czyli pieniądz stracił na wartości.
kto mieczem wojuje, od miecza ginie
‘ktoś zostanie pokonany takimi metodami,jakie sam stosuje, jakich sam używa’; fraza, przysł. użyte w wypowiedzeniu, bibl. (Mt26, 52: „Wtedy Jezus rzekł do niego: «Schowaj miecz swój do pochwy, bo wszyscy, którzy za miecz chwytają, od miecza giną».”); Teraz widać, że kto mieczem wojuje, od miecza ginie. – TVN.
podciąć/podcinać komuś skrzydła
‘odebrać/odbierać komuś zapał, entuzjazm do czegoś, zniechęcić kogoś do czegoś; pozbawić możliwości działania’; zwrot; Internet.
pyrrusowe zwycięstwo
‘zwycięstwo pozorne, osiągnięte zbyt wysokim kosztem, niewspółmierne do poniesionych strat’; wyr. rzecz., hist. starożyt. (Pyrrus – król Epiru w Grecji zamierzał zdobyć Płw. Apeniński w wojnie przeciw Rzymowi, dlatego wyruszył na odsiecz atakowanemu przez Rzym Tarentowi. Jego zwycięstwa nad legionami rzymskimi pod Herakeją i Auskulum (III w. p.n.e.) dowiodły wprawdzie jego geniuszu wojennego, ale przyniosły mu ogromne starty w ludziach. Miał się wyrazić,że „jeszcze jedno takie zwycięstwo, a...
wyglądać jak cień
‘wyglądać bardzo źle, być chorym, wychudzonym, mizernym,zmęczonym’; zwrot; Patrzyłam na niego z przerażeniem, wyglądał jak cień, jak trup na urlopie. – Internet.
patrzeć wilkiem na kogoś
‘odnosić się do kogoś nieufnie, wrogo; patrzeć z niechęcią, nienawiścią’; zwrot, starożyt. Homo homini lupus est – człowiek człowiekowi wilkiem – Plaut (III-II w. p.n.e.); Kochani ludożercy/nie patrzcie wilkiem/na człowieka/który pyta o wolne miejsce/w przedziale kolejowym – T. Różewicz.
wziąć dupę w troki
‘uciekać przed różnymi zobowiązaniami, zadaniami’; ‘zebrać się do działania’; zwrot, wulg., stp. troki ‘rzemień, pas, postronek, powróz do przytraczania czegoś; też rzemień przy uprzęży końskiej’; Widziałaś, co się stało: najpierw ją obskakiwał, nachodził, a jak zaszła w ciążę, to wziął dupę w troki. – Internet.
jałowa dyskusja
‘dyskusja niepotrzebna, niewnosząca nowych treści, bezużyteczna, bezwartościowa’; wyr. rzecz., roln.; stp. jałowy ‘bezpłodny, nieurodzajny, niedający plonów’; Moim zdaniem, szkoda było czasu na jałową dyskusję.
obejść się smakiem
‘nie osiągnąć tego, czego się pragnie, stracić możliwość zaspokojenia swoich pragnień, chęci, zrealizowania czegoś’; zwrot.
tytaniczny wysiłek
‘nadludzki, potężny, olbrzymi wysiłek, natężenie wszystkich sił’; wyr. rzecz., w mitol. grec. tytan – każdy z olbrzymów, dzieci Urana – boga nieba i Gai – bogini ziemi, którzy stoczyli z Zeusem walkę o władzę nad światem i zostali strąceni do Tartaru; Przygotowali go w pocie czoła, a w pracę włożyli całe serce i wprost tytaniczny wysiłek.
benedyktyńska praca
‘praca monotonna, żmudna, wymagająca cierpliwości i dokładności’; wyr. rzecz., hist. Od imienia i działalności św. Benedykta z Nursji, żyjącego w V/VI w., założyciela klasztoru na Monte Cassino, w którym zakonnicy zajmowali się kopiowaniem i iluminowaniem rękopisów; Życie Benedykta z Nursji i otaczających go mnichów wypełniały modlitwy, lektura Pisma Świętego oraz praca polegająca na przepisywaniu ksiąg, stąd powiedzenie benedyktyńska praca. – „Victor G”; Internet.
woda sodowa uderzyła komuś do głowy
‘ktoś staje się zarozumiały, nieprzystępny z powodu osiągniętych sukcesów, często też z błahych powodów’; zwrot; (…) to bezczelność samego laureata owych splendorów, któremu tak uderzyła woda sodowa do głowy, iż publicznie równał się z Witkacym, Gombrowiczem i Mrożkiem. – W. Łysiak
czuć do kogoś miętę
‘odczuwać do kogoś sympatię, pociąg; być kimś zainteresowanym’; zwrot, przyr.; Harry czuje do niej miętę i przeżywa swoją pierwszą, szczenięcą i naturalnie pełną magii miłość. – „Nowy Dzień”.
oddać cesarzowi, co cesarskie, a Bogu, co boskie
‘dać każdemu to, co mu się należy, co jest mu przypisane’; fraza, bibl. (W przekł. J. Wujka m.in. Mt 22, 21: „ Oddajcie tedy, co jest cesarskiego, cesarzowi, a co jest bożego Bogu. ”) Słowa Jezusa skierowane do faryzeuszy, którzy podstępnie spytali go, czy należy płacić podatek Cezarowi. Fraza często używana w sporach o relację państwo–kościół.); Oddaję cesarzowi, co cesarskie – powiedział sędzia Hiernaux, wydając wyrok w sprawie, jaką wytoczył Acquaviva. – „Nowy Dzień”; Bogu co boskie,...
wyjść z cienia
‘stać się kimś znanym, sławnym, popularnym, ujawnić się, pokazać inną twarz’; zwrot; Dorota Rogaczewska – dopiero teraz wyszła z cienia własnych skandali na muzyczną scenę.
każdy kij ma dwa końce
‘wszystko można oceniać z dwóch punktów widzenia; wszystko ma swoje dobre i złe strony’; fraza, przysł. użyte w wypowiedzeniu, przyr.; No cóż – pomyślałem – każdy kij ma dwa końce.
chodzić za kimś jak cień
‘chodzić za kimś krok w krok, nie odstępować go, towarzyszyć mu wszędzie’; zwrot; Przez cały tydzień chodziłam za nim jak cień, żeby go bliżej poznać. – M. Twain.
mieć coś na końcu języka
‘być bliskim przypomnienia sobie czegoś; chcieć coś powiedzieć, ale zrezygnować z tego’; zwrot; Oczywiście powiedział Niggle, choć na końcu języka miał zupełnie inne słowa. – J.R. Tolkien.
nie znać dnia ani godziny
‘nie wiedzieć, kiedy coś się stanie, żyć w niepewności, w niepokoju’; zwrot; bibl. (Mt 25, 13: „Czuwajcie więc, bo nie znacie dnia ani godziny.”); Prezes nie znał dnia ani godziny. – TVN.
miłosierny Samarytanin
‘człowiek litościwy, miłosierny, pielęgnujący chorych’; wyr. rzecz., bibl. (Nawiązanie do ewang. przypowieści o miłosiernym Samarytaninie , który jako jedyny zatrzymał się przy człowieku obrabowanym przez zbójców, poranionym i ledwo żywym, ulitował się nad nim, opatrzył mu rany i zaopiekował się nim. Łk 10, 30-35.); Nasz wychowawca, jak miłosierny Samarytanin, pomógł nam uwierzyć we własne siły – AG1; Po prostu chciałem komuś pomóc, byłem miłosiernym Samarytaninem. – TVN Style.
iść/przyjść komuś/czemuś w sukurs
‘przyjść komuś, czemuś na pomoc; wesprzeć czymś, podtrzymać kogoś, coś’; zwrot, stp. sukurs ‘pomoc, zasiłek’; podczas wojny: ‘pomoc, wsparcie, posiłki, odsiecz’; Jęz.
(coś jest) pierwszej wody
‘(coś jest) pierwszej jakości, prawdziwe, autentyczne, bez skazy’; wyr. określ. (por. (coś jest) czystej wody ); Obaj panowie są erudytami pierwszej wody (…). – „Ozon”.
patrzeć/spojrzeć na coś przez palce
‘udawać, że się czegoś nie widzi, nie zauważa, tolerować coś, być przesadnie pobłażliwym’; zwrot; Ona zresztą także przez palce patrzy na różne moje narowy, przywary… – S. Bąba; Na szczęście pani spojrzała przez palce na moje zachowanie.
czuć się jak w raju
‘czuć się wyjątkowo dobrze, komfortowo’; zwrot, relig. (por.raj na ziemi); W domu, jak zwykle było bardzo przyjemnie, czułem się jak w raju, nie chciało mi się wyjeżdżać. – TVP 2.
mieć za długi język
‘powiedzieć coś niepotrzebnie, wyjawić tajemnicę’; zwrot; Nelly musi jednak uważać, bo ma za długi język.