przełamać (pierwsze) lody
‘podjąć działanie, które mają przezwyciężyć pierwsze trudności, nawiązać kontakt, poczynić pierwsze kroki’; zwrot.
polegać na kimś jak na Zawiszy
‘ufać komuś całkowicie’; zwrot, stp., hist. Zwrot pochodzi od imienia Zawiszy Czarnego z Garbowa, polskiego rycerza i dyplomaty, uczestnika bitwy pod Grunwaldem i delegata na sobór w Konstancji, gdzie miano rozsądzić spór polsko–krzyżacki. Już za życia cieszący się sławą „rycerza bez skazy i zmazy”, Zawisza przeszedł do historii jako człowiek prawy, wiernie służący królowi, broniący wiary aż do śmierci. Zginął z rąk Turków w 1428 r., nie chcąc ustąpić z pola walki i pozostawić swoich...
wybierać się jak sójka za morze
‘szykować się długo, ale nigdzie w końcu nie wyjechać’; zwrot, przyr. Sójki to ptaki częściowo osiadłe, jesienią zbierają się w niewielkie stada i wędrują po lasach, jakby zbierały się do odlotu na południe; w rzeczywistości nie odlatują zbyt daleko; Jeszcze myślisz o wakacjach nad morze. A na basen wybierasz się jak sójka za morze. – „Victor J”.
odradzać się jak Feniks z popiołów
‘powstać na nowo po całkowitym zniszczeniu’; zwrot, w mitol. grec. Feniks – legendarny ptak z Etiopii, który pod koniec długiego życia spalał się na stosie, a z popiołów odradzał się na nowo. Stał się symbolem odmłodzenia i zmartwychwstania; Jęz.
dobry żart tynfa wart
‘dobry dowcip jest bardzo cenny’; fraza, przysł.; tynf ‘dawna srebrno-miedziana moneta polska wartości 18 gr, będąca w obiegu XVII-2.poł. XVIII w.’ Od nazwiska A. Tymfa – mincarza polskiego żyjącego za panowania Jana Kazimierza; Nie od dziś wiadomo, że dobry żart tynfa wart.
kosmate myśli
‘myśli nieprzyzwoite, bezwstydne, zdrożne, zazwyczaj dotyczące seksu, erotyki’; wyr. rzecz.; J ak widzę twoje czarne włosy, to mam kosmate myśli. – W. Łysiak
ofiara losu
‘ktoś słabo radzący sobie w życiu, mało zaradny, mało energiczny; niezdara, oferma, fajtłapa’; wyr. rzecz.; Internet.
tytan pracy
‘olbrzym pod względem pracowitości, człowiek pracujący bez chwili wytchnienia, ponad ludzkie siły, nadludzko’; wyr. rzecz. W mitol. grec. tytani – giganci, synowie Uranosa – boga nieba i Gai – bogini ziemi, którzy stoczyli z Zeusem walkę o władzę na niebie i zostali strąceni do Tartaru; Przyrodnik Jan Walencik opowiada, że Adam jest tytanem pracy. – „Wprost”.
zadurzyć się w kimś
‘zakochać się w kimś, być kimś zauroczonym’; zwrot, stp. durować ‘szaleć, nie być przy zdrowych zmysłach; hulać, szaleć, dokazywać; pysznić się’, od XVIII w. durzyć się ‘oszukiwać się, tumanić się; kochać się w kimś’; też zadurzyć się w znaczeniu dzisiejszym; Madzia zadurzy się nawet w starszym panu, ale i on zostawi ją na lodzie, gdy tylko się dowie, że miała mieć dziecko z jego synem.
odpaść/wysiąść w przedbiegach
‘zrezygnować z czegoś zaraz na początku,nie poradzić sobie z czymś’; zwrot; w jęz. sport. – o kimś, kto w wyniku biegów eliminacyjnych nie zakwalifikował się do dalszego współzawodnictwa.
serce komuś rośnie
‘ktoś się bardzo cieszy, jest dumny, zadowolony z czegoś’; zwrot (por. fragm. „Pieśni I, 2” J. Kochanowskiego: „Serce roście patrząc na te czasy!” ze stp. formą czas.); A latem Marcin Bachleda zaczął szybować aż serce rośnie.
marsowa mina
‘groźny, surowy wyraz twarzy; zasępiona, niezadowolona mina’; wyr. rzecz., mitol. – od imienia Marsa – rzym. boga wojny; Wszyscy wychodzący mieli marsowe miny. – Internet.
zapaść się pod ziemię/podłogę
chcieć się stać niewidzialnym, nieobecnym,zniknąć skądś w danej chwili’; zwrot; Czy masz czasem ochotę zapaść się pod ziemię z powodu szkoły? – „Victor J”; Wszyscy patrzyli na mnie jak na wariatkę. (…) Myślałam,że zapadnę się pod ziemię! – „13”; Dopiero, gdy skończyłam, koleżanka powiedziała mi, że mam rozpięty rozporek. Chciałam zapaść się pod ziemię. – „13”.
komuś zmiękła rura
‘ktoś stracił pewność siebie, spokorniał, zmiękł’; zwrot, gw. warszaw.
czysty jak łza
‘kryształowy, nieskazitelnie czysty; niewinny, nieskalany, uczciwy’; wyr. określ.; (…) jeśli chce bronić praw wykorzystywanych pracowników, to powinna być czysta jak łza.
janusowe oblicze
‘dwie różne strony czegoś, dwa aspekty jakiejś sprawy; o czyimś dwuznacznym, zmiennym postępowaniu, sposobie bycia, charakterze’; wyr. rzecz., mitol.; Janus – rzym. bóg słońca, bram, domów, miast i początku przedstawiany o dwu głowach zrośniętych potylicami, o dwu twarzach zwróconych w przód i w tył, w przyszłość i w przeszłość.
czekaj tatka latka
‘czekać na coś nie wiadomo jak długo’; fraza, skrócona wersja przysł. „Czekaj tatka latka, aż kobyłę wilcy zjedzą”; tatka ‘zdrobnienie od tata’; Rzekła panna gładka:/– Czekaj tatka latka. – L. Konopiński.
znać kogoś jak zły szeląg
‘znać kogoś bardzo dobrze, zwłaszcza z nie najlepszej strony’; zwrot. Szeląg – drobna moneta miedziana bita masowo przez Tytusa L. Boratiniego (XVII w.), od jego nazwiska zwana boratynkami. Boratini był Włochem, nadwornym architektem króla Jana Kazimierza i dzierżawcą jego mennic. Olbrzymia emisja szelągów, monet o kursie wyznaczonym powyżej ich realnej wartości, miała pomóc w wypłaceniu zaległego żołdu dla wojska, ale zamiast tego – wywołała inflację, czyli pieniądz stracił na wartości.
rozpuścić/rozpuszczać/rozsyłać/rozesłać wici
‘rozsyłać wiadomość’; zwrot, hist. Dawniej rozesłanie wici polegało na wezwaniu na wyprawę wojenną lub wiec przez rozsyłanie witek łozowych, pęku powrozów lub ognisk zapalonych na wzgórzach, też informowanie o niebezpieczeństwie; później: uniwersały królewskie wzywające pospolite ruszenie; Internet.
hiobowe wieści
‘przerażające, tragiczne wieści’; wyr. rzecz., bibl. Aluzja do tragicznych wiadomości przekazywanych Hiobowi, który mimo że został pozbawiony całego mienia, dzieci, dotknięty chorobą, nie stracił wiary i pozostał wierny Bogu (Hi 1, 13-19); Rozeszła się hiobowa wieść – w szkole przeprowadzone zostaną egzaminy sprawdzające.
coś trafiło się komuś jak ślepej kurze ziarno
‘ktoś otrzymał coś przypadkiem, szczęśliwym zbiegiem okoliczności’; zwrot, przyr.; Ta praca trafiła mi się jak ślepej kurze ziarno, nawet o nią specjalnie nie zabiegałem. Ot, tak wyszło. – „Nowy Dzień”.
tylko spokój może nas uratować
‘tylko spokój ducha, opanowanie może pomóc, pozwoli zastanowić się i wyjść z trudnej sytuacji’; fraza; Tylko spokój nas może uratować.
rzucać/rzucić na coś światło
‘przyczynić się do wyjaśnienia czegoś, rozjaśniać jakąś sprawę’; zwrot; Wydarzenia odcinka dwudziestego mogą rzucić nowe światło na coś, co w odcinku pierwszym wydawało się nieistotnym detalem (…).
coś leży komuś na sercu
‘ktoś bardzo się czymś przejmuje, o coś się troszczy, na czymś bardzo mu zależy’; zwrot; (…) skierowane jest do tych wszystkich, którym leży na sercu dobro naszego klubu. – „Fakt”.
nie dać sobie w kaszę dmuchać
‘nie pozwalać wtrącać się w swoje sprawy; nie dać się oszukać, umieć bronić swoich interesów’; zwrot; Nie dam sobie w kaszę dmuchać! – SE; Postanowiliśmy, że Polska będzie nasza, nikt nie będzie nam w kaszę dmuchał. – TVP 1.
mieć miedziane czoło
‘być bezczelnym, cynicznym; pozbawionym ambicji, honoru, skrupułów’; zwrot, bibl. (Iz 48, 4: „Ponieważ wiedziałem, że jesteś uparty i kark twój jest drągiem z żelaza, a twoje czoło miedziane.”); J. Liberek.
rzucić komuś rękawicę
‘wyzwać kogoś na pojedynek, wypowiedzieć komuś walkę, stanąć do polemiki z kimś’; zwrot, stp. obycz. rycer. Według średniowiecznego obyczaju rycerskiego rzucenie rękawicy oznaczało wyzwanie na pojedynek, a podjęcie jej – przyjęcie wyzwania; „Grupie trzymającej władzę” rzucają rękawicę bez strachu. – W. Łysiak.
robić z gęby cholewę
‘nie dotrzymać danego słowa, nie wypełnić zobowiązania’; zwrot, pot.
nić Ariadny
‘idea, myśl przewodnia, sposób wybrnięcia ze skomplikowanej sytuacji’; wyr. rzecz., mitol. Kłębek nici wręczony przez zakochaną Ariadnę, córkę Minosa, króla Krety, Tezeuszowi, który wszedł do Labiryntu, aby dostać się do ukrytego tam potwora Minotaura gnębiącego Ateńczyków i go zabić. Za radą królewny Tezeusz umocował koniec nitki u wejścia do Labiryntu, dzięki czemu po wykonaniu zadania mógł wrócić do wyjścia;
niepoprawny optymista
‘ktoś nastawiony do wszystkiego pozytywnie, spodziewający się zawsze pomyślnego obrotu spraw, nieprzejmujący się niekorzystnymi sytuacjami, wypadkami’; wyr. rzecz.; Rodzina zawsze śmieje się zemnie, że jestem niepoprawnym optymistą, bo uważam, że w każdej sytuacji jakoś damy sobie radę. – „Cogito”.
spać jak suseł
‘spać mocno’; zwrot, przyr. Zwrot pochodzi od obyczajów susłów, które okresowo zapadają w sen. Można tu odwołać się do „Alicji w krainie czarów” L. Carrolla, z której pochodzi scena: Przed domem stał pod drzewem stół nakryty do podwieczorku, a Zając Marcowy i Kapelusznik popijali przy nim herbatkę. Pomiędzy nimi siedział Suseł, pogrążony we śnie, oni zaś traktowali go jak poduszkę, opierając się na nim łokciami i rozmawiając ponad jego głową.
owinąć/owijać kogoś wokół/dookoła palca
‘podporządkować kogoś całkowicie swojej woli, uzależnić od siebie kogoś’; zwrot.
obśmiać się jak norka
‘dobrze się uśmiać; śmiejąc się, zabawić się; zwrot, przyr. Norki nie wydają dźwięków, które mogłyby przypominać śmiech. Prawdopodobnie więc ten zwrot pochodzi od „uśmiechniętego” pyszczka tych zwierząt; Obśmiałem się jak norka z jego przemówienia. – „Przekrój”.
judaszowe srebrniki
‘zapłata otrzymana za zdradę, haniebnie zarobione pieniądze za sprzeniewierzenie się czemuś’; wyr. rzecz., bibl. (30 srebrników, które obiecano Judaszowi za zdradę Jezusa – Mt 26, 14-15: „Wtedy jeden z Dwunastu, imieniem Judasz Iskariota, udał się do arcykapłanów i rzekł: „Co chcecie mi dać, a ja wam Go wydam?” A oni wyznaczyli mu trzydzieści srebrników.”).
ważyć słowa
‘mówić z namysłem, dbając o dokładność wypowiedzi’; zwrot, bibl. (Syr 21, 25: „Wargi obcych będą o tym opowiadać, słowa zaś mądrych odważone będą na wadze”.); Adwokat oskarżonego waży każde słowo.
dobrać się jak w korcu maku
‘o parze lub grupie osób: dobrać się odpowiednio, pasować do siebie’; zwrot, stp. korzec to duże naczynie o objętości ok. 100 l, służące dawniej do przechowywania rzeczy sypkich; dobrać się jak w korcu maku jest równie trudno jak znaleźć igłę w stogu siana; Wszyscy uważają, że dobraliśmy się jak w korcu maku. – „Victor G”; Jęz.
obraz nędzy i rozpaczy
‘o czymś mocno zniszczonym, zrujnowanym, o czymś znajdującym się w bardzo złym, opłakanym stanie’; wyr. rzecz., liter. – S. Jachimowicz.
twardy orzech do zgryzienia
‘trudny problem do rozwiązania, rozstrzygnięcia, trudna sprawa do załatwienia, niełatwe zadanie do wykonania’; wyr. rzecz. (zwykle w połączeniu z czas. mieć), kalka z ang.; Nowe władze SLD mają twardy orzech do zgryzienia. – TVN.
salomonowy wyrok
‘wyrok sprawiedliwy, odznaczający się niezwykłą mądrością i prawością, uwzględniający interesy obydwu stron często o zaskakującej formule rozstrzygnięcia’; wyr. rzecz., bibl. (Wyrażenie jest aluzją do słynnego przykładu mądrości i sprawiedliwości króla izraelskiego Salomona – 1 Krl 3, 16-28: Dwie mieszkające razem nierządnice urodziły niemal jednocześnie synów, jedno dziecko zmarło w nocy. Przyszły do Salomona, aby je rozsądził, każda bowiem twierdziła, że żywy chłopiec jest jej synem....
obiecywać gruszki na wierzbie
‘obiecywać rzeczy niemożliwe do spełnienia, nierealne’; zwrot, przyr.; Kto w naszej klasie, choć nie aktor, lubi grać główną rolę, chociaż nie muzyk, lubi grać pierwsze skrzypce i kłamać jak z nut, choć nie matematyk, zawsze wtrąci swoje trzy grosze, choć nie fryzjer, lubi dzielić włos na czworo, choć nie ogrodnik lubi obiecywać gruszki na wierzbie. O kim mowa?
pod egidą
‘pod opieką, przewodnictwem, patronatem’; pierw. znaczenie ‘pod osłoną, puklerzem’; wyr. określ., mitol. Egida była tarczą sporządzoną przez Hefajstosa z metalu i pokryta skórą kozy Amaltei; cudowny atrybut Zeusa, później Ateny i Apollina; Internet.
podać komuś czarną polewkę
‘nie przyjąć czyichś oświadczyn, odmówić kawalerowi, dać komuś kosza’; zwrot, stp. obycz. czarna polewka ‘zupa z kaczej krwi, czernina’. Związek utrwalony przez A. Mickiewicza w „Panu Tadeuszu”; zapomniane, nieutrwalone kulturowo zwroty o tym samym znaczeniu: dać komuś wieniec grochowy, dostać szarą gęś ; Jęz.
mieć (silne/mocne/dobre) plecy
‘mieć poparcie, znajomości; liczyć na kogoś, być czyimś protegowanym’; zwrot; Żeby dostać tam pracę, trzeba mieć naprawdę dobre plecy. – „Angora”; Oficer BOR ma mocne plecy (tyt.)
stracić/tracić twarz
‘w wyniku niewłaściwego postępowania zniszczyć lub umniejszyć sobie opinię, szacunek u innych, wyrzec się swoich przekonań’; zwrot; Poseł nie stracił twarzy, bo jej nigdy nie miał (…). – Internet.
podpisać się pod czymś obiema rękoma/rękami
chętnie, skwapliwe na coś się zgodzić, coś podpisać’; zwrot; Ja się podpisuję obiema rękami pod tą zasadą.
zdobyć ostrogi
‘zdobyć doświadczenie w jakiejś dziedzinie, specjalności; stać się fachowcem, specjalistą’; zwrot związany jest z dawn. ceremoniałem pasowania na rycerza, podczas którego nowo pasowany rycerz otrzymywał ostrogi; ostroga ‘bodziec u buta jeźdźca’; Ten pisarz zdobył ostrogi w czasach stalinowskich. – TV Trwam.
rządzić się jak szara gęś
‘rządzić się, nie licząc się z nikim ani z niczym, narzucać wszystkim swoją wolę, postępować samowolnie, komenderować kimś, nie oglądać się na innych’; podobnie szarogęsić się – ‘wprowadzać gdzieś własne porządki, nie licząc się z innymi i często nadużywając swoich kompetencji’; zwrot, przyr. Porównanie oparte jest na trafnej obserwacji przyrody – wbrew stereotypom gęsi są inteligentnymi ptakami, ich niezwykła ruchliwość umysłu jest przyczyną, dla której gęsi domowe tak często sprawiają...
mieć coś na sumieniu
‘popełnić coś złego, być winnym czemuś’; zwrot, relig.; Miał na sumieniu wiele śmiałych napadów rabunkowych. – „Wprost”.