benedyktyńska praca
‘praca monotonna, żmudna, wymagająca cierpliwości i dokładności’; wyr. rzecz., hist. Od imienia i działalności św. Benedykta z Nursji, żyjącego w V/VI w., założyciela klasztoru na Monte Cassino, w którym zakonnicy zajmowali się kopiowaniem i iluminowaniem rękopisów; Życie Benedykta z Nursji i otaczających go mnichów wypełniały modlitwy, lektura Pisma Świętego oraz praca polegająca na przepisywaniu ksiąg, stąd powiedzenie benedyktyńska praca. – „Victor G”; Internet.
patrzeć na księżą oborę
‘być w bardzo złym stanie zdrowia, być bliskim śmierci’; zwrot, eufem.; przestarz. księża obora/księże podwórko to eufem. określenie cmentarza, bowiem dawniej na wsiach cmentarze zakładano zazwyczaj na ziemi należącej do proboszcza, oboranej przed ogrodzeniem go płotem lub rzadziej murem; A juści, gdzieżby ta szli, na taki psi czas; rano byli u Kozłów, ale z Magdą jest krucho, na księżą oborę patrzy, to i nic poradzić, nie poradzili. – W. Reymont.
puszka Pandory
‘źródło niekończących się nieszczęść, trudności, kłopotów, utrapień’; wyr. rzecz. W mitol. grec. Pandora to pierwsza kobieta stworzona na polecenie Zeusa jako swoista kara za czyn Prometeusza (zob. postawa prometejska ). Została ona obdarowana przez ojca bogów puszką, której nie wolno było otwierać. Pandora namówiła jednak swego męża do jej otwarcia; wyleciały z niej na świat zamknięte dotąd utrapienia, plagi, klęski i choroby ludzkości; Komu to otwarcie puszki Pandory przyniesie...
rzucić komuś rękawicę
‘wyzwać kogoś na pojedynek, wypowiedzieć komuś walkę, stanąć do polemiki z kimś’; zwrot, stp. obycz. rycer. Według średniowiecznego obyczaju rycerskiego rzucenie rękawicy oznaczało wyzwanie na pojedynek, a podjęcie jej – przyjęcie wyzwania; „Grupie trzymającej władzę” rzucają rękawicę bez strachu. – W. Łysiak.
znaleźć się w labiryncie
‘znaleźć się w trudnej, skomplikowanej, zawiłej sytuacji’; zwrot; W mitol. grec. Labirynt zbudowany na Krecie przez Dedala dla Minotaura, którego zabił Tezeusz dzięki pomocy Ariadny (por. też dojść po nitce do kłębka )
robić z gęby cholewę
‘nie dotrzymać danego słowa, nie wypełnić zobowiązania’; zwrot, pot.
manna z nieba
‘cud, nieoczekiwany dar, niezasłużone profity; coś bardzo upragnionego, potrzebnego i cennego’; wyr. rzecz., bibl. (Według Biblii to pożywienie spuszczane przez Boga z nieba w czasie 40 lat wędrówki Izraelitów po pustyni Synaj Wj 16, 4-36: „Pan powiedział wówczas do Mojżesza: «Oto ześlę wam chleb z nieba, jak deszcz. I będzie wychodził lud, i każdego dnia będzie zbierał według potrzeby dziennej (…)»).
czuć się jak (u siebie) w domu
‘czuć się gdzieś dobrze, bezpiecznie, zachowywać się swobodnie’; zwrot; (…) katastrofa zdaje się w ogóle go nie interesować, nie jest nią zaskoczony, czuje się na tej wyspie jak w domu.
znać się jak kura na pieprzu
‘nie znać się wcale, nie mieć o czymś pojęcia’; zwrot, w którym wykorzystano zestawienie przeciwieństw’; Przestań się tak wymądrzać, znasz się na tym jak kura na pieprzu. – Internet;
patrzeć wilkiem na kogoś
‘odnosić się do kogoś nieufnie, wrogo; patrzeć z niechęcią, nienawiścią’; zwrot, starożyt. Homo homini lupus est – człowiek człowiekowi wilkiem – Plaut (III-II w. p.n.e.); Kochani ludożercy/nie patrzcie wilkiem/na człowieka/który pyta o wolne miejsce/w przedziale kolejowym – T. Różewicz.
mieć charakter
‘być człowiekiem zdecydowanym, odważnym, prawym, silnym’; zwrot; Miała charakter, dlatego pokonywała wszystkie trudności i jeszcze pomagała innym. – TV Trwam.
suszyć komuś głowę
‘uporczywie, natrętnie domagać się czegoś, upominać się o coś’; zwrot; Przestań mi suszyć głowę, przecież wyraźnie powiedziałam, że nie pozwolę ci pójść na tę dyskotekę.
człowiek z charakterem
‘człowiek silny, odważny, nieugięty, kierujący się zasadami’,wyr. rzecz.;
czuć się jak w raju
‘czuć się wyjątkowo dobrze, komfortowo’; zwrot, relig. (por.raj na ziemi); W domu, jak zwykle było bardzo przyjemnie, czułem się jak w raju, nie chciało mi się wyjeżdżać. – TVP 2.
zdobyć ostrogi
‘zdobyć doświadczenie w jakiejś dziedzinie, specjalności; stać się fachowcem, specjalistą’; zwrot związany jest z dawn. ceremoniałem pasowania na rycerza, podczas którego nowo pasowany rycerz otrzymywał ostrogi; ostroga ‘bodziec u buta jeźdźca’; Ten pisarz zdobył ostrogi w czasach stalinowskich. – TV Trwam.
węzeł gordyjski
‘skomplikowany problem, zawiła, trudna do rozwiązania sprawa’; wyr. rzecz. (zwykle tworzy zwrot w połączeniu z czas.: przeciąć, rozciąć … – ‘rozstrzygnąć bardzo trudną, skomplikowaną sprawę w sposób stanowczy, radykalny’), starożyt. grec. Wyrażenie węzeł gordyjski nawiązuje do podania, wg którego Aleksander Macedoński rozciął mieczem kunsztowny węzeł zawiązany przez Gordiosa I, ojca Midasa, króla Frygii. Zgodnie z przepowiednią ten, kto rozsupła ten węzeł, miał otrzymać władzę nad Azją...
spartańskie warunki
‘skromne, proste, surowe warunki, brak wygód’; wyr. rzecz.,hist. starożyt. Wyrażenie pochodzi od starożyt. Sparty i jej mieszkańców – Spartan, którzy unikali zbytnich wygód i zbytku, słynęli ze skromnych wymagań, prostoty obyczajów i surowej dyscypliny wewnętrznej, byli też bardzo wytrzymali na bóli nieulękli w obliczu niebezpieczeństwa, bowiem od najmłodszych lat czas poświęcali głównie na ćwiczenia wojskowe, wojna była dla nich świętem, a śmierć na polu bitwy – najwyższą chwałą; Mama...
pod egidą
‘pod opieką, przewodnictwem, patronatem’; pierw. znaczenie ‘pod osłoną, puklerzem’; wyr. określ., mitol. Egida była tarczą sporządzoną przez Hefajstosa z metalu i pokryta skórą kozy Amaltei; cudowny atrybut Zeusa, później Ateny i Apollina; Internet.
połknąć bakcyla
‘bardzo się czymś zainteresować, znaleźć jakąś pasję’; zwrot, medyc.; Już w młodości było widać, że chłopiec połknął bakcyla sportu. – Internet.
farbowany lis
‘człowiek fałszywy, dwulicowy, udający kogoś innego niż jest naprawdę, oszust’, wyr. rzecz., rzem.; Więc kto teraz? Chyba jakieś farbowane lisy. – „Angora”.
trzymać kogoś za słowo
‘żądać od kogoś spełnienia jego obietnicy’; zwrot; Pamiętaj: trzymam cię za słowo. – Internet.
polegać na kimś jak na Zawiszy
‘ufać komuś całkowicie’; zwrot, stp., hist. Zwrot pochodzi od imienia Zawiszy Czarnego z Garbowa, polskiego rycerza i dyplomaty, uczestnika bitwy pod Grunwaldem i delegata na sobór w Konstancji, gdzie miano rozsądzić spór polsko–krzyżacki. Już za życia cieszący się sławą „rycerza bez skazy i zmazy”, Zawisza przeszedł do historii jako człowiek prawy, wiernie służący królowi, broniący wiary aż do śmierci. Zginął z rąk Turków w 1428 r., nie chcąc ustąpić z pola walki i pozostawić swoich...
nie znać dnia ani godziny
‘nie wiedzieć, kiedy coś się stanie, żyć w niepewności, w niepokoju’; zwrot; bibl. (Mt 25, 13: „Czuwajcie więc, bo nie znacie dnia ani godziny.”); Prezes nie znał dnia ani godziny. – TVN.
rzucić powłóczyste spojrzenie
‘spojrzeć na kogoś przeciągle, zalotnie, zatrzymać na kimś dłużej wzrok’; zwrot; Rzuciła mu powłóczyste spojrzenie. – Jęz.
mówić bez ogródek
‘wypowiadać się szczerze, otwarcie, bez zbytecznych wstępów i omijania drażliwych tematów’; zwrot (por. ogródka );
odradzać się jak Feniks z popiołów
‘powstać na nowo po całkowitym zniszczeniu’; zwrot, w mitol. grec. Feniks – legendarny ptak z Etiopii, który pod koniec długiego życia spalał się na stosie, a z popiołów odradzał się na nowo. Stał się symbolem odmłodzenia i zmartwychwstania; Jęz.
nie w kij dmuchał
‘o czymś, o kimś ważnym, wyjątkowym; nie byle co, nie byle kto, nie byle jak’; wyr. określ., zabawy. W stp. kijem zwano długi kielich, który należało wypić bez zaczerpnięcia oddechu, duszkiem (bez ’dmuchania’); jeśli pijącemu to się nie udało, to wylewano mu za karę puchar wody za kołnierz (por. nie wylewać za kołnierz ); Skończyć studia z wyróżnieniem, to nie w kij dmuchał. – zasłyszane; Jęz.
hiobowe wieści
‘przerażające, tragiczne wieści’; wyr. rzecz., bibl. Aluzja do tragicznych wiadomości przekazywanych Hiobowi, który mimo że został pozbawiony całego mienia, dzieci, dotknięty chorobą, nie stracił wiary i pozostał wierny Bogu (Hi 1, 13-19); Rozeszła się hiobowa wieść – w szkole przeprowadzone zostaną egzaminy sprawdzające.
zachować twarz
‘zachować postawę moralną i szacunek u innych, nie wyrzec się swoich przekonań, nie skompromitować się’; zwrot; We współczesnym świecie bardzo trudno jest zachować twarz. – Internet.
rzucać grochem o ścianę
‘bezskutecznie próbować kogoś przekonać, tłumaczyć coś komuś bez rezultatu, bezskutecznie upominać się o coś, na darmo przekonywać, pouczać kogoś’; zwrot, obycz. O. Kolberg opisuje dawny zwyczaj wigilijny, polegający na rzucaniu grochem na ścianę i wypowiadaniu zaklęcia: „wilku, wilku, chodź do grochu; jak nie przyjdziesz, to nie przychodź aż do siego roku”. Wilk nie przychodził na wigilijną wieczerzę; rzucanie grochem o ścianę było więc czynnością daremną, pozbawioną sensu; Upominanie się...
mieć serce na dłoni
‘być szczerym, otwartym, serdecznym’; zwrot; (…) książka pisana jest, można rzec, z sercem na dłoni. – W. Łysiak
owczy pęd
‘bezmyślne, ślepe naśladowanie innych; uleganie nastrojom ogółu, modzie, działanie pod wpływem instynktu stadnego’; wyr. rzecz., przyr.;
syn marnotrawny
‘człowiek, który zawinił, ale potem opamiętał się; nawrócony grzesznik’; wyr. rzecz., bibl. (Wyrażenie pochodzi z ewang. przypowieści: młodszy z dwóch synów żąda od ojca przypadającej mu części majątku i odjeżdża w dalekie strony, tam trwoni cały majątek, żyjąc rozpustnie, a gdy popada w nędzę, wraca do ojca i zostaje przyjęty z radością. ŁK 15, 11-32); EP; JK.
dom zbudowany na piasku
‘coś nietrwałego, ulotnego, co nie ma trwałych podstaw’; wyr. rzecz., bibl. (Mt 7, 26: „Każdego zaś, kto tych słów moich słucha, a nie wypełnia ich, można porównać z człowiekiem, który dom swój zbudował na piasku.”);
szczęście się do kogoś uśmiechnęło
‘komuś się poszczęściło w czymś, komuś spełniają się/spełniły się marzenia; ktoś odnosi sukcesy’; zwrot; I uśmiechnęło się do niej szczęście.
mieć dwie lewe ręce
‘nie umieć, nie potrafić czegoś zrobić; być leniwym, niezdarnym’; zwrot; Ona ma dwie lewe ręce do wszystkiego. Nic nam nie wychodzi, kiedy ona przychodzi na kółko. – „Victor J”.
mól książkowy
–‘człowiek wiecznie ślęczący nad książkami, który nie widzi świata poza książkami’; wyr. rzecz.; Małgosia (…) to mól książkowy, który mógłby w bibliotece spędzać całe godziny. – „Victor G”.
gałązka oliwna
–’znak pokoju, zgody’; wyr. rzecz., bibl. (Rdz 8, 10-11: „Poczekawszy zaś jeszcze siedem dni, znów wypuścił z arki gołębicę i ta wróciła do niego pod wieczór, niosąc w dziobie świeży listek z drzewa oliwnego.”).
niebieski ptak/ptaszek
‘człowiek lekkomyślny, nieodpowiedzialny, niemający określonego zajęcia, żyjący cudzym kosztem, próżniak, darmozjad’; wyr. rzecz., bibl. (MT 6, 26: „Przypatrzcie się ptakom podniebnym: nie sieją ani żną i nie zbierają do spichlerzy, a Ojciec wasz niebieski je żywi.”); Niebieski ptak to ktoś, kto żyje beztrosko i niczym się nie przejmuje – ani pracą, ani nauką. Po prostu chce się bawić i niczym nie martwić. – „Victor J”; Niebieskie ptaki całego świata wpłaciły nad Wisłą złotówkami miliardy...
gruchać jak dwa gołąbki
‘czule rozmawiać ze sobą, okazując miłość, sympatię; czulić się do siebie’; zwrot, przyr.; Wiadomo, że po jakimś czasie Marta i Jacek znajdą sobie przytulny kącik i zaczną gruchać jak dwa gołąbki. – „Victor G”.
mieć końskie zdrowie
‘być bardzo silnym i zdrowym’; zwrot; On to ma końskie zdrowie, choroby omijają go z daleka. – Internet.
płacz i zgrzytanie zębów
‘ciężka sytuacja, wielkie zmartwienie, kłopot’; wyr. rzecz.,bibl. (To ewang. określenie mąk piekielnych, np. Mt 8, 12: „A synowie królestwa zostaną wyrzuceni na zewnątrz – w ciemność; tam będzie płacz i zgrzytanie zębów.”;Mt 13, 41-42: „Syn człowieczy pośle aniołów swoich: ci zbiorą z jego królestwa wszystkie zgorszenia oraz tych, którzy dopuszczają się nieprawości, i wrzucą ich w piec rozpalony; tam będzie płacz i zgrzytanie zębów.”); J. Miodek,
syzyfowa praca
‘ciężki, bezowocny trud, praca nadaremna, nie dająca żadnych wyników, praca bez końca i bez sensu’; wyr. rzecz. Według mitol. grec. król Grecji Syzyf – najchytrzejszy z ludzi – po śmierci dostał w Hadesie straszliwą pokutę: pchał pod górę olbrzymi głaz, ale kiedy był już u szczytu, głaz spadał i praca zaczynała się od nowa.; [Karolina] starała się wyłączyć urządzenia. Okazało się to jednak syzyfową pracą – gdy tylko mikser ustał na chwilę, zaczynało działać wyłączone poprzednio żelazko....
nie dać sobie w kaszę dmuchać
‘nie pozwalać wtrącać się w swoje sprawy; nie dać się oszukać, umieć bronić swoich interesów’; zwrot; Nie dam sobie w kaszę dmuchać! – SE; Postanowiliśmy, że Polska będzie nasza, nikt nie będzie nam w kaszę dmuchał. – TVP 1.
marsowa mina
‘groźny, surowy wyraz twarzy; zasępiona, niezadowolona mina’; wyr. rzecz., mitol. – od imienia Marsa – rzym. boga wojny; Wszyscy wychodzący mieli marsowe miny. – Internet.
rządzić się jak szara gęś
‘rządzić się, nie licząc się z nikim ani z niczym, narzucać wszystkim swoją wolę, postępować samowolnie, komenderować kimś, nie oglądać się na innych’; podobnie szarogęsić się – ‘wprowadzać gdzieś własne porządki, nie licząc się z innymi i często nadużywając swoich kompetencji’; zwrot, przyr. Porównanie oparte jest na trafnej obserwacji przyrody – wbrew stereotypom gęsi są inteligentnymi ptakami, ich niezwykła ruchliwość umysłu jest przyczyną, dla której gęsi domowe tak często sprawiają...
wybierać się jak sójka za morze
‘szykować się długo, ale nigdzie w końcu nie wyjechać’; zwrot, przyr. Sójki to ptaki częściowo osiadłe, jesienią zbierają się w niewielkie stada i wędrują po lasach, jakby zbierały się do odlotu na południe; w rzeczywistości nie odlatują zbyt daleko; Jeszcze myślisz o wakacjach nad morze. A na basen wybierasz się jak sójka za morze. – „Victor J”.
szata/koszula/suknia Dejaniry
‘coś, co sprawia wiele cierpień, bólu’; wyr. rzecz., mitol. Zatruta tunika, którą dał żonie Herkulesa, zraniony przez niego centaur, zapewniając, że dzięki niej zachowa miłość męża. Gdy Herakles zakochał się w Joli, Dejanira przesłała mu szatę. Kiedy heros założył ją, zmarł w strasznych męczarniach, ponieważ zatruta krew wżarła się w jego ciało’; wyr. rzecz.