pić na umór
‘pić bardzo dużo alkoholu, pić bez umiaru, upijać się do utraty przytomności’; zwrot dawn. na umór ‘na śmierć’; Pił na umór z kolegami. – „Fakt”.
udowadniać, że nie jest się wielbłądem
‘przekonywać o czymś, co jest oczywiste, dowodzić czegoś, co jest bezsprzeczne’; zwrot; Dziś człowiek musi udowadniać, że nie jest wielbłądem . – W. Łysiak.
znaleźć się między Scyllą a Charybdą
‘znaleźć się w sytuacji, w której niebezpieczeństwo zagraża z dwóch stron, w sytuacji bez wyjścia, między młotem a kowadłem’; zwrot, liter. ant. – Homer, „Odyseja”. Dwa potwory morskie znajdujące się po obu stronach cieśniny morskiej. Gdy przepływały między nimi statki, wpadały albo do pyska Scylli, albo w wiry Charybdy; Znajduję się w nieustannym wewnętrznym klinczu, między Scyllą a Charybdą. – referat na konferencji.
przebierać jak w ulęgałkach
‘wybredzać, grymasić, mając wielki wybór’; zwrot, pot. reg. Potrzeba przebierania w ulęgałkach (gatunek gruszek) ma nawet podwójne uzasadnienie. Przed dojrzeniem – są niejadalne, po dojrzeniu – szybko się psują, chcąc więc wśród niejadalnych znaleźć miękką, trzeba starannie przebierać, tak samo z dojrzałymi – trzeba przebierać, by nie trafić na zepsutą.
spartańskie warunki
‘skromne, proste, surowe warunki, brak wygód’; wyr. rzecz.,hist. starożyt. Wyrażenie pochodzi od starożyt. Sparty i jej mieszkańców – Spartan, którzy unikali zbytnich wygód i zbytku, słynęli ze skromnych wymagań, prostoty obyczajów i surowej dyscypliny wewnętrznej, byli też bardzo wytrzymali na bóli nieulękli w obliczu niebezpieczeństwa, bowiem od najmłodszych lat czas poświęcali głównie na ćwiczenia wojskowe, wojna była dla nich świętem, a śmierć na polu bitwy – najwyższą chwałą; Mama...
mieć miedziane czoło
‘być bezczelnym, cynicznym; pozbawionym ambicji, honoru, skrupułów’; zwrot, bibl. (Iz 48, 4: „Ponieważ wiedziałem, że jesteś uparty i kark twój jest drągiem z żelaza, a twoje czoło miedziane.”); J. Liberek.
wybierać się jak sójka za morze
‘szykować się długo, ale nigdzie w końcu nie wyjechać’; zwrot, przyr. Sójki to ptaki częściowo osiadłe, jesienią zbierają się w niewielkie stada i wędrują po lasach, jakby zbierały się do odlotu na południe; w rzeczywistości nie odlatują zbyt daleko; Jeszcze myślisz o wakacjach nad morze. A na basen wybierasz się jak sójka za morze. – „Victor J”.
czarny koń
‘osoba, która niespodziewanie stała się zwycięzcą; ktoś, kto niespodziewanie wpłynął na bieg zdarzeń’; wyr. rzecz.; Polska będzie czarnym koniem tych mistrzostw.
z niejednego pieca jeść/jadać chleb
‘mieć duże doświadczenie życiowe, być obytym w świecie’; zwrot, kulin. Dawniej chleb wypiekano w specjalnych piecach chlebowych, które jeszcze dziś można spotkać w wielu regionach Polski; Łukasz to mężczyzna doświadczony, zjechał kawał świata, można rzec, że z niejednego pieca jadł chleb. – zasłyszane; Triumfująca „wolna miłość” (…) przerabiała (…) samice na kurtyzany, które z niejednego pieca chleb jadły (…). – W. Łysiak.
oddać cesarzowi, co cesarskie, a Bogu, co boskie
‘dać każdemu to, co mu się należy, co jest mu przypisane’; fraza, bibl. (W przekł. J. Wujka m.in. Mt 22, 21: „ Oddajcie tedy, co jest cesarskiego, cesarzowi, a co jest bożego Bogu. ”) Słowa Jezusa skierowane do faryzeuszy, którzy podstępnie spytali go, czy należy płacić podatek Cezarowi. Fraza często używana w sporach o relację państwo–kościół.); Oddaję cesarzowi, co cesarskie – powiedział sędzia Hiernaux, wydając wyrok w sprawie, jaką wytoczył Acquaviva. – „Nowy Dzień”; Bogu co boskie,...
król jest nagi
‘obnażenie kłamstwa, oszustwa, powiedzenie prawdy, którą wszyscy znają, ale nie chcą wypowiedzieć głośno’; fraza, liter. W baśni H. Ch. Andersena, „Nowe szaty cesarza” dwóch oszustów zaoferowało królowi niewidzialne szaty. Gdy kroczył w nieistniejącym odzieniu, ludzie podziwiali go, bojąc się powiedzieć prawdę. Dopiero małe dziecko zawołało: „Przecież on jest nagi”; (…) wiele osób wstydzi się powiedzieć, że król jest nagi. – W. Łysiak
grać/zagrać komuś na nosie
‘lekceważyć, ignorować kogoś; okazać, okazywać komuś lekceważenie, brak szacunku’; zwrot;
goły jak święty turecki
‘bardzo ubogi, biedny; taki, który w danej chwili nie ma ani grosza przy duszy’ albo ‘nagi’; wyr. określ., liter. Goły jak święty turecki to goły jak derwisz, muzułmański asceta i mistyk. Porównanie zaczerpnięte prawdopodobnie z XVI-wiecznej „Peregrynacji do Ziemi Świętej” Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła; przełożona na łac., a z niej z powrotem na pol., stała się bardzo popularną lekturą.; Jęz.
patrzeć na księżą oborę
‘być w bardzo złym stanie zdrowia, być bliskim śmierci’; zwrot, eufem.; przestarz. księża obora/księże podwórko to eufem. określenie cmentarza, bowiem dawniej na wsiach cmentarze zakładano zazwyczaj na ziemi należącej do proboszcza, oboranej przed ogrodzeniem go płotem lub rzadziej murem; A juści, gdzieżby ta szli, na taki psi czas; rano byli u Kozłów, ale z Magdą jest krucho, na księżą oborę patrzy, to i nic poradzić, nie poradzili. – W. Reymont.
marsowa mina
‘groźny, surowy wyraz twarzy; zasępiona, niezadowolona mina’; wyr. rzecz., mitol. – od imienia Marsa – rzym. boga wojny; Wszyscy wychodzący mieli marsowe miny. – Internet.
obudzić się z ręką w nocniku
‘z powodu nieumiejętności przewidywania i realnej oceny wydarzeń doprowadzić swym postępowaniem do sytuacji niekorzystnej, niepożądanej, nieprzyjemnej’; zwrot; Niedługo spadną nam klapki z oczu i obudzimy się z ręką w nocniku. – Internet.
krokodyle łzy
‘nieszczery, obłudny płacz, udawane, fałszywe współczucie’; wyr.rzecz., starożyt. Już u starożytnych Greków i Rzymian używano tego wyrazu, mówiąc o ludziach współczujących nieszczęściu tych, którym sami to nieszczęście zgotowali; wywodzi się z dawnego przesądu, że przed zjedzeniem ofiary krokodylowi ciekną łzy;
stanąć przed faktem dokonanym
‘znaleźć się w sytuacji, w której już nic nie można zmienić, mimo że może to być niewygodne, niekorzystne’; zwrot, public.; Widzicie, że stanęliśmy przed faktem dokonanym, już nic nie możemy zrobić.
rogata dusza
‘człowiek niepokorny, hardy, nie poddający się rygorom’; wyr. rzecz.; Wszyscy go lubiliśmy, ale miał opinię rogatej duszy. – Internet.
rozpuścić/rozpuszczać/rozsyłać/rozesłać wici
‘rozsyłać wiadomość’; zwrot, hist. Dawniej rozesłanie wici polegało na wezwaniu na wyprawę wojenną lub wiec przez rozsyłanie witek łozowych, pęku powrozów lub ognisk zapalonych na wzgórzach, też informowanie o niebezpieczeństwie; później: uniwersały królewskie wzywające pospolite ruszenie; Internet.
łabędzi śpiew
‘ostatnie słowo, ostatnia myśl, ostatni przejaw czyjejś działalności w jakiejś dziedzinie, np. ostatnie dzieło autora, ostatni występ aktora; coś ostatecznego’; wyr. rzecz., liter. – w bajce Ezopa ‘ostatni, żałobny krzyk łabędzia, pieśń przedśmiertna’
słoma komuś z butów/z papci wychodzi/wyłazi
‘wychodzi z kogoś jego prostactwo, brak obycia, ogłady’; zwrot. Dawniej wieśniacy wkładali do butów słomę jako ochronę przed zimnem i wilgocią; Takie weryfikacje trzeba by powtarzać co rok, bo politykom słoma z butów wyłazi niezauważalnie i po długim czasie.
łut szczęścia
‘odrobina szczęścia jako konieczny warunek powodzenia, odrobina szczęścia gwarantująca powodzenie czegoś’; wyr. rzecz. (D. łuta, nie: łutu; łut – dawna jednostka wagi, 1/32 funta = 12,8 g, używana w wielu krajach europejskich przed wprowadzeniem systemu metrycznego); Teraz jednak nie można już liczyć na łut szczęścia na egzaminie wstępnym. – „Cogito”.
człowiek z charakterem
‘człowiek silny, odważny, nieugięty, kierujący się zasadami’,wyr. rzecz.;
hiobowe wieści
‘przerażające, tragiczne wieści’; wyr. rzecz., bibl. Aluzja do tragicznych wiadomości przekazywanych Hiobowi, który mimo że został pozbawiony całego mienia, dzieci, dotknięty chorobą, nie stracił wiary i pozostał wierny Bogu (Hi 1, 13-19); Rozeszła się hiobowa wieść – w szkole przeprowadzone zostaną egzaminy sprawdzające.
farbowany lis
‘człowiek fałszywy, dwulicowy, udający kogoś innego niż jest naprawdę, oszust’, wyr. rzecz., rzem.; Więc kto teraz? Chyba jakieś farbowane lisy. – „Angora”.
mieć coś na końcu języka
‘być bliskim przypomnienia sobie czegoś; chcieć coś powiedzieć, ale zrezygnować z tego’; zwrot; Oczywiście powiedział Niggle, choć na końcu języka miał zupełnie inne słowa. – J.R. Tolkien.
iść/pójść z kimś na udry
‘robić/zrobić coś wbrew komuś, przeciwko komuś, decydować się na otwartą walkę, nie dopuszczając do kompromisu; wieść z kimś zażarty spór, kłócić się zaciekle’; zwrot, stp. na udry ‘na złość, na przekór’; W momentach ważnych potrafił iść na udry z wieloma osobami. – TVN.
za pięć dwunasta
‘w ostatniej chwili, tuż przed ostatecznym terminem czegoś’; wyr. określ.; Czy ty zawsze musisz wszystko robić na za pięć dwunasta? – „Victor G”.
męki Tantala
‘męczarnie z powodu niemożności osiągnięcia celu mimo jego bliskości’; wyr. rzecz., mitol. grec. Tantal – król skazany przez bogów po śmierci na wieczny głód i pragnienie w pobliżu owoców i wody, których nie mógł dosięgnąć;
być pod wrażeniem
‘pod wpływem czegoś doznać jakichś uczuć, pozostawać w jakimś stanie psychicznym, np. radości, zachwytu, podziwu, olśnienia, lęku, strachu itp.’; zwrot; Lee był podobno pod wrażeniem jej naturalności .
budować zamki/domy na piasku
‘robić rzecz nietrwałą; mieć nierealne, bezpodstawne plany, zamiary, marzenia’; zwrot, bibl. (Mt 7, 26: „Każdego zaś, kto tych słów moich usłucha, a nie wypełnia ich, można porównać z człowiekiem nierozsądnym, który dom swój zbudował na piasku.”); (…) i tak oto na tych naiwnych założeniach zbudowałam zamek na piasku, który już niebawem miał runąć. – „Cogito”.
benedyktyńska praca
‘praca monotonna, żmudna, wymagająca cierpliwości i dokładności’; wyr. rzecz., hist. Od imienia i działalności św. Benedykta z Nursji, żyjącego w V/VI w., założyciela klasztoru na Monte Cassino, w którym zakonnicy zajmowali się kopiowaniem i iluminowaniem rękopisów; Życie Benedykta z Nursji i otaczających go mnichów wypełniały modlitwy, lektura Pisma Świętego oraz praca polegająca na przepisywaniu ksiąg, stąd powiedzenie benedyktyńska praca. – „Victor G”; Internet.
rzucić komuś rękawicę
‘wyzwać kogoś na pojedynek, wypowiedzieć komuś walkę, stanąć do polemiki z kimś’; zwrot, stp. obycz. rycer. Według średniowiecznego obyczaju rycerskiego rzucenie rękawicy oznaczało wyzwanie na pojedynek, a podjęcie jej – przyjęcie wyzwania; „Grupie trzymającej władzę” rzucają rękawicę bez strachu. – W. Łysiak.
niewierny Tomasz
‘ktoś nieufny, sceptycznie nastawiony, chcący wszystko sprawdzić; niedowiarek’; wyr. rzecz., bibl. (Tak nazywano Tomasza Apostoła z powodu jego wątpliwości co do zmartwychwstania Jezusa. J 20, 24-25: „Ale Tomasz, jeden z dwunastu, zwany Didymos, nie był razem z nimi, kiedy przyszedł Jezus. Inni więc uczniowie mówili do niego: «Widzieliśmy Pana!» Ale on rzekł do nich: «Jeżeli na rękach Jego nie zobaczę śladu gwoździ, i ręki mojej nie włożę w bok Jego, nie uwierzę».”).
tycjanowski kolor
‘kolor złotorudy, miedziany’; wyr. rzecz., malar. Ulubiony kolor Tycjana (malarz włoski doby renesansu), kolor włosów kobiet na obrazach Tycjana.
burza w szklance wody
‘głośna awantura z błahego powodu; wiele hałasu o nic’; wyr. rzecz. hist., tłum. z franc. W ten sposób Monteskiusz określił zamieszki w republice San Marino; Może to doprowadzić do takiej międzynarodowej katastrofy finansowej, przy której kryzys zadłużeniowy Ameryki Łacińskiej wyda się ledwie burzą w szklance wody. – W. Łysiak
puszka Pandory
‘źródło niekończących się nieszczęść, trudności, kłopotów, utrapień’; wyr. rzecz. W mitol. grec. Pandora to pierwsza kobieta stworzona na polecenie Zeusa jako swoista kara za czyn Prometeusza (zob. postawa prometejska ). Została ona obdarowana przez ojca bogów puszką, której nie wolno było otwierać. Pandora namówiła jednak swego męża do jej otwarcia; wyleciały z niej na świat zamknięte dotąd utrapienia, plagi, klęski i choroby ludzkości; Komu to otwarcie puszki Pandory przyniesie...
znaleźć się w labiryncie
‘znaleźć się w trudnej, skomplikowanej, zawiłej sytuacji’; zwrot; W mitol. grec. Labirynt zbudowany na Krecie przez Dedala dla Minotaura, którego zabił Tezeusz dzięki pomocy Ariadny (por. też dojść po nitce do kłębka )
salomonowy wyrok
‘wyrok sprawiedliwy, odznaczający się niezwykłą mądrością i prawością, uwzględniający interesy obydwu stron często o zaskakującej formule rozstrzygnięcia’; wyr. rzecz., bibl. (Wyrażenie jest aluzją do słynnego przykładu mądrości i sprawiedliwości króla izraelskiego Salomona – 1 Krl 3, 16-28: Dwie mieszkające razem nierządnice urodziły niemal jednocześnie synów, jedno dziecko zmarło w nocy. Przyszły do Salomona, aby je rozsądził, każda bowiem twierdziła, że żywy chłopiec jest jej synem....
dupek żołędny
‘człowiek niezaradny, fajtłapa, oferma’; wyr. rzecz.; w kartach ‘walet treflowy’, karta słaba.
wzrok bazyliszka
‘spojrzenie nieżyczliwe, pełne nienawiści, świdrujące’; wyr. rzecz.,liter. – Pliniusz, „Historia naturalna”. Bazyliszek zabijał ludzi, gdy tylko na nich spojrzał. Polski bazyliszek znajdował się w podziemiach Krzysztoforów, ludzie schodzący do piwnicy ginęli od jego wzroku. EP; Na to zadrżał Asesor, puścił z rąk kieliszek,/Utopił w Tadeuszu wzrok jak bazyliszek. – A. Mickiewicz, „Pan Tadeusz”.
trzymać kogoś krótko
‘utrzymywać kogoś w karności, dyscyplinie, narzucać komuś swoją wolę, pozbawić kogoś swobody działania’; zwrot; A ona od rana trzyma ich krótko – na pochwałę raczej nigdy nie mogą liczyć. – „Victor J”.
można z kimś konie kraść
‘ktoś jest dobrym kompanem, doskonałym towarzyszem, godnym zaufania kolegą’; zwrot; Świetny z ciebie kompan – na wycieczkę do lasu, na dyskotekę, a nawet na odrabianie lekcji. Tak – z tobą by konie kraść. – „Victor J”.
wystrychnąć na dudka
‘oszukać kogoś, ośmieszyć, zrobić z kogoś durnia’; zwrot, przyr.; dudek ‘ptak’, przen. ‘głupiec, niedołęga, safanduła’, ponieważ ptakowi temu przypisywano głupotę; wystrychnąć ‘wykierować na kogoś’; Wystrychnięty na Dudka.
walczyć jak lew
‘walczyć bardzo odważnie, zaciekle, nieustępliwie’; zwrot, przyr.; lew jest nazywany królem zwierząt; symbolizuje władzę, siłę, majestat, odwagę; Walczył o tę spółkę jak lew.
piąte koło u wozu
‘ktoś zbędny, przeszkadzający; coś niepotrzebnego’; wyr. rzecz.; Gdy czasem dołączam do nich jako ta piąta, siódma albo dziewiąta, czuję się faktycznie jak piąte koło u wozu. – „Cogito”; (…) w tej sytuacji strażnik do spraw równości płci jest jak piąte koło u wozu. – „Ozon”; Fotel babci/słomkowy kapelusz mamy/piąte koło u wozu. – J. Twardowski.