mieć muchy w nosie
‘być w złym humorze, złościć się, dąsać bez wyraźnego powodu’; zwrot;
hiobowe wieści
‘przerażające, tragiczne wieści’; wyr. rzecz., bibl. Aluzja do tragicznych wiadomości przekazywanych Hiobowi, który mimo że został pozbawiony całego mienia, dzieci, dotknięty chorobą, nie stracił wiary i pozostał wierny Bogu (Hi 1, 13-19); Rozeszła się hiobowa wieść – w szkole przeprowadzone zostaną egzaminy sprawdzające.
znaleźć się między Scyllą a Charybdą
‘znaleźć się w sytuacji, w której niebezpieczeństwo zagraża z dwóch stron, w sytuacji bez wyjścia, między młotem a kowadłem’; zwrot, liter. ant. – Homer, „Odyseja”. Dwa potwory morskie znajdujące się po obu stronach cieśniny morskiej. Gdy przepływały między nimi statki, wpadały albo do pyska Scylli, albo w wiry Charybdy; Znajduję się w nieustannym wewnętrznym klinczu, między Scyllą a Charybdą. – referat na konferencji.
błędna owca
‘człowiek pozbawiony celu, sensu życia’; wyr. rzecz., bibl.; błędny dawn. ‘błądzący, zabłąkany’ (por. chodzić jak błędna owca ).
znać kogoś jak zły szeląg
‘znać kogoś bardzo dobrze, zwłaszcza z nie najlepszej strony’; zwrot. Szeląg – drobna moneta miedziana bita masowo przez Tytusa L. Boratiniego (XVII w.), od jego nazwiska zwana boratynkami. Boratini był Włochem, nadwornym architektem króla Jana Kazimierza i dzierżawcą jego mennic. Olbrzymia emisja szelągów, monet o kursie wyznaczonym powyżej ich realnej wartości, miała pomóc w wypłaceniu zaległego żołdu dla wojska, ale zamiast tego – wywołała inflację, czyli pieniądz stracił na wartości.
puszka Pandory
‘źródło niekończących się nieszczęść, trudności, kłopotów, utrapień’; wyr. rzecz. W mitol. grec. Pandora to pierwsza kobieta stworzona na polecenie Zeusa jako swoista kara za czyn Prometeusza (zob. postawa prometejska ). Została ona obdarowana przez ojca bogów puszką, której nie wolno było otwierać. Pandora namówiła jednak swego męża do jej otwarcia; wyleciały z niej na świat zamknięte dotąd utrapienia, plagi, klęski i choroby ludzkości; Komu to otwarcie puszki Pandory przyniesie...
patrzeć wilkiem na kogoś
‘odnosić się do kogoś nieufnie, wrogo; patrzeć z niechęcią, nienawiścią’; zwrot, starożyt. Homo homini lupus est – człowiek człowiekowi wilkiem – Plaut (III-II w. p.n.e.); Kochani ludożercy/nie patrzcie wilkiem/na człowieka/który pyta o wolne miejsce/w przedziale kolejowym – T. Różewicz.
iść do Canossy
‘ukorzyć się, wyrazić skruchę, przyznać się do błędu’; zwrot, hist. Canossa – wieś w pn. Włoszech, gdzie w 1077 r. król niemiecki Henryk IV, popadłszy w konflikt z papiestwem i wyklęty przez Grzegorza VII, ukorzył się przed papieżem, odbył pokutę i uzyskał zdjęcie klątwy.; (…) praktycznie było to klasyczne przyjście na kolanach „do Canossy” . – W. Łysiak
znaleźć się w labiryncie
‘znaleźć się w trudnej, skomplikowanej, zawiłej sytuacji’; zwrot; W mitol. grec. Labirynt zbudowany na Krecie przez Dedala dla Minotaura, którego zabił Tezeusz dzięki pomocy Ariadny (por. też dojść po nitce do kłębka )
dantejskie sceny
‘zdarzenia wstrząsające, przerażające, budzące grozę; zachowanie zbiorowiska ludzi, tłumu ogarniętego rozpaczą, paniką, w warunkach zamieszania, chaosu, w sytuacji bez wyjścia’; wyr. rzecz., liter. Pochodzi od imienia włos. poety Dantego Alighieri (XIII-XIV w.) jako nawiązanie do jego „Boskiej Komedii”, a zwłaszcza do jej pierwszej części – „Piekła” i zawartych w niej obrazów dusz pokutujących w dziewięciu kręgach piekielnych; Dzieją się tam dantejskie sceny. Pijacy załatwiają swoje...
jabłko niezgody
‘powód, przyczyna kłótni, nieporozumienia’; wyr. rzecz., mitol.; Jabłko z napisem „Najpiękniejszej” przyznał Parys Afrodycie, dzięki czemu dostał Helenę, co stało się z kolei przyczyną wojny trojańskiej.
coś między bajki włożyć
‘uznać coś za nieprawdziwe, zmyślone, wydumane, niemożliwe do zrealizowania’; zwrot, liter. – I. Krasicki, „Wstęp do bajek”; To, co opowiadają koledzy, włóż między bajki.
syzyfowa praca
‘ciężki, bezowocny trud, praca nadaremna, nie dająca żadnych wyników, praca bez końca i bez sensu’; wyr. rzecz. Według mitol. grec. król Grecji Syzyf – najchytrzejszy z ludzi – po śmierci dostał w Hadesie straszliwą pokutę: pchał pod górę olbrzymi głaz, ale kiedy był już u szczytu, głaz spadał i praca zaczynała się od nowa.; [Karolina] starała się wyłączyć urządzenia. Okazało się to jednak syzyfową pracą – gdy tylko mikser ustał na chwilę, zaczynało działać wyłączone poprzednio żelazko....
siedzieć (cicho) jak mysz pod miotłą
‘starać się nie zwracać na siebie uwagi, aby uniknąć niebezpieczeństwa; zachowywać się cicho, spokojnie’; zwrot; Jurek zazwyczaj siedzi jak mysz pod miotłą.
farbowany lis
‘człowiek fałszywy, dwulicowy, udający kogoś innego niż jest naprawdę, oszust’, wyr. rzecz., rzem.; Więc kto teraz? Chyba jakieś farbowane lisy. – „Angora”.
pod egidą
‘pod opieką, przewodnictwem, patronatem’; pierw. znaczenie ‘pod osłoną, puklerzem’; wyr. określ., mitol. Egida była tarczą sporządzoną przez Hefajstosa z metalu i pokryta skórą kozy Amaltei; cudowny atrybut Zeusa, później Ateny i Apollina; Internet.
syn marnotrawny
‘człowiek, który zawinił, ale potem opamiętał się; nawrócony grzesznik’; wyr. rzecz., bibl. (Wyrażenie pochodzi z ewang. przypowieści: młodszy z dwóch synów żąda od ojca przypadającej mu części majątku i odjeżdża w dalekie strony, tam trwoni cały majątek, żyjąc rozpustnie, a gdy popada w nędzę, wraca do ojca i zostaje przyjęty z radością. ŁK 15, 11-32); EP; JK.
łabędzi śpiew
‘ostatnie słowo, ostatnia myśl, ostatni przejaw czyjejś działalności w jakiejś dziedzinie, np. ostatnie dzieło autora, ostatni występ aktora; coś ostatecznego’; wyr. rzecz., liter. – w bajce Ezopa ‘ostatni, żałobny krzyk łabędzia, pieśń przedśmiertna’
mieć zielono w głowie
‘być nieodpowiedzialnym, szalonym, ale też radosnym, wesołym’; zwrot; liter.; Zielono mam w głowie i fiołki w niej kwitną. – K. Wierzyński, „Zielono mam w głowie”.
salomonowa mądrość
‘mądrość niezwykła, nadzwyczajna’; wyr. rzecz., bibl.(1 Krl 5, 9-11: „Bóg dał Salomonowi mądrość i rozsądek nadzwyczajny oraz rozum nieogarniony jak piasek na brzegu morza. Toteż mądrość Salomona przewyższała mądrość wszystkich ludzi Wschodu i mądrość Egipcjan. Górował on mądrością nad wszystkimi ludźmi (…)”) (por. salomonowy wyrok ).
patrzeć na księżą oborę
‘być w bardzo złym stanie zdrowia, być bliskim śmierci’; zwrot, eufem.; przestarz. księża obora/księże podwórko to eufem. określenie cmentarza, bowiem dawniej na wsiach cmentarze zakładano zazwyczaj na ziemi należącej do proboszcza, oboranej przed ogrodzeniem go płotem lub rzadziej murem; A juści, gdzieżby ta szli, na taki psi czas; rano byli u Kozłów, ale z Magdą jest krucho, na księżą oborę patrzy, to i nic poradzić, nie poradzili. – W. Reymont.
zadzierać nosa
‘być zarozumiałym, dumnym; wynosić się ponad innych’; zwrot; Emilka powiedziała mu, że klasa myślała, że on zadziera zwyczajnie nosa. – „Victor J”; (…) Moja starsza siostra strasznie zadzierała nosa na tych koloniach i nie przyznawała się do mnie. – „Victor J”; Nie zadzieraj nosa,/Nie rób głupiej miny. – zespół „CzerwoneGitary”.
przełamać (pierwsze) lody
‘podjąć działanie, które mają przezwyciężyć pierwsze trudności, nawiązać kontakt, poczynić pierwsze kroki’; zwrot.
rogata dusza
‘człowiek niepokorny, hardy, nie poddający się rygorom’; wyr. rzecz.; Wszyscy go lubiliśmy, ale miał opinię rogatej duszy. – Internet.
drakońskie prawa
‘bardzo surowe, okrutne, bezwzględne prawo’; wyr. rzecz., hist. starożyt. Drakon – prawodawca ateński, który sporządził restrykcyjny kodeks karny;
manna z nieba
‘cud, nieoczekiwany dar, niezasłużone profity; coś bardzo upragnionego, potrzebnego i cennego’; wyr. rzecz., bibl. (Według Biblii to pożywienie spuszczane przez Boga z nieba w czasie 40 lat wędrówki Izraelitów po pustyni Synaj Wj 16, 4-36: „Pan powiedział wówczas do Mojżesza: «Oto ześlę wam chleb z nieba, jak deszcz. I będzie wychodził lud, i każdego dnia będzie zbierał według potrzeby dziennej (…)»).
wzrok bazyliszka
‘spojrzenie nieżyczliwe, pełne nienawiści, świdrujące’; wyr. rzecz.,liter. – Pliniusz, „Historia naturalna”. Bazyliszek zabijał ludzi, gdy tylko na nich spojrzał. Polski bazyliszek znajdował się w podziemiach Krzysztoforów, ludzie schodzący do piwnicy ginęli od jego wzroku. EP; Na to zadrżał Asesor, puścił z rąk kieliszek,/Utopił w Tadeuszu wzrok jak bazyliszek. – A. Mickiewicz, „Pan Tadeusz”.
mieć pieniędzy jak lodu
‘mieć bardzo dużo pieniędzy, być bogatym, majętnym’; zwrot; Nic dziwnego, że kasy ma jak lodu.
kolos na glinianych nogach
‘coś wielkiego, co sprawia wrażenie mocy, potęgi, siły, a w rzeczywistości jest słabe, bliskie upadku’; wyr. rzecz., bibl. (Dn 2, 31-34. Prorok Daniel wyjaśniał królowi Nabuchodonozorowi znaczenie snu o posągu, który miał żelazno-gliniane nogi; spadły z góry kamień skruszył nogi kolosa – tak zniszczone będą królestwa na ziemi babilońskiej.); Internet.
zostawić kogoś na lodzie
‘zostawić kogoś z jego kłopotami, problemami, nie przejmować się jego trudną sytuacją’; zwrot; Pracownicy zostali na lodzie (tyt.) – „Fakt”; Madzia zadurzy się nawet w starszym panu, ale i on zostawi ją na lodzie, gdy tylko się dowie, że miała mieć dziecko z jego synem.
dobry żart tynfa wart
‘dobry dowcip jest bardzo cenny’; fraza, przysł.; tynf ‘dawna srebrno-miedziana moneta polska wartości 18 gr, będąca w obiegu XVII-2.poł. XVIII w.’ Od nazwiska A. Tymfa – mincarza polskiego żyjącego za panowania Jana Kazimierza; Nie od dziś wiadomo, że dobry żart tynfa wart.
połknąć bakcyla
‘bardzo się czymś zainteresować, znaleźć jakąś pasję’; zwrot, medyc.; Już w młodości było widać, że chłopiec połknął bakcyla sportu. – Internet.
przekroczyć Rubikon
‘przekroczyć granicę czegoś, zrobić decydujący krok, powziąć nieodwołalną decyzję’; zwrot, hist. starożyt. Rubikon – rzeka, która w czasach republiki rzym. stanowiła granicę między Galią Przedalpejską a Italią właściwą. Przejście wojsk Juliusza Cezara przez Rubikon do Italii w 49 r. p.n.e. było pogwałceniem prawa, które zabraniało dowódcy wojskowemu opuszczać wyznaczoną mu prowincję. Krok ten równał się wypowiedzeniu wojny senatowi rzym.; trzyletnia wojna domowa oddała całą władzę Cezarowi.
czekać na Godota
‘czekać nie wiadomo na co, siedzieć bezczynnie’; zwrot, liter. – tajemniczy bohater sztuki S. Becketta, „Czekając na Godota”, na którego czekają Gogo i Didi, a który ma przyjść „jutro”, tzn. nie wiadomo kiedy.
odradzać się jak Feniks z popiołów
‘powstać na nowo po całkowitym zniszczeniu’; zwrot, w mitol. grec. Feniks – legendarny ptak z Etiopii, który pod koniec długiego życia spalał się na stosie, a z popiołów odradzał się na nowo. Stał się symbolem odmłodzenia i zmartwychwstania; Jęz.
węzeł gordyjski
‘skomplikowany problem, zawiła, trudna do rozwiązania sprawa’; wyr. rzecz. (zwykle tworzy zwrot w połączeniu z czas.: przeciąć, rozciąć … – ‘rozstrzygnąć bardzo trudną, skomplikowaną sprawę w sposób stanowczy, radykalny’), starożyt. grec. Wyrażenie węzeł gordyjski nawiązuje do podania, wg którego Aleksander Macedoński rozciął mieczem kunsztowny węzeł zawiązany przez Gordiosa I, ojca Midasa, króla Frygii. Zgodnie z przepowiednią ten, kto rozsupła ten węzeł, miał otrzymać władzę nad Azją...
mieć charakter
‘być człowiekiem zdecydowanym, odważnym, prawym, silnym’; zwrot; Miała charakter, dlatego pokonywała wszystkie trudności i jeszcze pomagała innym. – TV Trwam.
tytaniczny wysiłek
‘nadludzki, potężny, olbrzymi wysiłek, natężenie wszystkich sił’; wyr. rzecz., w mitol. grec. tytan – każdy z olbrzymów, dzieci Urana – boga nieba i Gai – bogini ziemi, którzy stoczyli z Zeusem walkę o władzę nad światem i zostali strąceni do Tartaru; Przygotowali go w pocie czoła, a w pracę włożyli całe serce i wprost tytaniczny wysiłek.
wypić kielich goryczy
‘doświadczać cierpienia, trudności, poważnych kłopotów’; zwrot, bibl. (Mt 26, 39: „Ojcze mój, jeśli to możliwe, niech mnie ominie ten kielich!.”); (…) nie ominęła mnie żadna zniewaga, żadna krzywda, że wypiłem ten kielich goryczy do dna. – S. Bąba; Wszystkie próby oddalenia/tak zwanego kielicha goryczy (…) zawiodły – Z. Herbert.
czuć się jak w raju
‘czuć się wyjątkowo dobrze, komfortowo’; zwrot, relig. (por.raj na ziemi); W domu, jak zwykle było bardzo przyjemnie, czułem się jak w raju, nie chciało mi się wyjeżdżać. – TVP 2.
nić Ariadny
‘idea, myśl przewodnia, sposób wybrnięcia ze skomplikowanej sytuacji’; wyr. rzecz., mitol. Kłębek nici wręczony przez zakochaną Ariadnę, córkę Minosa, króla Krety, Tezeuszowi, który wszedł do Labiryntu, aby dostać się do ukrytego tam potwora Minotaura gnębiącego Ateńczyków i go zabić. Za radą królewny Tezeusz umocował koniec nitki u wejścia do Labiryntu, dzięki czemu po wykonaniu zadania mógł wrócić do wyjścia;
paniczny strach
‘powszechny, nieopanowany, nagły, często nieuzasadniony strach’; wyr. rzecz., mitol. Od imienia grec. bożka Pana, wzbudzającego swym krzykiem w chwilach gniewu wielki lęk wśród ludzi i zwierząt; Wszyscy kolejni trenerzy żyli w panicznym strachu przed porażką i przed właścicielem.
stoicki spokój
‘niczym niezmącony, niezachwiany, niewzruszony spokój’; wyr. rzecz. Wyrażenie pochodzi od systemu filoz. grec. szkoły stoików , założonej przez Zenona z Kitionu. Opierał się on na etyce obowiązku i surowej cnoty, polegającej na zachowaniu równowagi duchowej niezakłóconej zarówno radością, jak smutkiem, na wyzbyciu się namiętności i na życiu zgodnym z naturą i rozumem. Według stoicyzmu warunkiem szczęścia i prawdziwej wolności jest panowanie nad sobą i swoimi emocjami; Co papież chciał nam...
człowiek z charakterem
‘człowiek silny, odważny, nieugięty, kierujący się zasadami’,wyr. rzecz.;
umywać/umyć ręce
‘odżegnywać, się, odcinać od czegoś, wyprzeć się czegoś; zrzucić z siebie odpowiedzialność’; zwrot, stp. umywać ‘myć, obmywać’; bibl. (Mt27, 24: „Piłat, widząc, że nic nie osiąga, a wzburzenie raczej narasta, wziął wodę i umył ręce wobec tłumu, mówiąc: «Nie jestem winny krwi tego Sprawiedliwego. To wasza rzecz».”); Marek umył ręce od wszystkiego.
polegać na kimś jak na Zawiszy
‘ufać komuś całkowicie’; zwrot, stp., hist. Zwrot pochodzi od imienia Zawiszy Czarnego z Garbowa, polskiego rycerza i dyplomaty, uczestnika bitwy pod Grunwaldem i delegata na sobór w Konstancji, gdzie miano rozsądzić spór polsko–krzyżacki. Już za życia cieszący się sławą „rycerza bez skazy i zmazy”, Zawisza przeszedł do historii jako człowiek prawy, wiernie służący królowi, broniący wiary aż do śmierci. Zginął z rąk Turków w 1428 r., nie chcąc ustąpić z pola walki i pozostawić swoich...
mieć serce na dłoni
‘być szczerym, otwartym, serdecznym’; zwrot; (…) książka pisana jest, można rzec, z sercem na dłoni. – W. Łysiak
Bajoński
głos wołającego na puszczy
‘czyjeś słowa, ostrzeżenia, apele pozostające bez odzewu, nie znajdujące posłuchu; słowa, apele daremne, bezskuteczne, lekceważone’; wyr. rzecz.; bibl. (por. np. J 1, 23: „Odpowiedział: «Jam głos wołającego na pustyni: Prostujcie drogę Pańską», jak powiedział prorok Izajasz”. W przekł. Wujka „głos wołającego na puszczy”. Dawn. puszcza ‘pustkowie, pustynia’.) Głos wołającego na puszczy może być krzykiem słyszalnym nawet w Nowym Jorku. – „Wprost”.
wiercić komuś dziurę w brzuchu
‘uporczywie o coś prosić, coś przypominać,domagać się czegoś’; zwrot; (...) nie będę panu wiercić dziury w brzuchu/pytając co pan sądzi o Mertonie (...). – J. Twardowski.