przebierać jak w ulęgałkach
‘wybredzać, grymasić, mając wielki wybór’; zwrot, pot. reg. Potrzeba przebierania w ulęgałkach (gatunek gruszek) ma nawet podwójne uzasadnienie. Przed dojrzeniem – są niejadalne, po dojrzeniu – szybko się psują, chcąc więc wśród niejadalnych znaleźć miękką, trzeba starannie przebierać, tak samo z dojrzałymi – trzeba przebierać, by nie trafić na zepsutą.
przekroczyć Rubikon
‘przekroczyć granicę czegoś, zrobić decydujący krok, powziąć nieodwołalną decyzję’; zwrot, hist. starożyt. Rubikon – rzeka, która w czasach republiki rzym. stanowiła granicę między Galią Przedalpejską a Italią właściwą. Przejście wojsk Juliusza Cezara przez Rubikon do Italii w 49 r. p.n.e. było pogwałceniem prawa, które zabraniało dowódcy wojskowemu opuszczać wyznaczoną mu prowincję. Krok ten równał się wypowiedzeniu wojny senatowi rzym.; trzyletnia wojna domowa oddała całą władzę Cezarowi.
dawać komuś krzyż/krzyżyk na drogę
forma pożegnania; ‘życzyć komuś szczęśliwej drogi, powodzenia’; ‘odprawiać kogoś bez uczucia żalu, chcieć się go pozbyć’; zwrot, relig.; Krzyż mu na drogę! – Internet.
minorowy nastrój
‘całkowity brak humoru; smutne, melancholijne, płaczliwe usposobienie’; wyr. rzecz., muz. minor ‘tonacja molowa, gama oparta na tercji małej’; (…) z okna widzę, jak dołącza się do niej Isia i wpadam w minorowy nastrój. – K. Grochola.
oddać cesarzowi, co cesarskie, a Bogu, co boskie
‘dać każdemu to, co mu się należy, co jest mu przypisane’; fraza, bibl. (W przekł. J. Wujka m.in. Mt 22, 21: „ Oddajcie tedy, co jest cesarskiego, cesarzowi, a co jest bożego Bogu. ”) Słowa Jezusa skierowane do faryzeuszy, którzy podstępnie spytali go, czy należy płacić podatek Cezarowi. Fraza często używana w sporach o relację państwo–kościół.); Oddaję cesarzowi, co cesarskie – powiedział sędzia Hiernaux, wydając wyrok w sprawie, jaką wytoczył Acquaviva. – „Nowy Dzień”; Bogu co boskie,...
znać kogoś jak zły szeląg
‘znać kogoś bardzo dobrze, zwłaszcza z nie najlepszej strony’; zwrot. Szeląg – drobna moneta miedziana bita masowo przez Tytusa L. Boratiniego (XVII w.), od jego nazwiska zwana boratynkami. Boratini był Włochem, nadwornym architektem króla Jana Kazimierza i dzierżawcą jego mennic. Olbrzymia emisja szelągów, monet o kursie wyznaczonym powyżej ich realnej wartości, miała pomóc w wypłaceniu zaległego żołdu dla wojska, ale zamiast tego – wywołała inflację, czyli pieniądz stracił na wartości.
wybierać się jak sójka za morze
‘szykować się długo, ale nigdzie w końcu nie wyjechać’; zwrot, przyr. Sójki to ptaki częściowo osiadłe, jesienią zbierają się w niewielkie stada i wędrują po lasach, jakby zbierały się do odlotu na południe; w rzeczywistości nie odlatują zbyt daleko; Jeszcze myślisz o wakacjach nad morze. A na basen wybierasz się jak sójka za morze. – „Victor J”.
marsowa mina
‘groźny, surowy wyraz twarzy; zasępiona, niezadowolona mina’; wyr. rzecz., mitol. – od imienia Marsa – rzym. boga wojny; Wszyscy wychodzący mieli marsowe miny. – Internet.
wybić klin klinem
‘likwidować negatywne skutki przy pomocy podobnych środków, które je wywołały; zwalczać podobne podobnym’; zwrot spotykany już u Arystotelesa w „Polityce”, łac. clavum clavo pellere; Mówię ci, daj sobie z nim spokój, wybij klin klinem, tylu fajnych chłopaków chodzi po świecie. – Internet.
dyskusja akademicka
‘dyskusja oderwana od rzeczywistości, teoretyczna, specjalistyczna’; wyr. rzecz., nauka; Zastanawiamy się z kolegami, co nam dają te dyskusje akademickie, komu to na co. – Internet.
przełamać (pierwsze) lody
‘podjąć działanie, które mają przezwyciężyć pierwsze trudności, nawiązać kontakt, poczynić pierwsze kroki’; zwrot.
dobrać się jak w korcu maku
‘o parze lub grupie osób: dobrać się odpowiednio, pasować do siebie’; zwrot, stp. korzec to duże naczynie o objętości ok. 100 l, służące dawniej do przechowywania rzeczy sypkich; dobrać się jak w korcu maku jest równie trudno jak znaleźć igłę w stogu siana; Wszyscy uważają, że dobraliśmy się jak w korcu maku. – „Victor G”; Jęz.
dobry żart tynfa wart
‘dobry dowcip jest bardzo cenny’; fraza, przysł.; tynf ‘dawna srebrno-miedziana moneta polska wartości 18 gr, będąca w obiegu XVII-2.poł. XVIII w.’ Od nazwiska A. Tymfa – mincarza polskiego żyjącego za panowania Jana Kazimierza; Nie od dziś wiadomo, że dobry żart tynfa wart.
siedzieć (cicho) jak mysz pod miotłą
‘starać się nie zwracać na siebie uwagi, aby uniknąć niebezpieczeństwa; zachowywać się cicho, spokojnie’; zwrot; Jurek zazwyczaj siedzi jak mysz pod miotłą.
odradzać się jak Feniks z popiołów
‘powstać na nowo po całkowitym zniszczeniu’; zwrot, w mitol. grec. Feniks – legendarny ptak z Etiopii, który pod koniec długiego życia spalał się na stosie, a z popiołów odradzał się na nowo. Stał się symbolem odmłodzenia i zmartwychwstania; Jęz.
puszka Pandory
‘źródło niekończących się nieszczęść, trudności, kłopotów, utrapień’; wyr. rzecz. W mitol. grec. Pandora to pierwsza kobieta stworzona na polecenie Zeusa jako swoista kara za czyn Prometeusza (zob. postawa prometejska ). Została ona obdarowana przez ojca bogów puszką, której nie wolno było otwierać. Pandora namówiła jednak swego męża do jej otwarcia; wyleciały z niej na świat zamknięte dotąd utrapienia, plagi, klęski i choroby ludzkości; Komu to otwarcie puszki Pandory przyniesie...
z ręką na sercu
‘bez kłamstwa, szczerze, otwarcie’; wyr. określ. (najczęściej w połączeniu z czas.: przyznać, mówić, powiedzieć itp.); Kiedy pan, polityk niegrający głównych ról, dowiedział się, że ma zostać premierem? Z ręka na sercu, w zeszły wtorek. – „Newsweek”.
wzrok bazyliszka
‘spojrzenie nieżyczliwe, pełne nienawiści, świdrujące’; wyr. rzecz.,liter. – Pliniusz, „Historia naturalna”. Bazyliszek zabijał ludzi, gdy tylko na nich spojrzał. Polski bazyliszek znajdował się w podziemiach Krzysztoforów, ludzie schodzący do piwnicy ginęli od jego wzroku. EP; Na to zadrżał Asesor, puścił z rąk kieliszek,/Utopił w Tadeuszu wzrok jak bazyliszek. – A. Mickiewicz, „Pan Tadeusz”.
twardy orzech do zgryzienia
‘trudny problem do rozwiązania, rozstrzygnięcia, trudna sprawa do załatwienia, niełatwe zadanie do wykonania’; wyr. rzecz. (zwykle w połączeniu z czas. mieć), kalka z ang.; Nowe władze SLD mają twardy orzech do zgryzienia. – TVN.
chodzić jak błędna owca
‘chodzić w zamyśleniu, bez celu, nie wiedząc, co ze sobą zrobić, zachowywać się jak osoba nieprzytomna; błądzić, błąkać się’; zwrot, bibl. (Ps119, 176: „Błądzę jak owca, która zginęła (…)”; Iz 53, 6: „Wszyscy pobłądziliśmy jak owce, każdy z nas się zwrócił ku własnej drodze.”);
udowadniać, że nie jest się wielbłądem
‘przekonywać o czymś, co jest oczywiste, dowodzić czegoś, co jest bezsprzeczne’; zwrot; Dziś człowiek musi udowadniać, że nie jest wielbłądem . – W. Łysiak.
mieć krew na rękach
‘być sprawcą czyjejś śmierci, przyczynić się do czyjejś śmierci’; zwrot, krymin.; Nie jestem żądny krwi, ale jeśli ktoś ma krew na rękach, nie można mu tak po prostu przebaczyć. – W. Łysiak.
znaleźć się między Scyllą a Charybdą
‘znaleźć się w sytuacji, w której niebezpieczeństwo zagraża z dwóch stron, w sytuacji bez wyjścia, między młotem a kowadłem’; zwrot, liter. ant. – Homer, „Odyseja”. Dwa potwory morskie znajdujące się po obu stronach cieśniny morskiej. Gdy przepływały między nimi statki, wpadały albo do pyska Scylli, albo w wiry Charybdy; Znajduję się w nieustannym wewnętrznym klinczu, między Scyllą a Charybdą. – referat na konferencji.
patrzeć komuś na ręce
‘być nieufnym wobec kogoś, kontrolować kogoś,podejrzewając, że może on postąpić nieuczciwie’; zwrot; PO chce rozliczyć ich z wykonywanych zadań i patrzeć im na ręce. – „Fakt”.
dobrymi chęciami piekło jest wybrukowane
‘zamiary i pragnienia nie starczą do osiągnięcia celu, potrzebne jest skuteczne działanie’; fraza, relig.; przysł. wykorzystane w wypowiedzeniu; Mówi się, że piekło jest wybrukowane dobrymi chęciami, ale dobrymi wysiłkami wybrukowane jest niebo. – J. Twardowski.
dojść/trafić po nitce do kłębka
‘dotrzeć do ujawnienia czegoś, jakiejś tajemnicy, wyjaśniając kolejne zagadki, fakty’; wyr. określ. W mitol. kłębek nici wręczony przez Ariadnę Tezeuszowi, który go rozwijał, kiedy znalazł się w Labiryncie, dzięki czemu mógł wrócić do wyjścia; Ciekawe co było dalej, czy policja doszła po nitce do kłębka. – Radio Zet.
mieć coś na końcu języka
‘być bliskim przypomnienia sobie czegoś; chcieć coś powiedzieć, ale zrezygnować z tego’; zwrot; Oczywiście powiedział Niggle, choć na końcu języka miał zupełnie inne słowa. – J.R. Tolkien.
biały kruk
‘niezwykle cenny egzemplarz, unikat, osobliwość’; wyr. rzecz., liter.– z „Satyr” Juvenalisa.
polegać na kimś jak na Zawiszy
‘ufać komuś całkowicie’; zwrot, stp., hist. Zwrot pochodzi od imienia Zawiszy Czarnego z Garbowa, polskiego rycerza i dyplomaty, uczestnika bitwy pod Grunwaldem i delegata na sobór w Konstancji, gdzie miano rozsądzić spór polsko–krzyżacki. Już za życia cieszący się sławą „rycerza bez skazy i zmazy”, Zawisza przeszedł do historii jako człowiek prawy, wiernie służący królowi, broniący wiary aż do śmierci. Zginął z rąk Turków w 1428 r., nie chcąc ustąpić z pola walki i pozostawić swoich...
benedyktyńska praca
‘praca monotonna, żmudna, wymagająca cierpliwości i dokładności’; wyr. rzecz., hist. Od imienia i działalności św. Benedykta z Nursji, żyjącego w V/VI w., założyciela klasztoru na Monte Cassino, w którym zakonnicy zajmowali się kopiowaniem i iluminowaniem rękopisów; Życie Benedykta z Nursji i otaczających go mnichów wypełniały modlitwy, lektura Pisma Świętego oraz praca polegająca na przepisywaniu ksiąg, stąd powiedzenie benedyktyńska praca. – „Victor G”; Internet.
patrzeć na księżą oborę
‘być w bardzo złym stanie zdrowia, być bliskim śmierci’; zwrot, eufem.; przestarz. księża obora/księże podwórko to eufem. określenie cmentarza, bowiem dawniej na wsiach cmentarze zakładano zazwyczaj na ziemi należącej do proboszcza, oboranej przed ogrodzeniem go płotem lub rzadziej murem; A juści, gdzieżby ta szli, na taki psi czas; rano byli u Kozłów, ale z Magdą jest krucho, na księżą oborę patrzy, to i nic poradzić, nie poradzili. – W. Reymont.
zadać komuś bobu
‘dokuczyć komuś, dołożyć, dać się we znaki, dać komuś nauczkę’; zwrot, gw. uczniow. Dawanie bobu polegało na przeciąganiu po głowie kolegi knykciami wszystkich palców, co przypominało ruchy palców przy sadzeniu bobu – J. Krzyżanowski; Cimoszewicz zadał bobu śledczym ds. Orlenu. – „Fakt”.
szczęśliwi czasu nie liczą
‘człowiek, który jest szczęśliwy, nie czuje upływu czasu’; fraza; Szczęśliwi czasu nie liczą. – „Cogito”.
tytan pracy
‘olbrzym pod względem pracowitości, człowiek pracujący bez chwili wytchnienia, ponad ludzkie siły, nadludzko’; wyr. rzecz. W mitol. grec. tytani – giganci, synowie Uranosa – boga nieba i Gai – bogini ziemi, którzy stoczyli z Zeusem walkę o władzę na niebie i zostali strąceni do Tartaru; Przyrodnik Jan Walencik opowiada, że Adam jest tytanem pracy. – „Wprost”.
czerwony jak burak
‘bardzo czerwony na twarzy, zarumieniony, zawstydzony’; wyr. określ., przyr.; J ak mi dziś o tym mówią, to jestem czerwona jak burak. Ale chyba zadowolona z siebie. – „Victor J”.
rzucać słowa na wiatr
‘nie przywiązywać wagi do tego, co się komuś mówi; mówić, obiecywać w sposób nieodpowiedzialny’; zwrot (często w formie zaprzeczonej, por. nie rzucać słów na wiatr ), bibl. (1 Kor 14, 9: „Tak też i wy: jeśli pod wpływem daru języków nie wypowiadacie zrozumiałych słów, któż pojmie to, co mówicie? Na wiatr będziecie mówili.”).
ważyć słowa
‘mówić z namysłem, dbając o dokładność wypowiedzi’; zwrot, bibl. (Syr 21, 25: „Wargi obcych będą o tym opowiadać, słowa zaś mądrych odważone będą na wadze”.); Adwokat oskarżonego waży każde słowo.
machnąć na coś/na kogoś ręką
‘zrezygnować z czegoś, kogoś; uznać coś za stracone; przestać zwracać na coś, na kogoś uwagę, zlekceważyć coś, kogoś’; zwrot; Machnąłem na to ręką i chodziłem spać z kurami.; Uśmiecha się tylko drwiąco, bo wie, że dwóch srok od razu za ogon nie schwyta, więc najpierw chce zakatrupić jedną, to jest ciebie (…), a dopiero kiedy ci postawi pałę i machnie na ciebie ręką, wtedy dopiero idzie robić śledztwo do poświęcających się bohaterów .– K. Makuszyński, Szatan.
podpisać się pod czymś obiema rękoma/rękami
chętnie, skwapliwe na coś się zgodzić, coś podpisać’; zwrot; Ja się podpisuję obiema rękami pod tą zasadą.
szczur lądowy
‘lekceważąco o człowieku niezwiązanym, nieobeznanym z morzem, przebywającym stale na lądzie’; wyr. rzecz., żegl.
pasować jak wół do karety
‘wcale, zupełnie nie pasować’; zwrot, iron.; Na Święta koledzy zafundowali mi jakąś dziwną rzeźbę do salonu. Niestety, pasowała tu jak wół do karety.
duch wprawdzie ochoczy, ale ciało mdłe
‘ktoś chciałby czegoś dokonać, ale niema na to sił fizycznych’; fraza; bibl. (Słowa Jezusa skierowanie do apostołów, którzy zamiast z nim czuwać w Ogrójcu, usnęli. Mt 26, 41: „Czuwajcie i módlcie się, abyście nie ulegli pokusie; duch wprawdzie ochoczy, ale ciało słabe.”) W tłum. J. Wujka „ciało mdłe”; stp. mdły ‘słaby, bezsilny’.
Sójka
nie rzucać słów na wiatr
‘zwracać uwagę na to, co się mówi, mówić z namysłem, z rozwagą’; zwrot, bibl. (por. rzucać słowa na wiatr ); (…) w przedświątecznym okresie należy bacznie uważać na wszystko, co się mówi, i nie rzucać słów na wiatr, aby uniknąć gości niepożądanych.
lot ikaryjski/ikarowe loty
‘odważne przedsięwzięcie, które może zakończyć się fiaskiem’; wyr. rzecz.; mitol.; Ikar, razem z ojcem Dedalem, na skrzydłach sporządzonych z piór i wosku, uciekł z Krety. Wbrew ojcowskim zakazom wzbił się zbyt wysoko i słońce stopiło wosk. Chłopiec wpadł do morza i utonął. Stał się symbolem młodzieńczego idealizmu, marzycielstwa, skłonności do podejmowania ryzyka; Internet.
gra warta świeczki
‘sprawa ważna, zasługująca na to, aby się nią zajmować, mogąca się opłacić’; wyr. rzecz.; Czy gra jednak była warta świeczki? Budajczakowie po długotrwałej batalii z urzędniczą machiną odczuwają raczej gorzką satysfakcję. – „Angora”.
przychylić/uchylić komuś nieba
‘być dla kogoś bardzo dobrym, serdecznym, spełniać jego zachcianki, odgadywać myśli, pragnienia; zrobić wszystko, aby komuś było dobrze’; zwrot (często w trybie przypuszcz. lub w czasie przyszł.); Dziewczę, nieba ci przychylę/za przyjemnych szaleństw chwilę. – T. Fangrat.