Z biedy do pałacu
Licznych ubogich bohaterów spotykamy w baśniach. Kopciuszek czy właściciel kota w butach nie mają pieniędzy, ale mają dobre serca i za to zostają wynagrodzeni szczęśliwym życiem. Skąpcy zaś zostają wystrychnięci na dudka i ukarani za swą chciwość, brak wrażliwości, złe serca... Nieco inaczej jest w dramacie Juliusza Słowackiego, którego tytułowa bohaterka Balladyna wprawdzie pochodzi z ubogiej chatki, ale grzeszy żądzą władzy i chciwością,dlatego zabija siostrę rywalizującą z nią o względy...
Za kulisami
Artyści bywają częstymi bohaterami tekstów kultury. Opowiadania o aktorach pisał np. Antoni Czechow, na ich podstawie powstał w warszawskim Teatrze Powszechnym spektakl Historie zakulisowe , eksponujący codzienne życie aktorów, ich konflikty,problemy finansowe, rywalizację gwiazd (o role, kochanków i pieniądze) oraz opowiadający o marzeniach portierów i suflerów. O życiu artystów, wschodzących i zachodzących gwiazd, opowiada wspomniana już Mewa Antoniego Czechowa. Gabriela Zapolska...
Zaduma renesansowego twórcy
Mimo swej optymistycznej filozofii życia również renesansowy twórca Jan Kochanowski wspomina o śmierci i przemijaniu. W swej fraszce zaznacza: Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława, Wszystko to minie jako polna trawa; Naśmiawszy się nam i naszym porządkom, Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom. (Jan Kochanowski, O żywocie ludzkim ) Wszystkie nasze zabiegi zostają więc porównane do niewiele znaczącego teatralnego przedstawienia, po którym kukiełki (łątki) chowa się do worka...
Zajęcia pedagogiczne – kaprys damy
Zła sytuacja majątkowa nie zawsze jest jednak udziałem pań parających się nauczaniem. Uczenie młodych, ubogich panien to też niekiedy hobby zamożnych zmanierowanych dam. Tak jest np. w Dziewczętach z Now olipek Poli Gojawiczyńskiej. Bogate panie, mieszkanki luksusowych dzielnic Warszawy, zajmujące piękne, zadbane mieszkania, przyjmują, otoczone służbą, w swyc h wymuskanych salonach tytułowe dziewczęta z Nowolipek. Udzielając im korepetycji, otwierają przed nimi zupełnie inny, piękniejszy...
Zakazana miłość
Miłość romantyczna często ma posmak zakazu, wiąże się ze skandalem obyczajowym lub tabu. Bohater Mazepy Słowackiego, Zbigniew, kocha swą macochę. Bohaterka Horsztyńskiego Amelia darzy występną miłością brata, Szczęsnego, ten z kolei kocha żonę największego wroga swego ojca, Salomeę. Źródła tych romantycznych zakazanych miłości tkwią jeszcze w średniowiecznej opowieści o Tristanie i Izoldzie i najgłośniejszej tragedii Szekspira Romeo i Julia . Pierwszą z tych par przyciąga do siebie siła...
Zaloty
FILONJ tu przed dobrą stanął godziną, Długo na ciebie klaskałem, Gdyś nadchodziła, między chrościną Naumyślnie się schowałem, Chcąc tajemnice twoje wybadać, Co o mnie będziesz mówiła, A stąd szczęśliwość moję układać; Ale czekałem zbyt siła. Pierwsze twe skargi o Dorys były. Sądź o mnie, Lauro, inaczéj: Kogóż by wdzięki tamtej wabiły, Kto cię raz tylko obaczy? Prawda, że czasem z nią się bawiło, Mając znajomość od długa, Ale kochania nigdy nie było: Nie już ten kocha, co mruga...
Zaloty bohaterów romantycznych
Zaloty bohaterów romantycznych to przede wszystkim westchnienia przy księżycu, wspólne rozmowy i lektury. Uwodził żonę przyjaciela (której zresztą wcześniej nie chciał) tytułowy bohater Cierpień młodego Wertera . Odepchnięty przez Lottę, z którą łączyła go wspólnota dusz, popełnił samobójstwo. Wspomina swe spotkania z Marylą, które jednak nie zakończyły się ślubem, mówiący w wierszu Do M*** oraz bohater IV części Dziadów Adama Mickiewicza– Pustelnik, którego miła wyszła za mąż za innego.
Zaloty femme fatale
Podobnie uwodzą mężczyzn kobiety fatalne, by potem ich porzucić, zdradzić, doprowadzić do klęski. Tak jest np. w przypadku Carmen, która najpierw uwodzi człowieka, by potem nie dotrzymać mu wierności i porzucić. Bardzo podobnie postępuje bohaterka Na wschód od Edenu wobec obu braci Trasków, jeden okazuje się jednak silniejszy, drugi ulega, by potem przeżyć zdradę żony, porzucenie i samotne wychowywanie dzieci oraz wiadomości o tym, iż żona została wyuzdaną kokotą, właścicielką cieszącego...
Zaloty komiczne
Parodią zalotów są wspomniane już starania Albina o Klarę ( Śluby panieńskie Aleksandra Fredry). Również w Zemście pojawia się komiczna (czy może raczej tragikomiczna) postać Papkina, zabiegającego o względy pięknej Klary ubogiego tchórza i chwalipięty o niejasnej przeszłości. Błaga on piękną młodą pannę o przychylność, a ona, zakochana w Wacławie, nie odmawia mu wprost, ale dla żartu stawia niemożliwe do wypełnienia warunki (żąda od gaduły milczenia, głodowania oraz... ofiarowania...
Zaloty w literaturze starożytnej
Podstępne umizgi bogów do bogiń i pięknych Ziemianek opisuje mitologia. Hades olśnił córkę Demeter Korę (Persefonę) pięknem kwiatów, a gdy zerwała kwiat należący do władcy podziemi, porwał ją. Zeus ukazał się królewnie Europie pod postacią pięknego byka, a gdy dziewczyna dosiadła zwierzęcia, porwał ją. Zaloty Parysa do żony Menelaosa Heleny skończyły się porwaniem i długotrwałą wojną trojańską. Nie zostały uwieńczone sukcesem umizgi do Dafne, która tak przed nimi uciekała, że w końcu...
Zaloty zgodne z wolą rodziców i opiekunów
Inaczej wyglądały zaloty, na które z ulgą i przyzwoleniem patrzyli rodzice i opiekunowie. Radost i pani Dobrójska– bohaterowie Ślubów panieńskich Aleksandra Fredry niemal pchają Gucia w objęcia panny Anieli, a Anielę w objęcia Gucia. Gucio jednak nudzi się na wsi i zaleca jedynie z obowiązku, ukradkiem ziewając lub w napadzie udawanej namiętności przewracając krzesła – faktycznie angażuje się jedynie w nocne hulanki, za które gani go, ale których zabronić mu nie jest w stanie, stryj. Z...
Załamanie wiary czy wiara mimo wszystko? – dylemat Kochanowskiego
Jan z Czarnolasu – zbolały ojciec, autor Trenów , po śmierci ukochanego dziecka stanął przed dylematem: wierzyć nadal w Boga czy zbuntować się? Po długiej wewnętrznej walce, którą oddają (bądź symulują) Treny, powrócił do postawy ufności wobec Boga i zgodził się z wolą Bożą. Przypominał tą postawą Hioba. Podobne dylematy: załamać się, targnąć na własne życie czy nadal chwalić Pana miał Hiob współczesny – trędowaty Lebbroso, bohater Wieży Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Choć zachorował na...
Zamknięta, sarmacka
Polska sarmacka, broniona np. przez Paska ( Pamiętniki ) czy opisanych w Trylogii Sienkiewiczowskich rycerzy, to Polska, w której mieszka naród wybrany, pochodzący od starożytnego bitnego ludu Sarmatów. Dumni, skłonni do wojen z poganami, zamknięci na nowinki i chwalący swój porządek rycerze to np. ukazany we wszystkich częściach Trylogii pan Zagłoba. Ironicznie o Polakach określających się mianem Sarmatów pisał Jacek Kaczmarski (płyta Sarmatia ), przy okazji utrwalił jednak różne...
Zaradna
Twórcy idealizujący matkę zwykle przedstawiają ją jako delikatną i czułą, ważne miejsce w literaturze zajmują jednak także postaci matek zaradnych – zdecydowanych,sprytnych, gotowych walczyć o godne życie swych dzieci. Do tej grupy można śmiało zaliczyć bohaterkę Widnokręgu , opiekującą się chorym, załamanym mężem, organizującą życie rodzinne i sąsiedzkie oraz naukę syna. To troskliwa matka, dobra gospodyni, która umie się targować z szewcem i której nikt nie sprzeda złego towaru na...
Zarażenie – aktem zemsty na wrogu
Inny aspekt epidemii eksponuje Adam Mickiewicz w Konradzie Wallenrodzie .W Balladzie Alpuhara pojawia się motyw zemsty na wrogach, dokonanej poprzez zarażenie ich dżumą. Podstępny Almanzor zaraża zwycięskich Hiszpanów poprzez pozornie braterskie, pojednawcze gesty (pocałunki przenoszą zarazę!). Umiera na oczach wrogów w straszliwych męczarniach, pokazując im, jak sami będą cierpieć w chwili śmierci. Jego postawa okazuje się skuteczna – mimo że sam ginie, doprowadza też wrogów do klęski....
Zarażenie jako powód izolacji i samotności
Inny aspekt epidemii to odosobnienie, izolacja i napiętnowanie zarażonych oraz nietolerancja wobec nich. Trędowaci przedstawieni w historii o Tristanie i Izoldzie stanowią odrębną grupę, która nie budzi sympatii otoczenia. Są napiętnowani przez społeczeństwo i z tego względu zachowują się bez żadnych zahamowań – zapewne przekonani, że nic ich dobrego i tak już ich w życiu nie czeka. W Dżumie Alberta Camusa całe miasto Oran zostaje całkowicie odcięte od świata, nikt nie może z niego wyjechać,...
Zaręczyny
Lecz wówczas stało się to, czego się nikt nie spodziewał. Oto nagle spomiędzy rycerzy wystąpił Powała z Danusią na ręku i krzyknął: „Stój” (...) pan z Taczewa zbliżył się do Zbyszka i podał mu białą ubraną Danusię. Ów mniemając, że to pożegnanie, chwycił ją, objął i przycisnął do piersi – lecz Danusia, zamiast przytulić się do niego i zarzucić mu na szyję rączęta, zerwała co prędzej ze swych jasnych włosów, spod rucianego wianka, białą zasłonę, i owinęła w nią całkiem głowę Zbyszka, a...
Zaręczyny – prawie ślub
Wielką uroczystość z okazji zaręczyn Zosi z Tadeuszem Soplicą opisuje Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu (Księga dwunasta, Kochajmy się!). Ta radosna uroczystość zbiega się z powitaniem wojsk polskich ruszających u boku Napoleona na Rosję. Prócz wspaniałej uczty staropolskiej (podczas której zwraca uwagę wspaniały serwis) gości czeka koncert Jankiela – Żyda, karczmarza, który długo wzbrania się przed graniem na cymbałach, ale poproszony przez bardzo lubianą, niewinną Zosię,zgadza się zagrać...
Zaścianek
Tu z prawicą wyciągniętą nad zdumiałym ludem król donośnym głosem wypowiedział: „Oto ten ród, idący od człowieka z kondycji pospolitego urodzenia, idzie w porównanie ze szlachtą rodowitą krajową i wszystkich praw stanowi rycerskiemu odpowiednich odtąd aż do wygaśnięcia swego używać ma i takowe wykonywać. Nobilituję was i nakazuję, abyście nosili nazwisko Bohatyrowiczów, a pieczętowali się klejnotem Pomian, który jest żubrzą głową na żółtym polu osadzoną, jako pierwszy rodziciel wasz pokonał...
Zaścianek Dobrzyńskich
W Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza, w księdze szóstej (Zaścianek) poznajemy Dobrzyńskich. Pochodzą oni z Mazur, na Litwę przybyli przed czterystu laty. Zachowali swój język i obyczaje oraz szlachecką dumę. Wiedzą, że są wolni i teoretycznie równi pozostałej szlachcie. Swą odrębność od chłopów podkreślają strojem, choć na co dzień właściwie żyją tak jak oni. Znani są z patriotyzmu i odwagi, ale mają też inne, typowe dla Polaków wady: skłonność dobitek, zapalczywość. Te właśnie cechy...
Zaściankowa szlachta laudańska
W Potopie Henryka Sienkiewicza ukazana została przede wszystkim szlachta laudańska, złożona z kilku znanych rodów (takich jak Billewiczowie), które zamieszkiwały dwory, oraz z mieszkańców zaścianków (np. Butrymowie). Gdy umiera stary Billewicz, dziadek Oleńki, w testamencie zleca opiekę nad wnuczką całej szlachcie laudańskiej. I rzeczywiście, pogrążonej w żałobie dziewczynie ziemianie z poszczególnych zaścianków zwożą ryby, zboże, inne dary. Przedstawicielstwo szlachty laudańskiej zajmuje...
Zazdrość
Na odgłos wycia ludzkiego Trędowaty uciekł do celi na wpół żywy. (...) W takim stanie ducha zwlókł się o zachodzie słońca do swojego ulubionego zakątka. Znajomy krajobraz uspokajał go z wolna, gdy nagle na ścieżce w pobliżu muru dostrzegł parę zakochanych. Szli zatopieni w swym szczęściu, przystawali co parę kroków i obejmowali się ze spokojną ufnością, nie podejrzewając nawet,że z ukrycia śledzi ich i pożera prawie czyjś zazdrosny wzrok. Tak, zazdrosny: nigdy w życiu przed samotnym...
Zazdrość chorego wobec zdrowych
Ślepy starzec zazdroszczący młodym, sprawnym i widzącym to bohater sztuki Juliusza Słowackiego Horsztyński . Gdyby nie ślepota, może nawet zdradzony nie targnąłby się na własne życie. Horsztyński jest człowiekiem o niskiej samoocenie, zazdroszczącym niemal wszystkim, może właśnie to wiedzie go do nieuchronnego samobójstwa? Zazdrość kierowała trędowatym Lebbroso (bohaterem Wieży Gustawa Herlinga-Grudzińskiego), gdy obserwował z miejsca swego nieszczęsnego odosobnienia zakochaną parę. Na...
Zazdrość przyczyną dramatów w powieści i komedii
Nieco inaczej wyglądają dramaty powodowane zazdrością w powieściach.Justyna Bogutówna, bohaterka Granicy Zofii Nałkowskiej, dawna kochanka prezydenta miasta Zenona Ziembiewicza, powodowana zazdrością oblewa go kwasem solnym. Przyczyna? Ziembiewicz ożenił się i miał dziecko,a Justynę, dawną kochankę, która nie przestała go kochać, porzucił, a gdy ciążę przerwała, nie protestował. Po wypadku spowodowanym przez Justynę bohater traci wzrok i chęć do życia. Niedołężny, ślepy, świadomy końca...
Zazdrość przyczyną dramatu w tragedii
Nie zawsze zazdrość ma tak niewielkie skutki jak w komediach Fredry czy poemacie Mickiewicza. Inaczej jest chociażby u Szekspira. Makbet, tytułowy bohater tragedii, zazdrości królowi tronu, więc... podstępnie zabija monarchę. Otello podejrzewa żonę Desdemonę o zdradę, więc ją, powodowany zazdrością, dusi, choć nie ma wystarczających dowodów przeciw rzekomo wiarołomnej. Gdy dowie się, że padł ofiarą intrygi Jagona i niesłusznie posądzał żonę o romans z Kasjem, odbierze sobie życie,...
Zazdrość starszej kobiety
Na ogół jednak zazdrość towarzyszy nie władzy, przyjaźni, pierworództwu, lecz... miłości. Literatura zna wiele przykładów rywalizacji starszych kobiet z młodszymi o względy tego samego mężczyzny. Telimena, bohaterka Pana Tadeusza, stara się zapobiec planom małżeństwa Tadeusza z Zosią (lub choćby opóźnić realizację projektów Sędziego), gdyż jest w młodym Soplicy zakochana. Na szczęście rozsądek i lojalność wobec Sędziego i Zosi bierze górę nad emocjami. Z kolei Podstolina z Zemsty...
Zblazowany rosyjski uwodziciel
Sztuką o uwodzeniu jest także Płatonow Antoniego Czechowa. Tytułowy bohater, zblazowany, uwielbiany w towarzystwie bawidamek jest obiektem westchnień wielu kobiet i doprowadza w końcu jedną z bohaterek do małżeńskiej zdrady. Jak napisał w recenzji jednego ze spektakli Jacek Kopciński „Miśkiewicz (reżyser) skupia naszą uwagę na relacjach między Płatonowem i kobietami, ponieważ najbardziej w sztuce Czechowa zafascynuje go sam mechanizm uwiedzenia. Jego salonowy melodramat, zainscenizowany na...
Zbrodnia niezawiniona – wynik działania fatum
Mitologia grecka i dramat Sofoklesa Król Edyp opowiadają o zbrodni niezawinionej Jokasty i Edypa. Wina Edypa polega na tym, że znając wyroki fatum i czyniąc wszystko, by uniknąć przeznaczenia, popełnia jednak nieświadomie zbrodnię ojcobójstwa i kazirodztwa. Opuszcza przybranych rodziców, obawiając się wypełnienia przepowiedni wyroczni (nie wie, że jest przybranym dzieckiem). Po drodze dumny młodzieniec wchodzi w konflikt z niechcącym ustąpić mu z drogi starcem i zabija go. Po latach okaże...
Zbrodnia wynikająca z pychy
Zdarza się też, że ktoś popełnia zbrodnię, bo wydaje mu się, że sam może,jako wybitna jednostka, stanowić prawa i wymierzyć sprawiedliwość. Tak jest np. w przypadku bohatera Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego. Raskolnikow sądzi, że może sam wydać i wykonać wyrok na starej lichwiarce– pieniądze zabrane starej umożliwiłyby bowiem przetrwanie rodzinie Rodiona, a także niesienie pomocy innym cierpiącym. Rodi on samodzielnie, także opierając się na sądach innych, ocenia lichwiarkę jako...
Zbrodniarz, zbrodnia
Zbrodnia to niesłychana, Pani zabija pana; Zabiwszy grzebie w gaju, Na łączce przy ruczaju, Grób liliją zasiewa, Zasiewając tak śpiewa: „Rośnij, kwiecie, wysoko, Jak pan leży głęboko; Jak pan leży głęboko, Tak ty rośnij wysoko”. (Adam Mickiewicz, Lilije )
Zbrodniarze
Postaci lekarzy, nie tylko przyzwalających na zło i niedbających o zdrowie pacjentów, ale wręcz jawnie szkodzących ludzkości, zarejestrowała literatura dokumentująca zbrodnie hitlerowskie. Medaliony Zofii Nałkowskiej są dowodem lekarskich zbrodni medycyny wobec ludzkości. Traktowanie ludzi jako materiału doświadczalnego, uprzedmiotowienie ciał ludzkich służących jako surowiec do produkcji np. mydła czy włosia opisuje między innymi opowiadanie Profesor Spanner . O lekarskich zbrodniach pisze...
Zbrodniarze totalitaryzmu
Odrębny rozdział świata zbrodni stanowią zbrodnie przeciw ludzkości – zbrodnie w państwach totalitarnych. Zbrodniarzami wojennymi wyzutymi z ludzkich uczuć są niemieccy kaci opisani w opowiadaniach Tadeusza Borowskiego czy Medalionach Zofii Nałkowskiej albo Kolumbach . Roczniku 20 Romana Bratnego – bawi ich strzelanie do Żydów, bawi torturowanie więźniów. A jednak sztuka Leona Kruczkowskiego Niemcy czy Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego pokazują, iż „Niemcy są ludźmi” i role...
Zbrodnie świadome bohaterów romantycznych
Odpowiadają za swe zbrodnie także bohaterowie utworów romantycznych – polska Lady Makbet, Balladyna z dramatu Słowackiego, zabijająca siostrę Alinę, Kostryna i przyczyniająca się do śmierci wielu innych osób, czy pani, która„zabiła pana” w balladzie Mickiewicza . Zbrodniarzy spotyka okrutna kara.
Zbrodnie świadome bohaterów Szekspirowskich
Inny charakter mają zbrodnie bohaterów Szekspira. Tytułowy bohater tragedii Makbet jest wprawdzie łudzony, może nawet okłamywany i manipulowany przez wiedźmy przepowiadające mu koronę, jednakże wraz z żoną świadomie podejmuje decyzję o zgładzeniu króla Dunkana. I ponosi jej konsekwencje – obawiając się o tron, popełnia kolejne zbrodnie, popada w szaleństwo, patrzy na chorobę i obłęd żony, która w końcu umiera; lęka się i cierpi, dlatego pozbywa się kolejnych przeciwników. Świadomie...
Zdrada
– Mości panowie!... Wielu spomiędzy was... zdziwi... albo zgoła przestraszy ten toast... ale... kto mi ufa i wierzy... kto prawdziwie chce dobra ojczyzny... kto wiernym mojego domu przyjacielem... ten go wzniesie ochotnie... i powtórzy za mną: Vivat Carolus Gustvus rex... od dziś dnia łaskawie nam panujący! – Vivat! – powtórzyli dwaj posłowie Loewenhaupt i Shitte oraz kilkunastu oficerów cudzoziemskiego autoramentu. – Lecz w sali zapanowało głuche milczenie. Pułkownicy i szlachta...
Zdrada małżeńska
Przykładem nielojalności i naruszenia umowy pomiędzy ludźmi jest zdrada małżeńska. Zdradza żonę wielokrotnie bohater mitów greckich Zeus. Afrodyta zdradza męża – nudnego, kulawego, wiecznie brudnego i zajętego pracą w kuźni Hefajstosa. Mitologia to cała siatka zdrad... Zdrada jest też przyczyną wojny trojańskiej. Piękna Helena, porwana przez księcia trojańskiego Parysa, najbardziej pożądana kobieta grecka, zdradza z trojańskim księciem męża Menelaosa. Wraz z wojskami przybywa on upomnieć się...
Zdrada rodziny i przyjaciół
Jeszcze inną kategorię stanowią zdrady osobiste, np. zdrada rodziny i przyjaciół.Zdradza Rolanda, a przy okazji króla i ojczyznę, zazdrosny krewny Ganelon. Wyznaczony na posła do króla Saracenów Marsyla spowoduje, że wrogowie, korzystając z jego informacji, zaatakują tylną straż wojsk dowodzoną przez Rolanda. To z jego inicjatywy Roland zostaje dowódcą tylnej straży. W wyniku tej zasadzki zgubione zostaną wojska bohatera, zginie dumny młodzieniec, który nie wezwie pomocy, jego przyjaciele i...
Zdrada samego siebie
Zdrada Zenona była zresztą czymś więcej niż zdradą małżeńską, w tytule powieści i licznych wypowiedziach bohaterów autorka sugeruje, że Ziembiewicz zdradził samego siebie, czego konsekwencją było przekroczenie granicy moralnej. Zenon wyrzekł się młodzieńczych poglądów. Zatwierdzał dodruku artykuły, niekoniecznie zgodne z jego poglądami, bo wywdzięczał się swym dobroczyńcom, którzy finansowali mu studia. Wreszcie doszło do tego, że on, człowiek wyznający w młodości poglądy raczej lewicowe,...
Zdrada ukochanego
W wielu utworach, zwłaszcza romantyków, mówi się o zdradzie ukochanego lub ukochanej, złamaniu wspólnoty dusz z kimś, kogo się kocha, komu się ślubowało (nie przy ołtarzu) miłość, lecz nie mogło się dotrzymać tej przysięgi. Romantykom taka zdrada osoby przeznaczonej, kochanej całym sercem, wydaje się zbrodnią. Opuszczenie takiej osoby w celu zawarcia małżeństwa z kimś innym, np. ze względów majątkowych, określane jest jako zdrada. Tak cierpi bohater IV części Dziadów opuszczony przez...
Zdrajca – najgorszy wróg
Jako najgorsi wrogowie ukazywani są jednak zdrajcy ojczyzny. W Panu Tadeuszu z wielką niechęcią, w odróżnieniu od Rosjanina Rykowa, został przedstawiony major Płut, zruszczony Polak, bardzo gorliwy w tępieniu wszelkich buntów, surowy łapownik, zepsuty cham... Zdrajca Kuklinowski, który przeszedł na stronę szwedzką ( Potop Henryka Sienkiewicza), potraktowany zostaje z należną pogardą. Jest okrutnikiem: znęca się nad Kmicicem, przypieka go żywym ogniem. To mały człowiek, który dla własnej...
Zdrajcy interesów kraju
Dzieła polskiej literatury czarną kreską szkicują zdrajców ojczyzny. Za takiego uchodzi bohater Potopu Henryka Sienkiewicza – książę Janusz Radziwiłł, potężny,bogaty i przebiegły magnat, który wolał wzmacniać swą potęgę u boku szwedzkiego króla, Karola Gustawa, również protestanta, niż służyć królowi polskiemu Janowi Kazimierzowi, katolikowi. W Sienkiewiczowskiej opowieści książę pociągnął również za sobą i niemal zgubił dobrego Polaka Kmicica, który z powodu przysięgi złożonej magnatowi...
Zdrajcy króla
Odrębną kategorię zdrajców ojczyzny stanowią zdrajcy króla. Np. Kmicic zostaje wykreowany przez Bogusława na takiego potencjalnego królobójcę, co tak wstrząsa Oleńką (Bogusław spodziewa się właśnie takiej reakcji). Zdrajcami króla, nie tylko ojczyzny, okazują się obaj Radziwiłłowie – Janusz i Bogusław, bohaterowie Potopu . Również Kozacy biorący udział w powstaniu pod wodzą Chmielnickiego w Ogniem i mieczem okazują się nielojalni wobec władcy. Na usprawiedliwienie swych działań mają...
Zdrajcy tradycji
Odrębny temat stanowi zdrada tradycji, w której bohaterowie zostali wychowani. Wiele mówią o asymilacji Żydów,traktowanej przez ortodoksów jako zdrada, powieści noblisty Isaaca Bashevisa Singera – Żyda urodzonego i wychowanego w Polsce, piszącego w Stanach. Także inni żydowscy pisarze przedstawiają problem oddalania się Żydów od ich tradycji i religii. Pisze o tym np. w uhonorowanych Nagrodą Literacką Nike wspomnieniach W ogrodzie pamięci Joanna Olczak-Ronikier. Problem asymilacji Żydów...
Zdrajcy w imię dobra ojczyzny i ludzkości
Judyta, choć w pewnym sensie zdradziła, bo działała wbrew swym słowom i zapewnieniom, działała dla dobra ojczyzny. Podobnie postępował bohater mitów oraz starogreckich eposów – Iliady i Odysei , mądry, przebiegły Odyseusz (Odys, Ulisses), dzięki któremu do Troi wprowadzono ogromnego konia, niby pozostawionego w popłochu przez wycofujące się wojska (a może w darze?,jak wydawało się obleganym). Trojanie wciągnęli go za bramy miasta, a nocą z jego wnętrza wyszli uzbrojeni wojownicy, wśród nich...
Zdziwaczała guwernantka
Prócz wzniosłych obrazów heroicznych nauczycielek literatura utrwaliła też śmieszne, karykaturalne wręcz postaci guwernantek. Taka jest Celina Mroczkówna– bohaterka Nocy i dni Marii Dąbrowskiej, korepetytorka, zatrudniona w domu Niechciców. Z powodu jej oschłości i braku swobody w zachowaniu nie lubią jej dzieci, z którymi pani Celina nie umie nawiązać kontaktu. Wyśmiewa się z niej też służba, zauważająca przewrażliwienie kobiety na punkcie własnego wyglądu, manię przymierzania strojów i...
Zemsta
„A gdzie przysięga? gdzie moja rada? Wszak kto przysięgę naruszy, Ach, biada jemu, za życia biada! I biada jego złej duszy! Nie tobie igrać przez srebrne tonie Lub nurkiem pluskać w głąb jasną; Surowa ziemia ciało pochłonie, Oczy twe żwirem zagasną. A dusza przy tym świadomym drzewie Niech lat doczeka tysiąca, Wiecznie piekielne cierpiąc żarzewie Nie ma czym zgasić gorąca”. (Adam Mickiewicz, Świtezianka) Wchodzi osoba w bieli, Znany chód, znana zbroja, Staje, wszyscy zadrżeli,...
- Zemsta na niewiernym kochanku
- Zemsta na zbrodniarzu
- Zemsta na wrogach religijnych
- Zemsta na wrogach państwa i wrogach klasowych
- Odwet na zdrajcach
- Zemsta za osobiste urazy
- Zemsta na wesoło
- Zemsta w zaświatach
- Poniechanie zemsty
- Zemsta na wrogach miłości
- Zemsta zza grobu
- Zemsta na wrogach ojczyzny
- Zemsta na dłużniku
- Biblijne i mitologiczne akty zemsty
- Odwet w stylu groteskowym – bronią przeciw totalitaryzmowi
Zemsta na dłużniku
Zemsta nie zawsze jest powodowana osobistymi czy rodzinnymi urazami i krzywdami. Niektórzy mszczą się za niepowodzenia finansowe lub z wrodzonej niechęci do ludzi będących wyznawcami innej religii czy poglądów. Ilustrację tej tezy może stanowić Kupiec wenecki Williama Szekspira ukazujący okrutnego Żyda, który postanawia mścić się na szlachetnym kupcu o imieniu Antonio za to, że pożycza ludziom pieniądze bez procentu i że nazywa praktyki Żyda lichwą. Odbiera to Shylockowi klientów i...
Zemsta na niewiernym kochanku
O zemście na niewiernym (a może tylko skłonnym do zdrady) kochanku mówi też ballada znacząco zatytułowana Świtezianka . Ukarany zostaje za niewierność lekkomyślny młodzian, poddany przez tajemniczą dziewczynę (świteziankę) próbie. Zakochany w pięknej pannie, ślubuje jej wierność, a potem uwiedziony przez nią samą, ale w odmienionej postaci, łamie przyrzeczenie. Ponieważ strzelec naruszy przysięgę, zostanie wciągnięty pod wodną toń i odtąd jego duch zawodzić będzie pod modrzewiem. Zemsty na...
Zemsta na obcych – krzywda Niemców
Więźniowie obozów koncentracyjnych mszczą się na Niemcach – w serialu Dom mowa o zabiciu byłego kata przez byłego więźnia. W tym samym serialu mowa także o dyskryminacji Polki, zgwałconej przez Niemca. Dziewczynę, cudem ocalałą po gwałcie od śmierci, obmawia cała kamienica, sąsiedzi wytykają ją palcami albo wręcz wygrażają ciężarnej i jej przyszłemu dziecku. Nawet dziadek nie może zaakceptować takiego wnuka. Gwałcicielowi córki życzy straszliwego cierpienia: życia „bez rąk, bez nóg”. O...
Zemsta na wesoło
Nie dopuszcza również do związku swego syna z córką sąsiada Rejent – bohater Zemsty Aleksandra Fredry. Cześnik też jest przeciwny małżeństwu swej podopiecznej z Wacławem.Obaj nieustannie kłócą się, knując intrygi mające sprawić przykrość sąsiadowi. I tak: Rejent odbiera chytremu Cześnikowi narzeczoną Podstolinę, łudząc ją obietnicą małżeństwa z zakochanym w niej niegdyś Rejentowiczem. Z kolei Cze śnik w akcie zemsty, po kryjomu i wbrew woli ojca, żeni Wacława ze swą krewną i podopieczną...