Wieś – pole dla pracy u podstaw

Uboga wieś, która może być polem pracy dla pozytywistów, została ukazana w powieściach, nowelach i opowiadaniach. O jej specyfice i mieszkańcach pisali najwybitniejsi przedstawiciele epoki: Bolesław Prus pokazał skrajne ubóstwo wsi, brak perspektyw dla zdolnych dzieci w noweli Antek, podobny temat podjął Henryk Sienkiewicz w Janku Muzykancie, Maria Konopnicka w obrazku Przed sądem i Eliza Orzeszkowa w Dobrej pani.
Z kolei pozytywny obraz pracy na roli i współdziałania dworu z zaściankiem podjęła Orzeszkowa w Nad Niemnem. Justyna Orzelska, zubożała szlachcianka, podejmuje trud pracy w polu, wychodzi za schłopiałego szlachcica Jana Bohatyrowicza i wraz z kuzynem Witoldem likwiduje dawne konflikty pomiędzy dworem i zaściankiem. Swoją decyzją nawiązuje do dawnej legendy o Janie i Cecylii, której bohaterowie: ziemianka i jej mąż, człowiek niższego stanu, wspólnie pracowali, karczując puszczę, uprawiając ziemię, płodząc i wychowując dzieci – zachwycony efektami ich pracy król Zygmunt August nagrodził ich za to herbem...