Ubogi dom w mieście
Oprócz bogatych domów kupców czy arystokratów mieszkających w mieście (np. arystokratyczny dom Łęckich w Lalce , w którym pieniądze wydaje się zbyt lekką ręką, a pożycza następnie od własnych służących) literatura utrwala obraz ubogich izdebek szewców, wozaków, bezrobotnych... Świat suteren poznajemy np. z obrazków i nowelek Marii Konopnickiej. W noweli Nasza szkapa z mieszkania bohaterów wynosi się podstawowe sprzęty, wyprzedaje się wszystko, a i tak brakuje pieniędzy na wyżywienie dzieci...
Ubożenie szlachty
Odrębnym zagadnieniem jest ubożenie szlachty, między innymi w wyniku carskich represji po powstaniu styczniowym. Biednieją Niechcicowie z Nocy i dni Marii Dąbrowskiej, zmuszeni do zarządzania cudzymi majątkami, Orzelscy z Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej, rezydenci u bogatszych kuzynów, i Korczyńscy, coraz biedniejsi posiadacze majątku z tej samej powieści. Salomea Brynicka, bohaterka Wiernej rzeki , i jej sługa cierpią głód, zamknięci w dworze w czasach, gdy dogorywa powstanie. Biednieją...
Ubóstwo w średniowieczu
Choć literatura średniowiecza skupiała się na rycerzach, panach i świętych ascetach, nie ubogich chłopach, którym sytuacja społeczna nie pozwalała na rozkoszowanie się dobrami materialnymi, odnajdujemy w utworach tej epoki temat ubóstwa z wyboru. Święci wyrzekają się bogactw, by się umartwiać, stawać się ascetami i zasłużyć na życie w niebie. Tak jest w przypadku tytułowego bohatera przetłumaczonej na język polski Legendy o św. Aleksym , który mimo iż jest księciem, synem zamożnych...
Ubóstwo wsi w literaturze dwudziestolecia międzywojennego
Nie waha się mówić o ubóstwie i ciemnocie wsi literatura polskiego dwudziestolecia. Na wsi pracują (w dwóch kolejnych majątkach) bohaterowie Nocy i dni Marii Dąbrowskiej, Barbara i Bogumił Niechcicowie, obserwując ciężką pracę i złe warunki życia chłopów. Dziedzic nie daje pieniędzy na poprawę bytu włościan, bo ona go nie interesuje. Chłopi panicznie boją się szpitali i lekarzy, walka z ciemnotą będzie jeszcze trwała całe lata. Zarówno Noce i dnie , jak i Granica Zofii Nałkowskiej...
Ubóstwo, nędza
– Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! – Na wieki wieków, moja Agato, a dokąd to wędrujecie, co? – We świat, do ludzi, dobrodzieju kochany – w tyli świat!...– zakreśliła kijaszkiem łuk od wschodu do zachodu. Ksiądz spojrzał bezwiednie w tę dal i rychło przywarł oczy, bo nad zachodem wisiało oślepiające słońce; a potem spytał ciszej, lękliwiej jakby... – Wypędzili was Kłębowie, co? A może to ino niezgoda?... może... Nie zaraz odrzekła, wyprostowała się nieco, powlekła ciężko starymi...
Uczony, mędrzec
„Słuchaj, dzieweczko!” – krzyknie śród zgiełku Starzec i na lud zawoła: „Ufajcie memu oku i szkiełku. Nic tu nie widzę dokoła. Duchy karczemnej tworem gawiedzi, W głupstwa wywarzone kuźni. Dziewczyna duby smalone bredzi, A gmin rozumowi bluźni”. „Dziewczyna czuje – odpowiadam skromnie – A gawiedź wierzy głęboko; Czucie i wiara silniej mówi do mnie Niż mędrca szkiełko i oko. (Adam Mickiewicz, Romantyczność ) Postaci uczonych pojawiają się w literaturze już od antyku. Przyjrzyjmy...
Uczta Platona
Jeden z najbardziej znanych tekstów filozoficznych o niewątpliwych walorach literackich to Uczta Platona. Utrwala on dyskusję (biesiadę) mocno zakrapianą winem. Biesiada odbywa się w domu Agatona – poety i dramaturga, który przyjęciem uświetnia swój sukces teatralny. Przedmiotem dyskusji biesiadników jest miłość, Platon przedstawia w utworze swą koncepcję miłości.
Uczta rzymska
Huczne rzymskie uczty na dworze Nerona pokazuje Quo vadis Henryka Sienkiewicza. Panuje na nich rozpasanie, sporo się pije, uwodzi kobiety... Epikurejską ucztą, urządzoną na pożegnanie przyjaciół (i pożegnanie z życiem), jest przyjęcie wyprawione przez sybarytę Petroniusza. Rzymski poeta i dostojnik, który popadł w niełaskę Nerona, sprasza przyjaciół, podejmuje ich i czyta im obraźliwy list do cesarza. W czasie uczty podcina sobie żyły, umiera w otoczeniu piękna, miłości (Eunice!),...
Uczta średniowieczna
W średniowiecznym utworze Słoty O zachowaniu się przy stole znajdziemy swoisty wykład savoir-vivre’u. Mowa w nim między innymi o tym, iż do stołu należy siadać z czystymi rękoma, nie pchać się do jedzenia i nie siedzieć za stołem „jako woł/Jakoby w ziemię wetknął koł”. Pannom radzi się krojenie małych kęsów, a rycerzom i panom zaleca usługiwanie damom przy stole i okazywanie im szacunku, choćby ze względu na to, iż przypominają Matkę Boską, która też była kobietą... Średniowieczne uczty...
Uczta, biesiada
Hej, użyjmy żywota! Wszak żyjem tylko raz; Niechaj ta czara złota Nie próżno wabi nas. Hejże do niej wesoło, Niechaj obiega w koło. Chwytaj i do dna chyl Zwiastunkę słodkich chwil! (Adam Mickiewicz, ) Uczta, biesiada kojarzy się nie tylko z napełnianiem żołądków, ale i strawą filozoficzną, duchową.
Uczty biblijne
Do historii przeszły niektóre uczty biblijne. W Starym Testamencie utrwalona została uczta Baltazara, podczas której ostatni król Babilonii pił ku czci swych bożków w kielichach zrabowanych ze świątyni jerozolimskiej. Wówczas na ścianie pojawił się napis „Mane, thekel, fares” . Słowa te prorok Daniel przetłumaczył: „Policzono, zważono, rozdzielono” – oznaczały upadek potęgi Baltazara. I rzeczywiście, tej nocy zabito Baltazara i rozdzielono jego królestwo. Najsłynniejsze uczty Nowego...
Uczty współczesne
Uczty współczesne to już raczej parodia uczt dawnych. Okazją do nich bywają ważne wydarzenia polityczne czy wesela. W Popiele i diamencie pokazany zostaje bankiet urządzony w Metropolu dla miejscowych władz z okazji kończącej się wojny. Leje się morze wódki, konformiści (Weychert) próbują załatwiać swoje sprawy, tj. nawiązywać znajomości z towarzyszami z PPR-u.Urażony brakiem zaproszenia na bankiet dziennikarz miejscowej prasy, Pieniążek, upija się z przygotowującym bankiet Drewnowskim,...
Udawanie obłędu
Odrębną kwestią jest udawanie obłędu. Czyni to Hamlet – tytułowy bohater tragedii Williama Szekspira, który chce uśpić czujność króla – stryja Klaudiusza oraz ukryć swe prawdziwe zamiary i uczucia przed matką, Poloniuszem i podstępnymi rzekomymi przyjaciółmi. Być może chce odwrócić uwagę tych ludzi od swoich prawdziwych czynów, zmierzających do ustalenia, czy Klaudiusz naprawdę jest zabójcą jego ojca – starego Hamleta, i od ewentualnych planów dokonania zemsty... Szaleństwo Hamleta przejawia...
Ukłon w stronę kobiet w dwudziestoleciu międzywojennym
W dziennikach Zofii Nałkowskiej także pojawia się problem konieczności wyboru pomiędzy byciem kobietą a byciem człowiekiem. Młoda Zofia, wychowana w tradycji pozytywistycznej ojca – naukowca i społecznika, sama fascynująca się twórczością modernistów, uważa, że we współczesnym jej społeczeństwie nie da się pogodzić roli kobiety i człowieka, można być „albo kobietą, albo człowiekiem”– stwierdza dramatycznie. W jej dziennikach znajdziemy echa udziału w dyskusjach i odczytach na temat praw...
Ułomność ludzkiego wymiaru sprawiedliwości
Kary wymierzane przez ludzi skłaniają do refleksji o ułomności ludzkiego wymiaru sprawiedliwości. Jego parodią, urągającą człowieczeństwu, są na ogół sądy wojenne, sądy stalinowskie czy absurdalne zbiorowe wyroki wydane przez Hitlera na Żydów czy Romów. Odwrotnym problemem jest nieadekwatność wyroków (wydawanych na zbrodniarzy hitlerowskich czy stalinowskich) wobec ich win. W Dekalogu V Krzysztofa Kieślowskiego wykonanie wyroku śmierci pokazane zostaje jako kolejna zbrodnia, akt zemsty,...
Umizgi dla umizgów i chwilowych wrażeń
Zaloty Hrabiego miały inny charakter niż umizgi Telimeny. Potomek Horeszków liczył na romans, poetyczną miłość, która byłaby dla niego natchnieniem w artystycznej pracy, jeszcze jedną pozą artysty. Uczucie do Telimeny nie przeszkadzało mu bowiem np. w zachwycaniu się Zosią. Zapewne nie myślał ograniczać się formalizowaniem związku z Telimeną, poza tym lubił samą adorację. Z kolei Tadeusz w związku z Telimeną początkowo poszukiwał miłości, potem już tylko chwilowych wrażeń, w dodatku pomylił...
Umizgi do cudzych żon
Odrębny rozdział stanowią umizgi do cudzych żon. Basia ze śmiechem przyznaje Bogumiłowi, że kokietował ją nauczyciel. Kokietowana jest też żona Kazimierza– Marianna z Juryszek ( Boża podszewka Teresy Lubkiewicz-Urbanowicz, ekranizacja Izabelli Cywińskiej). Zaloty dwóch mężczyzn do Emmy Bovary ( Pani Bovary Flauberta) zostają uwieńczone sukcesem, zwłaszcza że żona nudnego lekarza, wychowana na romansach, głodna jest wrażeń. Potem jednak to ona przejmuje inicjatywę i uwodzi kochanka drogimi...
Uniwersalne dylematy
Uniwersalne dylematy, jakie przeżywają na co dzień zwyczajni ludzie, utrwalił Krzysztof Kieślowski w Dekalogu i Jerzy Stuhr w filmie Tydzień z życia mężczyzny . Dylematy te krążą wokół interpretacji dziesięciu przykazań.
Uosobienie zła i zepsucia
Dla wielu bohaterów (np. Baryłeczki ) prostytutka stanowi uosobienie zła i zepsucia. Niekiedy w dziełach literackich zostaje zresztą ukazana jako kobieta perwersyjna, wyzywająca wobec mężczyzn, rozbijająca rodziny, niekochająca własnych dzieci (jeśli je ma) i męża. Taką jest bohaterka filmowanej kilkakrotnie powieści Johna St einbecka Na wschód od Edenu – Cathy Ames. Od dzieciństwa piękna, zainteresowana seksem i uwodzeniem mężczyzn oraz skłonna do wyrządzania krzywdy innym, w okrutny...
Uratowana
W Lalce Bolesława Prusa ukazana zostaje postać Marii – dziewczyny, która z powodu nędzy parała się prostytucją, ale została wyratowana z moralnego bagna przez Stanisława Wokulskiego. Dzięki pomocy bogatego kupca ta dawna prostytutka oddana pod opiekę magdalenek – zakonnic ze Zgromadzenia św. Marii Magdaleny, prowadzących przytułki i domy dla kobiet moralnie zaniedbanych,znajdzie pracę, godziwe warunki życia i szczęśliwą miłość. Zerwie z dawnym życiem i prawdopodobnie stworzy wraz z...
Urok kuchennych schodów – zakazane rejony
Postaci służących mają, zdaniem wielu pisarzy, niebywały urok. Bohater-narrator opowiadania Witolda Gombrowicza Na kuchennych schodach (z tomu Bakakaj ), Filip, z lubością opisuje grube posługaczki, o tłustych łydkach, krzykliwe, brudne, nieporadnie wyrażające się baby, podniecające swym prymitywizmem i swojskością eleganckiego pana: (...) sługi koszykowe, sługi od wszystkiego nie mają nic wspólnego z rzepą, prędzej ze smalcem, z fryturą, z masłem kokosowym. (...) a właściwie to i ja...
Urok małych miasteczek
Niekiedy poeci zwracają też uwagę na miasteczka, o których mało kto wie,którym mało miejsca poświęca się w przewodnikach, miasteczka symbole naszego niedostrzegania, niezatrzymywania się. Takim miastem jest w wierszach Herberta Rovigo (także tytuł tomiku) czy Orvieto... O prowincjonalnym Starym Sączu pisze Zagajewski, o rodzinnej Muszynie i Krynicy Adam Ziemianin. Urok Kazimierza, który już przed wojną przyciągał artystów, opisuje Maria Kuncewiczowa w Dwóch księżycach . Sandomierz...
Utracjusz
JULIASIEWICZOWA Ciociu! Zbyszko cofa, co powiedział. Powrócił do rozumu... i przeprasza ciocię. Dulska płacze. ZBYSZKO podchodzi ku niej, całuje ją w rękę i mówi cicho Przepraszam mamę za to... A psiakrew... psiakrew! DULSKA do Juliasiewiczowej No widzisz... znów klnie. JULIASIEWICZOWA Ach, to głupstwo! To nie ma znaczenia. ZBYSZKO z wybuchem Ma, ma znaczenie! Ma! JULIASIEWICZOWA Cofasz się? ZBYSZKO Tak... tak... będę tym, kim byłem! A! Możecie być dumni! (z wybuchem...
Utrata dziewictwa
Jak już wspomnieliśmy, utrata dziewictwa przez pannę bywa tragedią. Niektóre utwory rejestrują ów ważny moment w życiu dziewczyny czy kobiety. Alina Nałęcz z Kroniki wypadków miłosnych traci dziewictwo ze swoim „mężem” Wiciem, zawierając nad rzeką tajny symboliczny ślub, który ma się zakończyć wspólnym samobójstwem. Trucizna jednak jedynie uśpi kochanków i oboje przeżyją owo wtajemniczenie w miłość i śmierć. Hanka – służąca z Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej, choć przed...
Utrzymanka
Wyrachowane, już otwarcie, z racji roli, jaką pełnią w życiu swych mężczyzn, są utrzymanki. Tytułowa bohaterka sztuki Gabrieli Zapolskiej Panna Maliczewska tylko dla pieniędzy i ewentualnej kariery kontaktuje się z Daumem i jego przyjacielem. Zapolska pokazuje też w Pannie Maliczewskiej małżeństwo jako szczególny, usankcjonowany przez społeczeństwo i prawo sposób bycia utrzymanką. Tak tytułowa bohaterka ocenia układ, w którym tkwi Daumowa – mąż zapewnia jej utrzymanie domu na wysokim...
Uwiedzenie macochy
Perwersyjne wydaje się również uwiedzenie macochy. Antek Boryna, człowiek żonaty, sypia z piękną żoną ojca – Jagną. Namiętna kobieta nie potrafi się oprzeć sile uczuć czy raczej biologii. Reymont ukazuje ją jako niepanującą nad ślepym instynktem, dążącą wciąż do nowych miłosnych zbliżeń kobietę, w efekcie przeklętą przez lokalną wiejską społeczność, która nie akceptuje niemoralnego trybu życia Jagny. Negatywne emocje pogłębia jeszcze zazdrość żon o mężów oraz majątek i urodę Jagny (jej matka...
Uwodziciel
– No, ale dzisiaj toś się pan nie ukrywał ze swoimi amorami– mówił ze smutnym uśmiechem Klejn do Mraczewskiego. – Ale, bo jak ona na mnie patrzyła, to ach!... – westchnął Mraczewski, jedną rękę kładąc na piersi, drugą podkręcając wąsika. – Jestem pewny – mówił, że za parę dni otrzymam wonny bilecik. Potem – pierwsza schadzka, potem „dla pana łamię zasady, w jakich mnie wychowano”, a potem „czy nie gardzisz mną?” Chwila wcześniej jest bardzo rozkoszną, ale w chwilę później człowiek jest tak...
Uwspółcześniona droga krzyżowa
W Małej apokalipsie Tadeusza Konwickiego – groteskowej powieści o komunistycznej Warszawie – odnajdujemy wyraźny motyw drogi krzyżowej. Główna postać – zapomniany pisarz, antybohater, którego imienia nie znamy, nieidentyfikujący się ani z reżimem, ani z opozycją ma w geście protestu przeciw włączeniu Polski do ZSRR dokonać samospalenia na stopniach Pałacu Kultury. Bohater-narrator sam nazywa swój ostatni dzień przed śmiercią „ostatnim kilometrem Golgoty” – jego wędrówka przez groteskową...