Histeryczka
Histeryczną żoną niedoceniającą pracy swego życiowego partnera jest wiecznie chora Emilia Korczyńska z Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej, marząca o lepszym życiu, lepszym towarzystwie, bardziej wzniosłych rozmowach. Widok męża, nieskłonnego do rozmów i wiecznie zajętego prozaicznymi sprawami gospodarstwa, napawa ją obrzydzeniem i złością. Nie wie nawet, że kochający mąż rozpieszcza ją i izoluje od kłopotów – cały ciężar domowych obowiązków dźwiga przecież jego siostra, Marta, a...
Czym jest Golgota?
Golgota, inaczej Kalwaria – skaliste wzgórze pod Jerozolimą było, jak podają ewangelie, miejscem ukrzyżowania Chrystusa. Nazwy te pochodzą od łacińskiego calvus – „łysy” i aramejskiego gulgolta – „miejsce czaszek”. Dla upamiętnienia wzgórza z Ziemi Świętej, na którym umarł Chrystus, zaczęto tworzyć kalwarie w innych krajach – w plenerze umieszczano kolejne stacje Męki Pańskiej (etapy drogi krzyżowej), które mogli mijać pielgrzymi, pątnicy, rozważający tajemnicę śmierci Chrystusa,...
Chocholi taniec
Tańcem marazmu jest też symboliczny chocholi taniec z Wesela Wyspiańskiego. Gości usypia czy też pogrąża w swoistym letargu muzyka Chochoła. Taniec ten symbolizuje uśpienie, bezwolność, niemożność czynu. Ma szczególną wymowę w zjednoczonym szlachecko-chłopskim świecie na weselu, na którym duchy zapowiedziały wielki narodowy zryw – nie doszło jednak do niego wskutek chaosu, anarchii, sporów, braku organizacji oraz prawdziwego zjednoczenia (symbolem zaprzepaszczenia szansy było zgubienie...
Zaściankowa szlachta laudańska
W Potopie Henryka Sienkiewicza ukazana została przede wszystkim szlachta laudańska, złożona z kilku znanych rodów (takich jak Billewiczowie), które zamieszkiwały dwory, oraz z mieszkańców zaścianków (np. Butrymowie). Gdy umiera stary Billewicz, dziadek Oleńki, w testamencie zleca opiekę nad wnuczką całej szlachcie laudańskiej. I rzeczywiście, pogrążonej w żałobie dziewczynie ziemianie z poszczególnych zaścianków zwożą ryby, zboże, inne dary. Przedstawicielstwo szlachty laudańskiej zajmuje...
Co głosił stoicyzm?
Stoicyzm, prąd, który wziął swój początek od poglądów Zenona z Kition, głosi, że należy wyzbyć się namiętności i żyć zgodnie ze wskazaniami rozumu, cnotliwie. W odróżnieniu od epikurejczyków stoicy nie głosili kultu przyjemności, przeciwnie – zalecali wyzbycie się namiętności, obojętność na przyjemność i ból, tłumienie uczuć oraz pogodę ducha. Stoicyzm to etyka surowej cnoty, zalecająca obojętność na zmienne koleje losu.
Co to jest deesis?
Wyraz deesis, inaczej deisis, pochodzi z języka greckiego i oznacza błaganie, prośbę. Chodzi o błaganie zanoszone do Boga za pośrednictwem Matki Boskiej i Jana Chrzciciela. Na ikonach z motywem deesis przedstawiony jest centralnie Chrystus siedzący na tronie jako Zbawiciel i Sędzia. Po jego obu stronach ukazani są w modlitewnych pozach – stojący lub klęczący Matka Boska i święty Jan Chrzciciel – orędownicy grzesznej ludzkości. Wznoszą oni błagalnie ręce do Jezusa. Czasami deesis jest...
Ewa biblijna
Według Biblii Ewa była pramatką ludzkości, pierwszą kobietą, stworzoną na żonę i współtowarzyszkę Adama, aby się nie nudził. Została stworzona z jego żebra, była „kością z jego kości i ciałem z ciała jego”.Pierwsi rodzice byli w raju szczęśliwi, niestety szczęście to skończyło się, gdy ulegli pokusie węża – szatana. Wbrew zakazowi Boga Ewa zerwała za namową węża jabłko z drzewa wiadomości dobrego i złego i dała je skosztować mężowi. Bóg ukarał pierwszych ludzi, wyganiając ich z raju i...
Zaścianek Dobrzyńskich
W Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza, w księdze szóstej (Zaścianek) poznajemy Dobrzyńskich. Pochodzą oni z Mazur, na Litwę przybyli przed czterystu laty. Zachowali swój język i obyczaje oraz szlachecką dumę. Wiedzą, że są wolni i teoretycznie równi pozostałej szlachcie. Swą odrębność od chłopów podkreślają strojem, choć na co dzień właściwie żyją tak jak oni. Znani są z patriotyzmu i odwagi, ale mają też inne, typowe dla Polaków wady: skłonność dobitek, zapalczywość. Te właśnie cechy...
Wyjaśnienie terminu dekadentyzm
Dekadentyzm definiujemy jako niemoc, bezwład, poczucie bezsensu istnienia,głębokiego kryzysu i świadomość końca epoki. Nastroje dekadenckie typowe były dla poetów zwanych symbolistami francuskimi, dla poetów młodopolskich, ale jego echa odnajdziemy też wśród modernistów innych narodowości.
Marzenia Wokulskiego
Tymczasem przyjaciel Rzeckiego, Wokulski, marzący niegdyś o niepodległości, po swej klęsce skieruje swe marzenia gdzie indziej: ku nauce (podobnie jak jego przyjaciel Szuman), a potem ku zdobywaniu majątku (jak Suzin). Jednak to miłość będzie głównym motorem jego działań. Choć stanie się bardzo bogatym kupcem, przyjacielem arystokracji i narzeczonym arystokratki, nie spełni się jego marzenie o miłości, gdyż odkryje zdradę narzeczonej Izabeli. Być może jeszcze raz skieruje swe marzenia ku...
Pierwsze dziewczęce fascynacje i lesbijskie sceny inicjacji
O rodzących się pierwszych przyjaźniach i miłościach wśród uczennic opowiadają fragmenty pierwszego tomu Nocy i dni Marii Dąbrowskiej. Agnisia Niechcicówna, córka Barbary, tak bardzo fascynuje się swą nauczycielką i przyjaciółkami, że można chyba nazwać ten stan zakochaniem. Zmieni się to z czasem – Agnisia porzuci dziewczęce westchnienia kierowane ku kobietom i dziewczętom i zacznie interesować się chłopcami, w dalszej części powieści przeczytamy o narzeczonym Agnieszki. O lesbijskiej...
Tajemnicza pustelnica
W literaturze romantycznej spotykamy też kobiety pustelnice. Jedną z nich jest bohaterka Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza, żona Waltera Alfa i córka księcia Kiejstuta, „piękna Litwinka” Aldona. Opuszczona przez męża, który udaje się pod przybranym nazwiskiem Konrada Wallenroda podstępnie walczyć z Krzyżakami, podąża za nim do Malborka i tam osiada w wieży jako pustelnica. Zna mroczne tajemnice pogrążonego w nałogu i wątpliwościach rycerza, potem wielkiego mistrza, który wbrew rycerskim...
Zdrajcy w imię dobra ojczyzny i ludzkości
Judyta, choć w pewnym sensie zdradziła, bo działała wbrew swym słowom i zapewnieniom, działała dla dobra ojczyzny. Podobnie postępował bohater mitów oraz starogreckich eposów – Iliady i Odysei , mądry, przebiegły Odyseusz (Odys, Ulisses), dzięki któremu do Troi wprowadzono ogromnego konia, niby pozostawionego w popłochu przez wycofujące się wojska (a może w darze?,jak wydawało się obleganym). Trojanie wciągnęli go za bramy miasta, a nocą z jego wnętrza wyszli uzbrojeni wojownicy, wśród nich...
Utracjusz
JULIASIEWICZOWA Ciociu! Zbyszko cofa, co powiedział. Powrócił do rozumu... i przeprasza ciocię. Dulska płacze. ZBYSZKO podchodzi ku niej, całuje ją w rękę i mówi cicho Przepraszam mamę za to... A psiakrew... psiakrew! DULSKA do Juliasiewiczowej No widzisz... znów klnie. JULIASIEWICZOWA Ach, to głupstwo! To nie ma znaczenia. ZBYSZKO z wybuchem Ma, ma znaczenie! Ma! JULIASIEWICZOWA Cofasz się? ZBYSZKO Tak... tak... będę tym, kim byłem! A! Możecie być dumni! (z wybuchem...
Małżeństwo dla pieniędzy
Inny typ wyrachowania prezentują kobiety, które pragną wyjść za mąż dla pieniędzy, a ślub traktują jako przepustkę do kariery, bogactwa, władzy bądź po prostu gwarancję spokojnej przyszłości. Jako drogę do bogactwa, władzy i kariery traktuje swój ślub z Kirkorem tytułowa bohaterka dramatu Juliusza Słowackiego, uboga dziewczyna Balladyna. By korzystnie rozwiązać problem, nie cofnie się przed niczym, nawet przed zabójstwem niezdecydowanej wprawdzie, ale stojącej jednak na drodze do szczęścia...
Światowiec z Pana Tadeusza
Satyrycznie sportretowanym kosmopolitą jest Hrabia z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Potomek Horeszków jest wiecznie upozowanym tona eleganta-artystę, to na rycerza-eleganta, człowiekiem.Właściwie sam jest jedną wielką pozą i świat jawi mu się jako szereg póz. Nosi cudzoziemski strój i po cudzoziemsku ubiera służbę: Surdut swój angielskiego kroju, biały, długi Połami na wiatr puścił; z tyłu konno sługi W kapeluszach jak grzybki, czarnych, lśniących, małych, W kurtkach, w butach...
Marzenia o sławie
Marzą o sławie rycerze i poeci. I zyskają ją, np. Roland z Pieśni o Rolandzie,pan Michał – „Hektor kamieniecki” z Pana Wołodyjowskiego czy poeci: Horacy albo pierwszy polski mistrz słowa – Jan Kochanowski, dający w swych pieśniach wyraz marzeniom o sławie. Sławy jednak nie zyska bohater własnych wierszy – Cyprian Kamil Norwid. Jego marzenia o uznaniu przyszłych pokoleń karmić będą niespełnionego poetę nadzieją. Po latach rzeczywiście okaże się, iż „syn minie pismo, lecz ty spomnisz,...
Wyrafinowana metafora Szymborskiej
Na bardziej wyrafinowaną metaforę balu pozwala sobie Wisława Szymborska. Wiersz noblistki Bal ma perspektywę kosmiczną („dopóki Ziemia wciąż jeszcze nie taka/jak do tej pory bliższe i dalsze planety”). W tę perspektywę wkrada się jednak tak typowa dla p oetki ironia, podsycana wyrażeniami z języka potocznego („dopóki ani widu ani słychu/o innych trawach zaszczycanych wiatrem,/o innych drzewach ukoronowanych...”). Ziemia to w wierszu Szymborskiej „tutejsza remiza”, w której odbywa się...
Wariacje na temat życia Jezusa
Popularne są również filmowe i literackie wariacje na temat życia Jezusa. Części Mistrza i Małgorzaty będące fragmentami z dzieła mistrza o Poncjuszu Piłacie są nie czym innym, jak inną wersją wydarzeń ewangelicznych. Pośród filmów o Jezusie szczególne emocje budzi Ostatnie kuszenie Chrystusa , uchodzące za dzieło bluźniercze i kontrowersyjne. Również wpisywanie w dzieła sztuki, plakaty filmowe, obrazy, rzeźby znaku krzyża zawsze budziło i budzi spore emocje...
Postać mądrego błazna
Bardzo ważny w polskiej literaturze jest motyw mądrego błazna, związany nieodłącznie z postacią Stańczyka (który był błaznem na królewskim dworze). Pojawi się on w Weselu Wyspiańskiego, na obrazie Jana Matejki Stańczyk czy w piosence Jacka Kaczmarskiego. Postać ta jest ucieleśnieniem cech kontrastujących ze strojem błazna. Strój sugeruje głupotę i brak powagi (śmieszne buty, dzwonki przy zabawnej czapce). Jednakże przypisywana jest Stańczykowi głęboka mądrość i troska o losy ojczyzny. Na...
Idealizacja ojczyzny
Nostalgii i tęsknocie za ojczyzną towarzyszy w utworach romantyków-emigrantów jej idealizacja. Cała narodowa epopeja Pan Tadeusz Adama Mickiewicza to sielankowy obraz Litwy z epoki napoleońskiej. Litwa to piękne krajobrazy, nieprzebrane bogactwo pełnych zwierzyny lasów, urodzajnych pól i łąk, dostatnie, gościnne domy, piękne szlacheckie obyczaje (wspólne posiłki, uczty, polowania, staropolska gościnność, szacunek dla starszych, dawna elegancja i ceremoniały). W domach takich jak Soplicowo...
Namiętna i szczęśliwa
Rzadsze są w literaturze portrety żon namiętnych i szczęśliwych. Taką parę:ciocię i wujka, którzy nie mogą się sobą nacieszyć, dla których noc jest za krótka, więc kochają się też w dzień, ukazuje bohater-narrator Widnokręgu Wiesława Myśliwskiego. Trudno wujostwu chłopca zaspokoić małżeńskie żądze, bo dzielą wiejską chatę z rodzicami i rodzeństwem. Co ciekawe, nie mają dzieci. Podobną sytuację obserwujemy w Konopielce Edwarda Redlińskiego – tam Grzegorycha i jej kolejni mężowie „cieszą...
Echa epikureizmu w prozie
Echa epikureizmu można też odnaleźć w wielokrotnie filmowanej powieści Henryka Sienkiewicza Quo vadis , w najbardziej przekonującej kreacji Petroniusza. Ta najpełniej nakreślona, sugestywna postać od początku budziła sympatię widzów i czytelników (polscy widzowie pytali nawet w listach do TVP, czy Petroniusz nie był przypadkiem chrześcijaninem...). Pozytywna piękna postać Rzymianina ma wyraźne rysy epikurejskie. Petroniusz, jak epikurejczycy, ceni zmysłowe przyjemności: otacza się pięknem...
Ubóstwo, nędza
– Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus! – Na wieki wieków, moja Agato, a dokąd to wędrujecie, co? – We świat, do ludzi, dobrodzieju kochany – w tyli świat!...– zakreśliła kijaszkiem łuk od wschodu do zachodu. Ksiądz spojrzał bezwiednie w tę dal i rychło przywarł oczy, bo nad zachodem wisiało oślepiające słońce; a potem spytał ciszej, lękliwiej jakby... – Wypędzili was Kłębowie, co? A może to ino niezgoda?... może... Nie zaraz odrzekła, wyprostowała się nieco, powlekła ciężko starymi...
Biblijny zdrajca
Chyba najbardziej znanym zdrajcą literatury jest biblijny Judasz. Jego postać fascynowała pisarzy, artystów.W zależności od interpretacji może wydawać się uosobieniem zła i niewdzięczności, ofiarą przeznaczenia i wyroków boskich, bez której nie mogło dokonać się, co się dokonało, lub skomplikowaną psychicznie, wykształconą osobą, która dokonała trudnego wyboru albo w akcie osobistej zemsty zdradziła swego mistrza. Tak czy inaczej, Judasz był jednym z dwunastu apostołów (wybranych przez...
Dylemat Antygony – między prawem boskim a ludzkim
Wobec trudnych wyborów moralnych stawali już bohaterowie antyczni. Pierwszą z takich bohaterek była Antygona – tytułowa postać z tragedii Sofoklesa. Musiała wybrać pomiędzy posłuszeństwem władcy (władzy ludzkiej, politycznej) a posłuszeństwem prawom boskim. I wybrała to drugie. Wybór swój okupiła śmiercią, za nieposłuszeństwo władcy została bowiem skazana na śmierć głodową, a zamurowana w piwnicy powiesiła się. Żal jej było umierać, opuszczać świat i ukochanego Hajmona, ale wiedziała, że...
Mezalians
Wąsal tak wzbił się w dumę łaskawym przyjęciem, Że mu się uroiło zostać pańskim zięciem. Do zamku nieproszony coraz częściej jeździł, W końcu u nas jak w domu swoim się zagnieździł I już się miał oświadczać, lecz pomiarkowano I czarną mu polewkę do stołu podano. Podobno Stolnikównie wpadł Soplica w oko, Ale przed rodzicami taiła głęboko. (Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz ) Mezalians oznacza małżeństwo z kimś z niższej sfery, znacznie uboższym lub gorzej urodzonym. Mezalianse były...
Podróż... do krainy łagodności
Ucieczką od świata cywilizacji, miasta, zgiełku i codziennych problemów, jest w twórczości wielu współczesnych poetów wędrówka. Zwłaszcza Edward Stachura, którego zapewne można utożsamiać z podmiotem lirycznym większości jego wierszy, kreował się w swej poezji na banitę, w czasie swej wędrówki spotykającego bliźnich i zachwycającego się przyrodą jak św. Franciszek. Te „wędrowne” wiersze Steda (Stachury) spopularyzował zwłaszcza zespół Stare Dobre Małżeństwo. Podróż do łemkowskich i...
Kobiece wyjątki
Mimo iż polowanie jest męskim zajęciem, zdarzają się i kobiece wyjątki. Jagienka ze Zgorzelic, bohaterka Krzyżaków Henryka Sienkiewicza, pomaga np. ukochanemu sąsiadowi – Zbyszkowi z Bogdańca w polowaniu na niedźwiedzia, którego sadło ma pomóc leczyć rany stryja bohatera, Maćka. Zakrada się nocą potajemnie do lasu, śledząc i asekurując ukochanego. Jagienka wykazuje się niezwykłym sprytem i odwagą – i właściwie ratuje Zbyszkowi życie. Młodzieniec jest bardzo zaskoczony jej refleksem, odwagą...
Oddająca życie za dzieci
Stąd już tylko krok do poświęcenia Stasi Bozowskiej – bohaterki utworu Stefana Żeromskiego Siłaczka , kontynuującego pozytywistyczne ideały. Bozowska jest nauczycielką idealistką, nie wybiera jak jej znajomi z Warszawy (np. doktor Obarecki) łatwego życia w mieście czy miasteczku, ale uczy w trudnych warunkach na zapadłej wsi. W efekcie zaraża się od swoich uczniów tyfusem i umiera; dawny kolega, lekarz, przypadkiem odnajdujący ją jako pacjentkę w wiejskiej głuszy, nie jest już w stanie jej...
Mężobójczyni
Niekiedy zdrada doprowadza do zbrodni mężobójstwa. Tak jest w balladzie Lilije Adama Mickiewicza. Niewierna żona, która zdradziła męża podczas jego pobytu na wojennej wyprawie, bojąc się, że prawda wyjdzie na jaw, zabija go nożem i zakopuje jego zwłoki w lesie, obsadzając grób liliami. Po roku, mimo nękających ją wyrzutów sumienia, decyduje się wyjść za mąż za jednego z braci męża, którzy proszą ją o rękę. Los ma rozstrzygnąć, którego z nich pani weźmie za męża (czyj wianek wybierze, ten...
Istota postaci Hioba
Bohater biblijnej Księgi Hioba to człowiek, który z pokorą poddał się wyrokom boskim. Bóg ciężko doświadczył swego sługę w wyniku zakładu z szatanem, że Hiob nie ugnie się pod brzemieniem nieszczęść i nie przestanie służyć swemu Panu. Trędowaty, choć stracił rodzinę, cały majątek i nie otrzymał wsparcia od przyjaciół, pozostał posłuszny Bogu i dlatego został sowicie wynagrodzony: Bóg na nowo obdarzył go wszelkim dobrem, a nawet pomnożył jego majątek. Hiob jest symbolem godności, pokory i...
Poeta godzien sławy rywalizujący z innymi o laur
W poezji starożytnej, zwłaszcza u Horacego, poeta jest rzemieślnikiem dążącym do doskonałości, do końca pracującym nad swoim dziełem. Ma on świadomość swej wielkości: Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu, strzelający nad ogrom królewskich piramid, nie naruszą go deszcze gryzące, nie zburzy oszalały Akwilon, oszczędzi go nawet łańcuch lat niezliczonych i mijanie wieków. (Horacy, Exegi monumentum aere perennius ; tłum. Adam Ważyk) On też sformułował w tym samym wierszu pamiętne...
Cechy kobiety fatalnej
Podstawowe atrybuty kobiety fatalnej to uroda, atrakcyjność, tajemniczość, uwodzicielskość oraz wyrachowanie i okrucieństwo. Wzbudza ona w mężczyźnie miłość i pożądanie, budzi jego pragnienia, staje się dla niego wszystkim, by potem go odrzucić, odepchnąć i doprowadzić na dno. Tym dnem może być złamane życie, złamana kariera, bankructwo, a nawet śmierć.
Na przykład Carmen
Typowym przykładem femme fatale jest Carmen – bohaterka utworu Prospera Mérimméego, piękna andaluzyjska Cyganka, która uwodzi żołnierza Don Josego Lizzarabengoa. Swym zachowaniem skłania go do udzielenia pomocy przy ucieczce z więzienia, po czym zostaje jego kochanką. Mimo to nie przestaje uwodzić innych mężczyzn, nie zaprzestaje również działalności przestępczej. W efekcie doprowadzi ukochanego do zejścia na złą drogę, wejścia w świat marginesu społecznego i znoszenia zdrad Carmencity. W...
Asceta – wzorzec parenetyczny w literaturze średniowiecznej
Asceta jest bohaterem wielu średniowiecznych utworów hagiograficznych. Święty – umartwiający się, ślubujący czystość i za nic mający majątek i swoje marne ciało – był wzorcem osobowym. Utwory o ascetach podporządkowywano na ogół jednemu modelowi, eksponującemu niebywałe zalety świętego oraz cuda dokonane z jego udziałem. Typowy wzorzec średniowiecznego żywota świętego zawiera następujące elementy: prolog wyjaśniający co skłania autora do pisania żywotu świętego, właściwy „życiorys świętego”...
O starości inaczej
Inaczej, bez lęku przed upływem czasu, opisuje starzenie się wybitna poetka Anna Świrszczyńska. W jej wierszach odnajdziemy poczucie wspólnoty ze starymi kobietami, szalonymi staruszkami, które mówiąca w wierszach (zapewne można ją utożsamiać ze Świrszczyńską) nazywa „siostrami z dna”. Poetka, choć rejestruje objawy starzenia się, potrafi w nich dostrzec przejawy piękna świata i kobiecości (bo kobiecość nie równa się u niej młodości): Siedzimy obie na progu, gadamy o dzieciach i...
Syn mściciel ojca
Niekiedy zdarza się, że ojciec, umierając lub – częściej – ginąc, grozi zabójcy synem mścicielem. Tak jest w Panu Wołodyjowskim Henryka Sienkiewicza– upokorzony i okrutnie mordowany przez Azję pan Nowowiejski, patrzący na hańbę swej córki Ewki, grozi oprawcy: „mam syna!”. I grozi słusznie. Młody Nowowiejski będzie obecny przy okrutnej egzekucji Azji – wbijaniu go napal... O zemście syna za śmierć ojca mówi jedna z najsłynniejszych tragedii wszech czasów – Hamlet Williama Szekspira. Duch...
Pozytywistyczne obrazki nędzy
Mimo iż obrazy ludu znajdziemy też w utworach romantycznych, najpełniej nędza chłopów i biedoty miejskiej zostanie przedstawiona w epoce pozytywizmu, np. w obrazkach i nowelach Marii Konopnickiej, nowelach i opowiadaniach Bolesława Prusa, Elizy Orzeszkowej, Henryka Sienkiewicza. W takich utworach jak Jaś nie doczekał , W piwnicznej izbie , Przed sądem , Nasza szkapa Maria Konopnicka portretuje ubóstwo ciemnych, nieogrzewanych słońcem izb, w których panuje głód, chłód, bieda i smutek,...
Symboliczny siew Boryny
W Chłopach Reymonta przedstawiona jest przejmująca scena przedśmiertnego siewu Boryny. Maciej Boryna, najbogatszy człowiek we wsi, leży chory w swej chacie. Pewnej nocy wstaje i wychodzi boso, w koszuli, na pole. Tam zbiera ziemię do poły i rozrzuca ją ruchem siewcy. Tak „siejąc”, umiera na polu. Ta scena jest symbolem przywiązania chłopa do ziemi, jego głębokiego z nią związku, powołania do jej uprawy.
Zemsta w zaświatach
Średniowieczne obrazy, a także niektóre utwory literackie sugerują, że grzeszników spotka po śmierci surowa kara. Niekiedy jest ona tak okrutna, że wydaje się zemstą za grzechy człowieka. Okrutne sceny sądu obserwujemy np. w dziele późnego średniowiecza – na umieszczonym niegdyś w gdańskim kościele (dziś w gdańskim Muzeum Narodowym) ołtarzu Memlinga przedstawiającym sąd ostateczny. Obrazy podobnej pośmiertnej zemsty (czy kary za złe uczynki?) znajdziemy też w (późnośredniowiecznym – według...
Chrystus zwycięski
Od takich obrazów już blisko do wizji Chrystusa triumfującego. Przedstawia go anonimowa pieśń staropolska, śpiewana do dziś w kościołach na Wielkanoc Chrystus zmartwychwstan jest . Niesie ona wiele optymizmu, gdyż nie tylko stwierdza, że Chrystus nie umarł, ale też zapowiada, że my zmartwychwstaniemy, by „z Panem Bogiem królować”. Obraz zwycięskiego Jezusa spotykamy też w dramacie romantycznym– w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego. W ostatniej scenie po wygranej walce bezwzględny...
Tyranka
Matkę despotkę, kierującą się wprawdzie w swym przekonaniu dobrem dzieci,spotykamy np. w Moralności pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej. Aniela Dulska tresuje córki i męża, pobłaża synowi Zbyszkowi, ani na chwilę jednak nie przestaje kierować życiem każdego z członków rodziny. To ona wyznacza zasady tego domu (nie zawsze zgodne z ogólnie przyjętymi normami moralnymi, religijnymi, estetycznymi), kontroluje wydatki i zajęcia dzieci oraz Felicjana. Nawet jeśli przymyka oko na romans Zbyszka ze...
Sąsiad z przymusu
W Panu Tadeuszu Mickiewicz kreuje postać kapitana Rykowa – ów Rosjanin jest zapraszany na uczty do domu patrioty – Soplicy, Sędziemu wydaje się bowiem, że tak wypada. Rykow chętnie biesiaduje z Polakami, lubi wspólne z nimi rozmowy, współczuje też uciskanemu narodowi, jest wyrozumiały: Ojczyzna! Ja to czuję wszystko, ja rozumiem! Wy Polaki, ja Ruski, teraz się nie bijem, Jest armistycjum, to my razem jemy, pijem. Jednak rozkaz przełożonych jest dla niego świętością. Dlatego, gdy...
Ostatnia scena Tanga
Ostatnia scena sztuki Tango Sławomira Mrożka ukazuje zwycięstwo kultury masowej nad wysoką. Nie dzieło muzyki poważnej, nie eksperyment Stomila, lecz popularna melodia tanga La Cumparsita pojawia się w finale jako symbol zwycięstwa prymitywa Edka nad inteligentami. Tango jest też symbolem władzy Edka nad Eugeniuszem. Niewątpliwie woli on popularny taniec od jakiegoś innego, ambitniejszego przekazu kultury, który byłby dla niego niedostępny. Kultura tworzona dla Edka musi być prostacka jak...
Mieszczanin szlachcicem?
Swoisty rozdział literatury stanowią kariery mieszczan usiłujących stać się szlachtą. Komiczną przemianę mieszczanina w pretensjonalnego szlachcica rejestruje komedia Moliera Mieszczanin szlachcicem . Bogaty mieszczanin, pan Jourdain, wbrew przestrogom żony, w zamian za poufałość i dobre towarzystwo znakomitych person pożycza im pieniądze, nie widząc, że jedynie kupuje sobie pochlebców i jest nieustannie przez nich oszukiwany. Stara się też, bezskutecznie, zyskać względy markizy Dorymeny....
Emigracja jako wygnanie
Emigranci epoki romantyzmu: Słowacki, Mickiewicz, Norwid kreowali się na wygnańców tęskniących za ojczyzną i cierpiących z powodu niemożności powrotu. Juliusz Słowacki w swoim słynnym Hymnie , w którym podmiot liryczny zapewne można utożsamiać z autorem, skarżył się: Żem często dumał nad mogiłą ludzi, Żem prawie nie znał rodzinnego domu, Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi Przy blaskach gromu, Że nie wiem, gdzie się w mogiłę położę, Smutno mi, Boże! (Juliusz Słowacki, Hymn )...
Kobieta inteligentka
Pozytywizm przynosi pierwsze obrazy kobiet inteligentek. Bohaterka A...B...C... Elizy Orzeszkowej Joanna Lipska uczy za małe pieniądze dzieci sąsiadów, by wspomóc domowy budżet, ale też po to, by oświecić umysły małych uczniów. Madzia Brzeska, pogodna, naiwna, żartobliwie nazywana przez Bolesława Prusa emancypantką ( Emancypantki ), zarabia jako nauczycielka pensji i prywatna guwernantka. Postać guwernantki pojawi się też w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej (panna Terenia, która, gdy dzieci...
Dewotki z bajek Krasickiego
W polskiej literaturze dotkliwie wyśmiał dewocję mistrz elegancji, znakomity poeta i... biskup Ignacy Krasicki. Bohaterka jednej z jego bajek ( Na nabożną ) twierdzi, że nie grzeszy, ale... często się spowiada. Jest więc grzeszną kobietą udającą świętoszkę, pokrywa grzechy pobożnością? To zdaje się sugerować autor. Obnoszenie się z pobożnością potępia już wprost poeta-biskup w utworze Dewotka . Surowa pani, spędzająca wiele czasu na modlitwach w domu, okazuje się bardzo niewyrozumiała dla...
Dojrzała mistrzyni kokieterii
Pierwszą wielką kokietką naszej literatury jest niewątpliwie Telimena. To prawdziwa mistrzyni kokieterii. Stroi się, zwraca na siebie uwagę opowiadaniem anegdot, chwaleniem się tym, co działo się „w Peterburku” i opowieściami o tym, co trzyma w swym „biurku”. Aby mieć pewność, że jest zauważana, spóźnia się na wspólne posiłki, tak by oczy gości zwracały się w jej stronę. W czasie grzybobrania szuka najbardziej urokliwego miejsca, gdzie dobrze prezentowałaby się jej uroda: Telimena ni...