Chocholi taniec
Tańcem marazmu jest też symboliczny chocholi taniec z Wesela Wyspiańskiego. Gości usypia czy też pogrąża w swoistym letargu muzyka Chochoła. Taniec ten symbolizuje uśpienie, bezwolność, niemożność czynu. Ma szczególną wymowę w zjednoczonym szlachecko-chłopskim świecie na weselu, na którym duchy zapowiedziały wielki narodowy zryw – nie doszło jednak do niego wskutek chaosu, anarchii, sporów, braku organizacji oraz prawdziwego zjednoczenia (symbolem zaprzepaszczenia szansy było zgubienie...
Co to jest deesis?
Wyraz deesis, inaczej deisis, pochodzi z języka greckiego i oznacza błaganie, prośbę. Chodzi o błaganie zanoszone do Boga za pośrednictwem Matki Boskiej i Jana Chrzciciela. Na ikonach z motywem deesis przedstawiony jest centralnie Chrystus siedzący na tronie jako Zbawiciel i Sędzia. Po jego obu stronach ukazani są w modlitewnych pozach – stojący lub klęczący Matka Boska i święty Jan Chrzciciel – orędownicy grzesznej ludzkości. Wznoszą oni błagalnie ręce do Jezusa. Czasami deesis jest...
Wyjaśnienie terminu dekadentyzm
Dekadentyzm definiujemy jako niemoc, bezwład, poczucie bezsensu istnienia,głębokiego kryzysu i świadomość końca epoki. Nastroje dekadenckie typowe były dla poetów zwanych symbolistami francuskimi, dla poetów młodopolskich, ale jego echa odnajdziemy też wśród modernistów innych narodowości.
Ogród Hesperyd
W mitologii chyba najsłynniejszym ogrodem był ogród Hesperyd. Rosły w nim złote jabłka, które kiedyś Gaja (Ziemia) ofiarowała bogini Herze w ślubnym podarunku. Jabłek tych strzegły groźne siostry Hesperydy, córki Atlasa i Hesperii, oraz stugłowy smok Ladon. Jedną z prac Heraklesa była kradzież tych jabłek. Według jednej wersji mitu heros ukradł je sam, zabiwszy uprzednio smoka, według innej poprosił Atlasa o zabranie ich. O ogrodzie tym wspomina Kochanowski we fraszce Na lipę ,...
Zdrajcy w imię dobra ojczyzny i ludzkości
Judyta, choć w pewnym sensie zdradziła, bo działała wbrew swym słowom i zapewnieniom, działała dla dobra ojczyzny. Podobnie postępował bohater mitów oraz starogreckich eposów – Iliady i Odysei , mądry, przebiegły Odyseusz (Odys, Ulisses), dzięki któremu do Troi wprowadzono ogromnego konia, niby pozostawionego w popłochu przez wycofujące się wojska (a może w darze?,jak wydawało się obleganym). Trojanie wciągnęli go za bramy miasta, a nocą z jego wnętrza wyszli uzbrojeni wojownicy, wśród nich...
Wysadzenie z siodła
– Więc ta panna, którąśmy jadąc spotkali, mieszka tu... jest kuzynką państwa... Pani Emilia przyłożyła dłoń do czoła; może w tej chwili uczuła ból głowy, ale grzeczna i słodka zawsze, gościowi odpowiedzieć pospieszyła: – Tak. Justysia jest krewną męża mego, córką jego ciotecznej siostry. Ojciec jej, pan Orzelski, przez nieszczęśliwe zdarzenia utracił swój majątek, a wkrótce potem owdowiał. Od tego czasu oboje u nas mieszkają. Justynka, kiedy przybyła do nas, miała lat czternaście,a w tym...
Ostatnia scena Tanga
Ostatnia scena sztuki Tango Sławomira Mrożka ukazuje zwycięstwo kultury masowej nad wysoką. Nie dzieło muzyki poważnej, nie eksperyment Stomila, lecz popularna melodia tanga La Cumparsita pojawia się w finale jako symbol zwycięstwa prymitywa Edka nad inteligentami. Tango jest też symbolem władzy Edka nad Eugeniuszem. Niewątpliwie woli on popularny taniec od jakiegoś innego, ambitniejszego przekazu kultury, który byłby dla niego niedostępny. Kultura tworzona dla Edka musi być prostacka jak...
Dom chłopski w krzywym zwierciadle
Groteskową wersję domu chłopskiego pokazał Edward Redliński w powieści Konopielka . Bohaterowie jego książki, mieszkańcy wsi Taplary, panicznie boją się zmian, postępu i obcych. Plany osuszenia bagien, które odcinają ich wieś od świata, przerażają ich, podobnie zresztą jak inne niż najbardziej tradycyjna pozycje seksualne, posyłanie dzieci do szkoły czy jedzenie z własnego talerza. Mieszkańcy Taplar to analfabeci żyjący w ciemnocie i zacofaniu, nieznający świata oraz nowoczesnych technik...
Zaduma renesansowego twórcy
Mimo swej optymistycznej filozofii życia również renesansowy twórca Jan Kochanowski wspomina o śmierci i przemijaniu. W swej fraszce zaznacza: Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława, Wszystko to minie jako polna trawa; Naśmiawszy się nam i naszym porządkom, Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom. (Jan Kochanowski, O żywocie ludzkim ) Wszystkie nasze zabiegi zostają więc porównane do niewiele znaczącego teatralnego przedstawienia, po którym kukiełki (łątki) chowa się do worka...
Oddająca życie za dzieci
Stąd już tylko krok do poświęcenia Stasi Bozowskiej – bohaterki utworu Stefana Żeromskiego Siłaczka , kontynuującego pozytywistyczne ideały. Bozowska jest nauczycielką idealistką, nie wybiera jak jej znajomi z Warszawy (np. doktor Obarecki) łatwego życia w mieście czy miasteczku, ale uczy w trudnych warunkach na zapadłej wsi. W efekcie zaraża się od swoich uczniów tyfusem i umiera; dawny kolega, lekarz, przypadkiem odnajdujący ją jako pacjentkę w wiejskiej głuszy, nie jest już w stanie jej...
Zaścianek Dobrzyńskich
W Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza, w księdze szóstej (Zaścianek) poznajemy Dobrzyńskich. Pochodzą oni z Mazur, na Litwę przybyli przed czterystu laty. Zachowali swój język i obyczaje oraz szlachecką dumę. Wiedzą, że są wolni i teoretycznie równi pozostałej szlachcie. Swą odrębność od chłopów podkreślają strojem, choć na co dzień właściwie żyją tak jak oni. Znani są z patriotyzmu i odwagi, ale mają też inne, typowe dla Polaków wady: skłonność dobitek, zapalczywość. Te właśnie cechy...
Symboliczny siew Boryny
W Chłopach Reymonta przedstawiona jest przejmująca scena przedśmiertnego siewu Boryny. Maciej Boryna, najbogatszy człowiek we wsi, leży chory w swej chacie. Pewnej nocy wstaje i wychodzi boso, w koszuli, na pole. Tam zbiera ziemię do poły i rozrzuca ją ruchem siewcy. Tak „siejąc”, umiera na polu. Ta scena jest symbolem przywiązania chłopa do ziemi, jego głębokiego z nią związku, powołania do jej uprawy.
Asceta – wzorzec parenetyczny w literaturze średniowiecznej
Asceta jest bohaterem wielu średniowiecznych utworów hagiograficznych. Święty – umartwiający się, ślubujący czystość i za nic mający majątek i swoje marne ciało – był wzorcem osobowym. Utwory o ascetach podporządkowywano na ogół jednemu modelowi, eksponującemu niebywałe zalety świętego oraz cuda dokonane z jego udziałem. Typowy wzorzec średniowiecznego żywota świętego zawiera następujące elementy: prolog wyjaśniający co skłania autora do pisania żywotu świętego, właściwy „życiorys świętego”...
Ewa biblijna
Według Biblii Ewa była pramatką ludzkości, pierwszą kobietą, stworzoną na żonę i współtowarzyszkę Adama, aby się nie nudził. Została stworzona z jego żebra, była „kością z jego kości i ciałem z ciała jego”.Pierwsi rodzice byli w raju szczęśliwi, niestety szczęście to skończyło się, gdy ulegli pokusie węża – szatana. Wbrew zakazowi Boga Ewa zerwała za namową węża jabłko z drzewa wiadomości dobrego i złego i dała je skosztować mężowi. Bóg ukarał pierwszych ludzi, wyganiając ich z raju i...
Piekło lagrów i łagrów
Również świat lagrów i łagrów ukazany jest w prozie Szałamowa, Lipskiego, Sołżenicyna, Herlinga-Grudzińskiego czy Borowskiego jako piekło na ziemi. W tym świecie pali się ludzkie zwłoki, karze najwymyślniejszymi torturami. Kaci hitlerowscy czy stalinowscy przypominają okrucieństwem i fantazją w wymyślaniu tortur diabły ze średniowiecznych malowideł. W świecie lagrów i łagrów zanikły wszelkie wartości, panuje kryzys człowieczeństwa. Codziennie w okrutny sposób morduje się lub zamęcza ludzi...
Ofiara dla ukochanego
Przykład poświęcenia dla ukochanego odnajdujemy w Pustelni parmeńskiej Stendhala. Piękna córka naczelnika więzienia zakochuje się w więźniu i, by go ocalić i zorganizować mu ucieczkę, decyduje się na poślubienie niekochanego człowieka. Zamieszanie wokół jej zaręczyn pozwala odwrócić uwagę ojca od jej faktycznych planów ułatwienia więźniowi ucieczki. Miłość tych dwojga, ze względu na złożone przez dziewczynę śluby, nie będzie mogła zaowocować małżeństwem (dziewczyna ślubowała, że wyjdzie...
Dylemat Antygony – między prawem boskim a ludzkim
Wobec trudnych wyborów moralnych stawali już bohaterowie antyczni. Pierwszą z takich bohaterek była Antygona – tytułowa postać z tragedii Sofoklesa. Musiała wybrać pomiędzy posłuszeństwem władcy (władzy ludzkiej, politycznej) a posłuszeństwem prawom boskim. I wybrała to drugie. Wybór swój okupiła śmiercią, za nieposłuszeństwo władcy została bowiem skazana na śmierć głodową, a zamurowana w piwnicy powiesiła się. Żal jej było umierać, opuszczać świat i ukochanego Hajmona, ale wiedziała, że...
Światowiec z Pana Tadeusza
Satyrycznie sportretowanym kosmopolitą jest Hrabia z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. Potomek Horeszków jest wiecznie upozowanym tona eleganta-artystę, to na rycerza-eleganta, człowiekiem.Właściwie sam jest jedną wielką pozą i świat jawi mu się jako szereg póz. Nosi cudzoziemski strój i po cudzoziemsku ubiera służbę: Surdut swój angielskiego kroju, biały, długi Połami na wiatr puścił; z tyłu konno sługi W kapeluszach jak grzybki, czarnych, lśniących, małych, W kurtkach, w butach...
Neron według Sienkiewicza
Innym tyranem starożytności jest opisany w nagrodzonej Nagrodą Nobla powieści Henryka Sienkiewicza Quo vadis cesarz rzymski – Neron. Bohater ten jawi się jako okrutnik i tyran, a zarazem niepoczytalny artysta, w dodatku zły poeta, który za słowa krytyki (zwłaszcza pod adresem swej poezji) karze śmiercią... I gotów jest spalić Rzym dla jednego wiersza – bo wie, iż pożar jako niezwykłe zjawisko może dać mu natchnienie... Cesarscy zausznicy wysłuchują artystycznych (wątpliwej jakości) popisów...
Echa epikureizmu w prozie
Echa epikureizmu można też odnaleźć w wielokrotnie filmowanej powieści Henryka Sienkiewicza Quo vadis , w najbardziej przekonującej kreacji Petroniusza. Ta najpełniej nakreślona, sugestywna postać od początku budziła sympatię widzów i czytelników (polscy widzowie pytali nawet w listach do TVP, czy Petroniusz nie był przypadkiem chrześcijaninem...). Pozytywna piękna postać Rzymianina ma wyraźne rysy epikurejskie. Petroniusz, jak epikurejczycy, ceni zmysłowe przyjemności: otacza się pięknem...
Szpital psychiatryczny – miejscem izolacji i ostoją normalności
W domu obłąkanych znajdzie się też inna romantyczna bohaterka – żona hrabiego Henryka z Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego, śniąca o tym, że jest poetą... W Mistrzu i Małgorzacie Bułhakowa opisane zostaje zamykanie zdrowych, ale niepokornych mieszkańców Moskwy w szpitalach psychiatrycznych jako normalna praktyka państwa totalitarnego. W tym sensie szpitale psychiatryczne stają się oazą normalności, miejscem przebywania ludzi niezależnych, myślących, zbuntowanych,niepokornych. Do...
Tango – symbolem władzy, zniewolenia i... kultury masowej
Nieco inną rolę odgrywa końcowy taniec (scena finałowa) w Tangu Sławomira Mrożka. Zwycięski cham, Edek, który zapanował nad całą rodziną, tańczy z wujem Eugeniuszem tango La Cumparsita . Jak to w tangu, jeden partner góruje nad drugim. Taniec ten jest symbolem zwycięstwa i władzy Edka nad całą rodziną, ale też władzy motłochu nad inteligencją. Również– symbolem kultury masowej, tango właśnie ją reprezentuje. A Edek też nie utożsamia się z żadnym innym nurtem kultury...
Średniowieczna perspektywa śmierci i wieczności
O przemijaniu nieustannie pamiętają liczni anonimowi twórcy średniowieczni (naczelna zasada: „memento mori” – „pamiętaj o śmierci”). Człowiek średniowiecza właściwie żyje w nieustającej świadomości zbliżającego się końca świata, w perspektywie wiecznej, dlatego nie dziwią ascetyczne praktyki mające zapewnić szczęście po śmierci ( Legenda o św. Aleksym , liczne żywoty świętych) oraz konieczność odreagowania chwil strasznej pokuty, np. w kulturze nurtu plebejskiego, kulturze śmiechu,...
Samobójstwo Antygony
P ewną analogię można też znaleźć pomiędzy wymienionymi bohaterami a Antygoną.Dla niej także istnieją wyższe wartości niż życie. Ona także gotowa jest wybrać śmierć,byle te wartości ocalić. Bohaterka tragedii Sofoklesa wie, że praktycznie wydaje na siebie wyrok, broniąc praw boskich i przeciwstawiając się władzy. Decyzji jednak nie zmienia. Próbuje pogrzebać ciało swego brata zdrajcy, wbrew woli władcy Kreona, i zostaje skazana na śmierć. Trudno uznać jej decyzję za równą samobójstwu, może...
Dedal i Ikar – marzenie o ucieczce przypłacone śmiercią
Dwoje marzycieli z mitologii greckiej opisuje mit o Dedalu i Ikarze, który stał się inspiracją dla wielu współczesnych tekstów kultury (wiersz Brylla, Grochowiaka czy opowiadanie Iwaszkiewicza). Ojciec i syn marzyli o ucieczce od króla, który ich więził, i wzbiciu się w powietrze. Skonstruowali skrzydła z ptasich piór sklejonych woskiem i uciekli. Jednakże młody, niedoświadczony Ikar, pochłonięty urokiem lotu, mimo ostrzeżeń ojca wzbił się za wysoko, ku słońcu. Ciepło roztopiło wosk na jego...