Car – złodziej korony
W wielu utworach literackich, zwłaszcza romantycznych, car przedstawiony jest jako bezprawny posiadacz korony i tyran gnębiący Polaków. W Reducie Ordona Adama Mickiewicza pada poważne oskarżenie cara – o bezprawne przywłaszczenie sobie polskiej korony, czyli bezpodstawne nazywanie siebie władcą Polski, oraz o tyranię: Gdzież jest król, co na rzezie tłumy te wyprawia? Czy dzieli ich odwagę, czy pierś sam nadstawia? Nie, on siedzi o pięćset mil na swej stolicy, Król wielki, samowładnik...
Car – złodziej korony
Ważny w literaturze polskiej jest także motyw cara – złodzieja korony. Pojawia się on w Reducie Ordona Adama Mickiewicza, w której mowa o tym, że carowi należy odebrać koronę „Kazimierzów, Chrobrych”, bo ją „ukradł i skrwawił”. Podczas koronacji cara na króla Polski w Kordianie Juliusza Słowackiego żołnierz zuchwale śpiewa: „Boże, pochowaj nam króla”. Skądinąd wiemy o spisku, który szykują Kordian i inni opozycjoniści. Tytułowy bohater ma zabić cara, jednak, zbyt słaby, aby dokonać...
Cechy kobiety fatalnej
Podstawowe atrybuty kobiety fatalnej to uroda, atrakcyjność, tajemniczość, uwodzicielskość oraz wyrachowanie i okrucieństwo. Wzbudza ona w mężczyźnie miłość i pożądanie, budzi jego pragnienia, staje się dla niego wszystkim, by potem go odrzucić, odepchnąć i doprowadzić na dno. Tym dnem może być złamane życie, złamana kariera, bankructwo, a nawet śmierć.
Cel niespokojnej drogi
Nie zawsze tylko dobrotliwy ojciec na obłoku, nie zawsze opiekun, który nie pozwala zginąć prawym i karze nieprzyjaciół sprawiedliwych. Nie zawsze nawet surowy sędzia. Bóg jawi się też w niektórych utworach literackich jako daleki cel drogi człowieka, do którego jednak wiodą kręte ścieżki pełne zła i straszliwych zasadzek. Bo cały świat doczesny jest w tych utworach taką jedną wielką przeszkodą w drodze do Boga. Tak jest zwłaszcza w Sonetach Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, w których świat i...
Ceremonia weselna składnikiem obyczajowości polskiej wsi
W Chłopach Władysława Stanisława Reymonta opisane zostało wesele najbogatszego gospodarza we wsi, wdowca, Macieja Boryny i jego narzeczonej Jagny. Chłopska epopeja utrwaliła całą paletę obyczajów, takich jak przyśpiewki,błogosławieństwo, tańce czy oczepiny panny młodej. Okazją do opisu weselnych obyczajów stało się także wesele w zaścianku Bohatyrowiczów w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Na współczesnej polskiej wsi często wcielana jest w życie zasada „zastaw się a postaw się”. W...
Charakterystyczne postaci i sceny
W Biblii opisano pewne charakterystyczne etapy drogi krzyżowej. W drodze tej spotykają Chrystusa opłakujące go niewiasty, Szymon Cyrenejczyk przymuszony przez żołnierzy, pomaga Jezusowi nieść krzyż. Dobrowolnie ociera twarz Jezusa Weronika. Te charakterystyczne motywy spotkamy w tekstach kultury odwołujących się do biblijnych scen drogi krzyżowej, np. w tekście piosenki Antoniny Krzysztoń pojawia się chusta Weroniki: Weronika ciemne warkocze rozplata, Chusta na podłodze, koło krzesła...
Chlubne wyjątki
W obrazku Marii Konopnickiej mowa o uniewinnieniu „dziecięcia”, które kradło jabłka w sadzie– wedle prawa powinno zostać ukarane, jednak sędzia wziął pod uwagę sytuację oskarżonego: nieletniego, biednego, głodnego, nieuczonego... Podobnie w serialu Dom Jana Łomnickiego sędziowie biorą pod uwagę szczególną sytuację oskarżonego doktora – byłego więźnia obozu koncentracyjnego, który zastrzelił swego byłego oprawcę... Sprawiedliwy wyrok wydaje też sąd w Lalce Bolesława Prusa – pomawiana o...
Chłopi – barwna panorama życia wsi
Powieść Reymonta Chłopi ukazuje nie tylko przekrój społeczny wsi (bogaci i ubodzy gospodarze, komornicy, dziedzic), lecz także prawa rządzące gromadą. W powieści dominuje konwencja naturalistyczna. Ludźmi rządzi biologia (postać Jagny i jej namiętności), gromadzie przewodzi najsilniejszy (najbogatszy Maciej), słabsi muszą zginąć. Odczytuje się także Chłopów jako utwór mitologizujący życie wsi. Za tym, by utwór interpretować jako mit, przemawia specyficzna koncepcja czasu w dziele...
Chłopi – niewykorzystana i nieuświadomiona siła w walce z zaborcą
Żeromski sugeruje, że chłopi są niewykorzystaną potężną siłą w walce z zaborcą. Ich opór i wymierzone przeciwko powstańcom działania opisuje we wspomnianych już utworach. Gdyby Odrowąż z Wiernej rzeki nie uciekł, zostałby wydany przez chłopów w ręce zaborców – czyli na pewną śmierć. Jednak pojawia się też w Wiernej rzece postać chłopa zaangażowanego w sprawę narodową – pielęgnuje on rannego powstańca pana Brynickiego, a po jego śmierci przynosi wiadomość o zgonie córce Salomei. O tym, iż...
Chocholi taniec
Tańcem marazmu jest też symboliczny chocholi taniec z Wesela Wyspiańskiego. Gości usypia czy też pogrąża w swoistym letargu muzyka Chochoła. Taniec ten symbolizuje uśpienie, bezwolność, niemożność czynu. Ma szczególną wymowę w zjednoczonym szlachecko-chłopskim świecie na weselu, na którym duchy zapowiedziały wielki narodowy zryw – nie doszło jednak do niego wskutek chaosu, anarchii, sporów, braku organizacji oraz prawdziwego zjednoczenia (symbolem zaprzepaszczenia szansy było zgubienie...
Chora, umierająca
Smutny wizerunek schorowanej umierającej matki utrwaliła zwłaszcza literatura pozytywizmu. Sprawcą nieszczęścia kobiety nie są zwykle niewdzięczne dzieci, lecz nędza, ubóstwo i wynikające z nich zaniedbanie, złe warunki życia, brak środków na leczenie. Np. w noweli Marii Konopnickiej Nasza szkapa matka wegetuje w ubogim domu, z którego wyprzedaje się kolejne sprzęty. W końcu umiera, źle leczona, niedożywiona, osierocając dzieci. Za późno przywieziona do szpitala bohaterka jednej z...
Chrystus
Galilaee, vicisti! (Zygmunt Krasiński, Nie-Boska komedia ) Natychmiast dwóch legionistów wprowadziło między kolumny z ogrodowego placyku dwudziestosiedmioletniego człowieka i przywiodło go przed tron procuratora. Człowiek ów odziany był w stary, rozdarty, błękitny chiton. Na głowie miał biały zawój przewiązany wokół rzemykiem, ręce związano mu z tyłu. Pod jego lewym bokiem widniał wielki siniak, w kąciku ust miał zdartą skórę i zaschłą krew. Patrzył na procuratora z lękliwą...
Chrystus – adresat skarg wątpiących
Nie we wszystkich modlitwach i prośbach do Chrystusa objawia się tak żywa wiara, ufność i optymizm. W wielu utworach zwracają się do Jezusa wątpiący, już prawie niewierzący, a nawet bluźniercy (np. we wspomnianym już Dies irae ). Także podmiot liryczny bardzo znanego wiersza Juliana Tuwima Chrystusie zwraca się do Jezusa z rozpaczą. Mówiący w wierszu stwierdza, że jest daleko od Boga, ale wierzy, że kiedyś powróci i w jakiejś szczególnej chwili, może przez łzy, zobaczy Zbawiciela...
Chrystus orędownik
Nie zawsze twórcy pokazują Chrystusa tak bezsilnego i – martwego. Inny nurt utworów ukazuje nam Chrystusa orędownika, zbawiającego nas. To do niego – Bożyca, czyli Syna Bożego – zwracają się za pośrednictwem Maryi i Jana Chrzciciela wierni w pierwszym polskim hymnie narodowym Bogurodzica. Proszą o „zbożny pobyt” na ziemi, a po śmierci o życie wieczne w niebie, czyli „rajski przebyt”.
Chrystus zwycięski
Od takich obrazów już blisko do wizji Chrystusa triumfującego. Przedstawia go anonimowa pieśń staropolska, śpiewana do dziś w kościołach na Wielkanoc Chrystus zmartwychwstan jest . Niesie ona wiele optymizmu, gdyż nie tylko stwierdza, że Chrystus nie umarł, ale też zapowiada, że my zmartwychwstaniemy, by „z Panem Bogiem królować”. Obraz zwycięskiego Jezusa spotykamy też w dramacie romantycznym– w Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego. W ostatniej scenie po wygranej walce bezwzględny...
Chwile w ogrodzie śmierci
Bez takiego dystansu i nie unikając rozpaczy mówi o śmierci człowieka i otaczającego go świata przyrody Jarosław Marek Rymkiewicz, autor nagrodzonego Nike tomiku Zachód słońca w Milanówku . Przemijanie i śmierć w wierszach Rymkiewicza mają cechy barokowego rozkładu i naznaczone są egzystencjalnym niepokojem rodem z Leśmiana i księdza Baki: Co zostało z Pascala? Niebiańska muzyka Kiedy zagra to z gnoju słychać pisk robaka Tu mucha bzyka w sieci tam stonoga zmyka To jest to co cię czeka:...
Chytry wojownik
Nieco inny typ rycerza antycznego – odważnego, ale i mądrego, sprytnego, przebiegłego reprezentuje Odyseusz (Odys, Ulisses). To jego pomysłem jest zdobycie Troi podstępem – wprowadzenie do Ilionu konia trojańskiego, w którego wnętrzu ukrywają się rycerze greccy. Sam jest wśród nich, niemożna mu odmówić mądrości ani odwagi. Po zwycięstwie nad Troją długie lata wraca jednak do domu, do żony i syna, ścigany gniewem bogów. Przy okazji ma liczne romanse i przeżywa straszliwe niebezpieczeństwa....
Ciche pochówki
Niekiedy pogrzeb jest symbolem ludzkiej nędzy i biedy – pozytywistyczne utwory, takie jak nowela Adolfa Dygasińskiego Na trumienkę , mówią nie tylko o marności ludzkiej egzystencji, ale i nędzy, ubóstwie w dosłownym tego słowa znaczeniu – są tacy chłopi,których nie stać nawet na godny pochówek. Smutne i ciche są pogrzeby samobójców, taki pogrzeb ma Franka – samobójczyni z Dziewcząt z Nowolipek Poli Gojawiczyńskiej. Skromne są także wojenne pogrzeby– jeden z nich, pogrzeb Anusi z Bożej...
Cichy lub potajemny ślub
Niezbyt huczny jest ślub Basi i Bogumiła Niechciców, w dodatku w tym samym dniu umiera matka Bogumiła, co pan młody stara się ukryć przed Basią. Cichy i szybki jest ślub bohaterów Krzyżaków Sienkiewicza – Zbyszka z Bogdańca i Danuśki, która musi podążać na spotkanie z chorym, ślepnącym ojcem (faktycznie jest to podstęp Krzyżaków ). Potajemny ślub biorą Romeo i Julia, zakochani w sobie od pierwszego wejrzenia bohaterowie tragedii Williama Szekspira, którym ojciec Laurenty próbuje pomóc...
Co głosił Epikur?
Epikur z Samos był greckim filozofem – materialistą. Zastanawiał się nad istotą szczęścia i przyjemności. Doszedł do wniosku, że jedynym dobrem jest przyjemność (albo brak bólu) i należy do niej dążyć, nie dręcząc się myślami o siłach nadnaturalnych i śmierci. Głosił między innymi: Śmierć jest dla nas niczym, albowiem wszelkie dobro i zło wiąże się z czuciem, a śmierć jest pozbawieniem czucia. (...) Śmierć – najstraszniejsze z nieszczęść wcale nas nie dotyczy, bo gdy my istniejemy,śmierć...
Co głosił stoicyzm?
Stoicyzm, prąd, który wziął swój początek od poglądów Zenona z Kition, głosi, że należy wyzbyć się namiętności i żyć zgodnie ze wskazaniami rozumu, cnotliwie. W odróżnieniu od epikurejczyków stoicy nie głosili kultu przyjemności, przeciwnie – zalecali wyzbycie się namiętności, obojętność na przyjemność i ból, tłumienie uczuć oraz pogodę ducha. Stoicyzm to etyka surowej cnoty, zalecająca obojętność na zmienne koleje losu.
Co to jest deesis?
Wyraz deesis, inaczej deisis, pochodzi z języka greckiego i oznacza błaganie, prośbę. Chodzi o błaganie zanoszone do Boga za pośrednictwem Matki Boskiej i Jana Chrzciciela. Na ikonach z motywem deesis przedstawiony jest centralnie Chrystus siedzący na tronie jako Zbawiciel i Sędzia. Po jego obu stronach ukazani są w modlitewnych pozach – stojący lub klęczący Matka Boska i święty Jan Chrzciciel – orędownicy grzesznej ludzkości. Wznoszą oni błagalnie ręce do Jezusa. Czasami deesis jest...
Cudowna przemiana skąpca
Równie karykaturalnym obrazem bogacza dusigrosza jest bohater Opowieści wigilijnej Karola Dickensa Ebenezer Scrooge. Ten skąpy londyński kupiec żyje samotnie i cieszy się jedynie swoimi zyskami. W pewien wigilijny wieczór nawiedza go duch jego wspólnika Jakuba Marleya i pokazuje kupcowi gorycz i bezsens jego egzystencji. Nawiedzany przez duchy przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, ogląda obrazy sprzed lat, kiedy to zerw ał z narzeczoną, sytuację teraźniejszą – wigilię w biednym, ale...
Cudza żona
Teksty kultury pełne są powabnych obrazów cudzych żon. Dla Wierszynina z Czechowa taką uwielbianą cudzą żoną jest Masza, żona nauczyciela Kułygina. W Mazepie Juliusza Słowackiego Zbigniew, syn Wojewody, kocha piękną młodą Amelię, Wojewodzinę, żonę swego ojca. Ta miłość, odwzajemniana zresztą przez Amelię (o czym nie wie Zbigniew), ma dodatkowy posmak owocu zakazanego: nie tylko cudzołóstwa, ale i kazirodztwa. Kocha też cudzą żonę (i macochę) Antek Boryna z Chłopów Władysława...
Cygan
To włóczędzy. Nie mają ani krzty szacunku dla żadnych wartości. To rzeczni Cyganie, roznosiciele chorób, złodzieje, kłamcy, mordercy, gdy tylko występek może im ujść na sucho. Niech zostaną, a podepczą wszystko, co myśmy tu wypracowali, mon pere. Całe to nauczanie. Ich dzieci będą biegać z naszymi, aż wszystko, cośmy dla naszych dzieci zrobili, obróci się wniwecz. Będą odbierali naszym dzieciom rozum. Będą uczyli nienawidzić i lekceważyć Kościół. Lenić się i wymigiwać od...
Cygan – artysta
Cyganeria warszawska – XIX-wieczna grupa skupiająca poetów i malarzy – działała w latach 1838–1843 w Warszawie. Blisko związany z nią był m.in. Cyprian Kamil Norwid. „Cyganie warszawscy” wydawali oficjalne pisma: „Nadwiślanin” (1841–1842) i „Jaskółka” (1843). Gardzili salonowym stylem życia, konwencjami i głosili idee demokratyczne. Modernistycznym artystom, nawiązującym do romantycznych tradycji, życie Cygana wydawało się atrakcyjne, dlatego tak często nazywali siebie cyganami – bezdomnymi,...
Cygan – niebezpieczny obcy
Fascynacja cygańskim światem i akceptacja, pojmowanego niekiedy powierzchownie, cygańskiego trybu życia to tylko jeden biegun w kulturze. W niejednym filmie czy utworze literackim pojawia się też problem Cygana jako obcego, innego, którego nie chce zaakceptować lokalna społeczność. Tak jest np. w dość kiczowatej, popularnej powieści Joanne Harris Czekolada ,w której mowa o dyskryminowaniu grupy Cyganów w pewnym małym miasteczku, a nawet agresji wobec przybyszów. Podobne motywy – fascynacji...
Cygan – ten, który zna tajemnice
Tajemniczy świat Cyganów, tak fascynujący swą odmiennością, pięknem i grozą, utrwalony został także w arcydziele Gabriela Garcíi Márqueza – powieści Sto lat samotności. Jej bohater, Melquiades, posiadł tajemnice niedostępne innym ludziom i kusi nimi niektórych mieszkańców Macondo wywodzących się z rodu Buendiów. Przywozi np. do Macondo magnes, teleskop i olbrzymią lupę. Mąż Urszuli często kupuje od niego nowinki techniczne i w opinii ludności miasteczka traci czas i trwoni majątek na...
Cygan – wieczny wędrowiec
Obraz cygańskiego życia, wiecznej wędrówki wydaje się piękny i pociągający. Fascynacja życiem Cyganów ma rodowód dawniejszy – romantyczny i młodopolski. W literaturze romantycznej motyw ten pojawił się jako element zainteresowania ogólnie pojętą egzotyką, stał się przedmiotem obserwacji obyczajowej (taki charakter ma jedyna w literaturze polskiej powieść o Cyganach– Chata za wsią Józefa Ignacego Kraszewskiego). Z kolei ekscentryczny styl życia utożsamiany z Cyganami, charakteryzujący się...
Cyganka – kobieta fatalna
Od wieków w literaturze funkcjonuje też kreacja Cyganki jako kobiety fatalnej. Najbardziej znana taka postać to Carmen z opowiadania Prospera Merimeego – andaluzyjska piękność, która rozkochuje w sobie mężczyznę i rujnuje mu życie. Motyw Carmen przejęły liczne dzieła muzyczne i filmowe, np. opera Carmen Georges’a Bizeta czy film Carlosa Saury. Miłosne uniesienia z Cyganką przeżywa także jeden z bohaterów Stu lat samotności Gabriela Garcíi Márqueza – Jose Arcadio Buendia. O cygańskich...
Czarnolas, Jan z Czarnolasu, Urszula Kochanowska
Panie, to moja praca, a zdarzenie Twoje; Raczyź błogosławieństwo dać do końca swoje! Inszy niechaj pałace marmorowe mają I szczerym złotogłowem ściany obijają, Ja, Panie, niechaj mieszkam w tym gniaździe ojczystym (Jan Kochanowski, Na dom w Czarnolesie ) Rzecz Czarnoleska – przypływa, otacza, Nawiedzonego niepokoi dziwem. Słowo się z wolna w brzmieniu przeistacza, Staje się tem prawdziwem . (Julian Tuwim, Rzecz Czarnoleska ) Zrób tak, Boże – szepnęłam – by w nieb Twoich...
Czas buntu
Warto skojarzyć, że rok 1968 stanowi przełomową datę nie tylko w Polsce. W tym samym roku w Czechosłowacji rozegrały się dramatyczne wydarzenia zwane praską wiosną,zakończone wkroczeniem wojsk Układu Warszawskiego, w tym radzieckich i polskich, na teren Czech, o czym traktuje m.in. powieść Milana Kundery Nieznośna lekkość bytu (przeniesiona również na ekran przez Philipa Kaufmana). Lata 60. to także czas działania ruchów hippisowskich w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej, protesty...
Czaszka Yoricka
Dwuznaczność błazeńskiej roli: śmiech, ale podszyty rozpaczą eksponuje William Szekspir w Hamlecie . To właśnie wydobycie czaszki Y oricka z przygotowywanego dla Ofelii grobu staje się pretekstem do snucia rozważań o sensie istnienia. Rzadko pamiętamy, że to właśnie czaszkę błazna trzyma Hamlet w najbardziej znanej scenie tragedii, kiedy to wymawia słowa: „być albo nie być, to wielkie pytanie”. Wspomina Yoricka jako życzliwego mu, radosnego człowieka, który towarzyszył dziecięcym zabawom...
Czy jeszcze emigracja?
Po 1989 roku sytuacja emigrantów zmienia się. Do Polski wracają Miłosz, Zagajewski, Mrożek. Decyzja o pozostaniu lub nie na obczyźnie powoli przeradza się w osobisty wybór, nie zaś polityczną konieczność. Artysta niejednokrotnie zmienia się w podróżnika z wyboru, obywatela Europy, nie emigranta. Trudno powiedzieć, czy można jeszcze mówić o emigracji czy tylko już o innym adresie artysty... We Francji pozostaje np. wybitny czeski pisarz Milan Kundera – czy można go nadal nazywać emigrantem?!
Czy samobójcy?
Odbierając sobie życie, Antygona zalicza siebie do grona samobójców.Ale czy są też nimi podejmujący nierówną walkę z wrogiem buntownicy, powstańcy, rewolucjoniści, tak jak pan Wołodyjowski czy Roland stający przeciw miażdżącej sile wroga? Wolą narażać młode życie, wolą nawet pogodzić się z własną śmiercią, która jest bardzo prawdopodobna, nie są nawet pewni pośmiertnej sławy (jak Baczyński – żołnierz i poeta, którego można utożsamiać z podmiotem lirycznym większości jego wierszy, np....
Czym jest Golgota?
Golgota, inaczej Kalwaria – skaliste wzgórze pod Jerozolimą było, jak podają ewangelie, miejscem ukrzyżowania Chrystusa. Nazwy te pochodzą od łacińskiego calvus – „łysy” i aramejskiego gulgolta – „miejsce czaszek”. Dla upamiętnienia wzgórza z Ziemi Świętej, na którym umarł Chrystus, zaczęto tworzyć kalwarie w innych krajach – w plenerze umieszczano kolejne stacje Męki Pańskiej (etapy drogi krzyżowej), które mogli mijać pielgrzymi, pątnicy, rozważający tajemnicę śmierci Chrystusa,...