Protestancka idea pracy i bogacenia się
Idea pracy i bogacenia się jako taka występuje natomiast często w literaturze Europy Zachodniej. Bogaci się tytułowy bohater powieści Ojciec Goriot Balzaka, Ebenezer Scrooge z Opowieści wigilijnej Dickensa oraz Harpagon – tytułowa postać Skąpca Moliera. Wszystkich tych bohaterów bogacenie się prowadzi na skraj moralnej przepaści, upodlenia związanego z daleko posuniętą bezdusznością i chorobliwą oszczędnością. Najpełni ej jednak ideę pracy, bogacenia się, budowania wizerunku firmy i...
Prowadząca korzystne interesy
Ucieleśnieniem kobiety zaradnej, prowadzącej korzystne dla siebie i rodziny interesy jest np. pani Aniela Dulska – krakowska mieszczka, właścicielka kamienicy, która przynosi dochód i utrzymanie całej rodzinie. Dulska sprawia wrażenie osoby bezdusznej i bezwzględnej, dyktuje wysokie czynsze za mieszkania, okazuje się bezlitosna wobec lokatorki – niedoszłej samobójczyni, która wywołała skandal w kamienicy. Jest jednak Dulska skuteczna, a zyski zapewne umożliwią jej córkom korzystne...
Przeciw Bogu
Bardzo ważne zagadnienie z obszaru buntu to sprzeciw wobec Boga. Nie tylko starożytni wiedli spór ze swymi bogami. Bóg chrześcijański również stał się adresatem skarg, wyzwań, a nawet pogróżek. Wiódł z nim spór Gustaw-Konrad z III części Dziadów , wadził się z nim Kasprowicz w Hymnach . Konrad buntownik zarzucał Bogu obojętność na losy ojczyzny, poety i całej ludzkości. Sugerował, że sam lepiej rządziłby światem i uszczęśliwiał ludzi. Podmiot liryczny Hymnów Kasprowicza wypowiada śmiałe...
Przeciw protestantom
Z niechęcią przedstawiani są, zwłaszcza w Sienkiewiczowskim Potopie , protestanci. Powieść, napisana z punktu widzenia Polaka i katolika zniechęca do Szwedów, którzy wysługiwali się zdrajcami i nie szanowali polskich świętości: sanktuariów, kościołów, Matki Boskiej, śmieli nawet podnieść rękę na miejsce święte, Jasną Górę. Równie niechętnie traktowani są Polacy protestanci,wysługujący się Szwedom – tacy jak Radziwiłłowie, przedstawiani nawet jako osoby mające konszachty z diabłem.
Przeciw tradycji w sztuce
Kolejną ważną odmianą buntu jest bunt przeciw tradycji w sztuce. Zwłaszcza poezja dwudziestolecia międzywojennego: Awangardy Krakowskiej i futurystów szokuje grafiką, słownictwem, tematyką (głównym tematem– miasto, masa, maszyna; nowoczesność; prowokacja obyczajowa). Prowokacji twórczej towarzyszą też swoiste happeningi, szalone wieczory autorskie, manifestacja nagości (o takich wygłupach wspomina między innymi Aleksander Wat w pamiętniku mówionym Mój wiek ). Bunt dwudziestolecia nie jest...
Przeczący stereotypom
Bohater Pamiętnika przeczy stereotypowi Polaka, powstańca, który walczy nawet wtedy, gdy siła wroga jest miażdżąca. Jest zwykłym szarym cywilem, który dba tylko o to, żeby jakoś przeżyć. Taka jest też postać z dramatu Tadeusza Różewicza Do piachu , przecząca stereotypowi bohatera – partyzanta. Skazany na śmierć partyzant Waluś boi się jej panicznie. Inni ludzie „z lasu” też nie przystają do stereotypu walczących za sprawę. Dokonują gwałtów i kradzieży. Antybohaterskimi cechami odznacza...
Przeczucia z lat 30. XX w.
Wizja apokalipsy królowała w literaturze polskiego dwudziestolecia międzywojennego. Najbardziej dramatyczne obrazy odnajdujemy u poetów z grupy Żagary: Czesława Miłosza, Jerzego Zagórskiego, Aleksandra Rymkiewicza. Ich wizje nie są racjonalnie uzasadnione, mają charakter metafizycznych przeczuć, pojawia się też w nich diagnoza kryzysu wartości i kryzysu cywilizacji. Czesław Miłosz w swym tomie z 1936 roku, Trzy zimy , sięgnie po motywy ognia, popiołu, dymu. O całkowitej zagładzie mowa np. w...
Przede wszystkim matka
Walory żony i matki opisano w Trylogii Henryka Sienkiewicza. Ucieleśnieniem pięknej matki wielodzietnej rodziny jest żona Jana Skrzetuskiego– Helena. Podobno bezpłodne kobiety, które dotykają jej szat, są potem w stanie zajść w ciążę. O wizycie u niej myślą Basia i Michał Wołodyjowscy, którzy nie mogą się doczekać potomstwa. Zapewne podobną, pozbawioną żądz, a idealnie wypełniającą rolę matki żoną będzie uwielbiana przez Andrzeja Kmicica Oleńka. Dowiadujemy się, że wyszła za niego za mąż,...
Przegląd postaci
Jedną z takich postaci był bohater Granicy Zofii Nałkowskiej Walerian Ziembiewicz.Utracił własny majątek i wniesiony przez żonę posag. Został rządcą cudzego majątku w Boleborzy. Na tym stanowisku również nie radził sobie najlepiej. Nie był w stanie pokryć kosztów studiów syna, dlatego Zenon skorzystał z pomocy bogatszych osób, a potem całe życie pokutował, spłacając tym ludziom długi wdzięczności... Nie zawsze był przy tym w zgodzie ze swoimi poglądami, szedł na kompromisy moralne, ale i...
Przekleństwo poetów i pisarzy; narodowy balast
W pewnym momencie, zwłaszcza po odzyskaniu niepodległości, poeci uznają ojczyznę za temat uciążliwy, chcą wyzwolić się od niego i pisać nareszcie „normalnie”. Poeci dwudziestolecia międzywojennego oświadczają: „Więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada” (Antoni Słonimski, Czarna wiosna ) i postulują: „A wiosną – niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę” (Jan Lechoń, Herostrates). W powojennych utworach Gombrowicza, kpiących z Polski Sienkiewiczowskiej, Polski stereotypów, Polski– przedmurza...
Przemijanie, vanitas
jestem z upływającej wody z liści które drżą trącane dźwiękiem wiatru przelatującego pospiesznie (...) jestem schrypłym głosem milczącym głucho nade mną dni o wielkich pustych skrzydłach mijają... (Halina Poświatowska, jestem z upływającej wody... ) Godzina za godziną niepojęcie chodzi: Był przodek, byłeś ty, potomek się rodzi. Krótka rozprawa: jutro – coś dziś jest, nie będziesz, A żeś był, nieboszczyka imienia nabędziesz. (Daniel Naborowski, Krótkość żywota ) Zaledwie...
- Degradacja u Manna
- Refleksje Barbary Niechcicowej i Wiktora Rubena
- Poetka miłości i... śmierci
- Średniowieczna perspektywa śmierci i wieczności
- Biblijne klimaty
- Zaduma renesansowego twórcy
- „Nic dwa razy się nie zdarza”
- Metafizyczne klimaty baroku i nie tylko
- Chwile w ogrodzie śmierci
- Pożegnanie ze szlacheckim światem w "Panu Tadeuszu"
- Metafizyczna refleksja pozytywisty
Przewrotne teksty z Maryją w tle
Niekiedy imię Maryi pojawia się w nieco innym kontekście,w przewrotnych tekstach kultury, będących nie tylko odbiciem kultu maryjnego, ale i refleksją na temat sztuki czy poezji.Konstanty Ildefons Gałczyński w wierszu Serwus, madonna nonszalancko traktuje świętość: Nie gardź wiankiem poety, łotra i łobuza; Znają mnie redaktorzy, zna policja konna, A tyś jest matka moja, kochanka i muza – Serwus, madonna? (Konstanty Ildefons Gałczyński, Serwus, madonna ) Czy słowo odnoszone zwykle...
Przyczyna wysadzenia z siodła i towarzyszące mu zjawiska
Przyczyną wysadzenia z siodła bywały kłopoty majątkowe, wynikłe z parcelacji majątków szlacheckich czy gnębienia szlachty przez zaborców, zwłaszcza po powstaniu styczniowym. Drugim powodem tego zjawiska była, niestety, niegospodarność szlachty, życie ponad stan i niewprowadzanie nowoczesnych metod gospodarowania. Szlachcice utracjusze to też bogata plejada bohaterów. Co się z nimi działo po utracie majątków? Przenosili się do miast i tworzyli zręby nowej warstwy społecznej – inteligencji,...
Przyjaciel domu
Mianem przyjaciół domu, ale już nie ubogich odwiedzających czy biednych rezydentów, a równoprawnych partnerów można określić z całą pewnością żywo uczestniczącego w życiu Wołodyjowskich Zagłobę, jednego z bohaterów Trylogii Henryka Sienkiewicza, a także doktora Ranka z Domu lalki Henryka Ibsena, stałego gościa w domu Helmerów. Zagłoba najpierw towarzyszy zacnym kawalerom, takim jak Pan Michał czy Kmicic w ich biesiadach i walkach (z przewagą tych pierwszych), potem jako skuteczny swat...
Przyjaciel w wielonarodowym państwie
Zupełnie życzliwy obraz Rosjanina znajdujemy w Kronice wypadków miłosnych Tadeusza Konwickiego (sfilmowanej przez Andrzeja Wajdę). Główny bohater powieści Wicio ma kolegę Lowkę Małafiejewa, towarzysza podróży do szkoły i młodzieńczych zabaw. On też wspólnie z Wiciem i kilkoma innymi osobami tworzy paczkę wspólnie odwiedzającą panny Puciatówny. Młody Rosjanin to chłopak z temperamentem, któremu bardzo podobają się kobiety i który nie może doczekać się seksualnej inicjacji z którąkolwiek z...
Przyjaźń
„Nieszczęście! – myślał. – Dlaczego ten Stach nie jedzie do Paryża i jeszcze zniechęca do siebie Suzina?... Jaki zły duch spętał go z tymi Łęckimi... Czyżby?... Ech, przecież on taki głupi nie jest... A swoją drogą, szkoda tej podróży i może dziesięciu tysięcy rubli... Mój Boże! Jak się to ludzie zmieniają...” Schylił głowę i posuwając palcem z dołu do góry albo z góry na dół sumował kolumny cyfr długich jak Nowy Świat i Krakowskie Przedmieście. Sumował bez błędu, nawet z cicha mruczał, a...
Przyjaźń dojrzałych mężczyzn
Pięknym przykładem przyjaźni jest relacja Hamleta i Horacja z Szekspirowskiej tragedii. Horacy dzielił smutek, troski i radość Hamleta oraz jego wątpliwości dotyczące okoliczności śmierci ojca. Pomagał Hamletowi odkryć prawdziwego królobójcę. W odróżnieniu od innych fałszywych przyjaciół był wobec księcia lojalny i wierny. Gdy Hamlet umierał, chciał odebrać sobie życie, jednak książę przekonał go, że powinien żyć i świadczyć o tym, co się stało: o zbrodni Klaudiusza, jego podstępach i o...
Przyjaźń dorosłych kobiet
Dorosłe przyjaźniące się kobiety zostały opisane np. w Trylogii Henryka Sienkiewicza.Nieodstępnymi towarzyszkami są przez pewien czas Krzysia Drohojowska (potem żona Ketlinga) i Basia Jeziorkowska (później Wołodyjowska). Obie są sierotami, więc wychowują się wspólnie u państwa Makowieckich. Jako panny też przebywają razem pod opieką stolnikowej, która czuwa nad ich dobrą opinią i szuka im odpowiednich mężów. Prócz wspólnego losu i miłości tego samego mężczyzny (obie, najpierw Krzysię,...
Przyjaźń dziewcząt
Specjalistkami od przyjaźni wydają się kobiety. Pensjonarską przyjaźń pokazuje np. Tadeusz Konwicki w Kronice wypadków miłosnych . Młoda Nałęczówna, ukochana Wicia, ma nieodłączną przyjaciółkę, która przekazuje chłopakowi informacje, np. wtedy, gdy Alina jest chora. Dziewczyna jest cieniem przyjaciółki, razem jeżdżą do szkoły, razem przebywają w klasie i po lekcjach razem chichoczą w parku. To właśnie jest rozchichotana pensjonarska przyjaźń, wypełniona zwierzeniami i „strzelaniem oczami”...
Przyjaźń małżonków
Niekiedy literatura przedstawia także małżonków, a zarazem przyjaciół. Są nimi Barbara i Michał Wołodyjowscy czy Zenon Ziembiewicz i jego dawna koleżanka, potem żona Elżbieta Biecka, wreszcie Barbara i Bogumił Niechcicowie. Tych ostatnich nie łączy zbyt silna więź erotyczna, zwłaszcza pani Barbara w marzeniach widzi często u swego boku młodzieńczą miłość– Józefa Toliboskiego, który porzucił ją dla posażniejszej panny. Relacja, która łączy małżonków – wzajemne wspieranie się, lojalność,...
Przyjaźń rycerzy
Wzorem przyjaźni są w literaturze antycznej bohaterowie Iliady Achilles i Patroklos (Patrokles) walczący razem pod Troją (Ilionem). Achilles, najsławniejszy w tej wojnie rycerz, syn króla Tesalii Peleusa i boginki Tetydy, wchodzi w konflikt z potężnym Agamemnonem, gdy naczelny wódz Greków zabiera mu brankę Bryzejdę. Urażony dumny Achilles odmawia dalszego udziału w walce, mimo przeprosin Agamemnona i obietnicy zwrotu kobiety. Wówczas przyjaciel Achillesa Patroklos (Patrokles) pożycza od...
Przyjaźń ubogiej krewnej
Specyficzną, bo niejako kaleką przyjaźnią są relacje pomiędzy znudzonymi,wymagającymi opieki i towarzystwa bogatymi damami a ich zamożnymi krewnymi. Taka więź łączy np. bohaterkę Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – Emilię Korczyńską i jej ubogą damę do towarzystwa, niegdyś nauczycielkę jej córki, Terenię. To ona wysłuchuje wsz ystkich skarg Emilii dotyczących życia z dala od świata, niezrozumienia przez męża i rozmaitych dolegliwości. To ona pierwsza spieszy z buteleczką lekarstwa i...
Przykry proces starzenia się
Tematem utworów literackich bywa też sam proces starzenia się kobiety. Mowa o nim np. w Początku Andrzeja Szczypiorskiego. Bohaterka powieści, piękna pani Seidenman nagle spostrzega, że inaczej już wyglądają jej kształtne stopy, którym dotąd lubiła się przyglądać, sądząc, że jest jeszcze młoda i atrakcyjna. Od tego dnia, gdy spostrzega, że jej nogi nie są już tak ładne, wdowa zacznie rejestrować smutne zmiany w swym organizmie.Zmiany w wyglądzie dawniej kochanych kobiet, jeszcze...
Punkt odniesienia, ojczyzna, dom
Wybitny grecki poeta przestrzega jednak przed takim traktowaniem ojczyzny, miejsca urodzenia. Itaka, rozumiana jako ojczyzna czy mała ojczyzna, powinna być jedynie punktem odniesienia, a nie miejscem mającym nas obdarzyć bogactwem, w którym mamy przeżyć wszystko. Powinniśmy mieć ją wiecznie w pamięci („przez cały ten czas pamiętaj o Itace”), ale wracać do niej należy późno, gdy doświadczymy już życia: zachwycimy się „porankami lata”, „egipskimi miastami”, „handlowymi stacjami Fenicjan”,...
Puste formy życia religijnego
Z kolei Witold Gombrowicz w Pornografii pokazuje niepokojące zjawisko pustych form życia religijnego, za którymi nic się nie kryje. Gorliwi katolicy –podupadli ziemianie obnoszący się ze swoją religijnością potrafią jedynie swymi pustymi gestami „zarżnąć” mszę. U Hipolita ostentacyjna religijność podkreśla jedynie jego szlachectwo i pozwala trzymać chłopów na dystans, uczestnictwo w życiu hierarchicznego Kościoła pozwala nie zmieniać niczego w porządku społecznym. Fryderyk natomiast,...
Pustelnicy wbrew własnej woli
Przymusową pustelnią można nazwać wieżę trędowatego Lebbroso – bohatera Wieży Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Do życia w odosobnieniu zmusza go choroba – trąd. Przez pewien czas chory mieszka wraz z siostrą (a raczej w jej bezpośrednim sąsiedztwie – rodzeństwo stara się wzajemnie nie oglądać, Lebbroso pragnie ochronić kobietę i obcych przed widokiem swej oszpeconej przez trąd twarzy). Oboje modlą się, rozmawiają, a Lebbroso w wolnych chwilach także podziwia piękne widoki i hoduje kwiaty,...
Pustelnik
Pustelnik zapłakał i uwielbił Boga: Boże, dobry królu Wszytskomogący! Dzięki ci składam, iż pozwoliłeś mi żyć dość długo, aby przyjść z pomocą tym dwojgu!” Udzielił im mądrych rad, po czym wziął inkaust i pergamin i wypisał pismo, w którym Tristan ofiarował jednanie Bogu. Skoro pomieścił wszystkie słowa, które Tristan mu powiedział, ów przypieczętował je swoim pierścieniem. ( Dzieje Tristana i Izoldy – odtworzył Joseph Bédier; tłum. Tadeusz Żeleński-Boy) Postać pustelnika...
Pustelnik – doradca i powiernik
Pustelnika Ogryna spotykamy np. w średniowiecznych Dziejach Tristana i Izoldy . Mieszkający w lesie, w którym ukrywają się kochankowie, Ogryn napomina ich, by zrezygnowali z grzesznej miłości i jak najszybciej pojednali się z królem Markiem, Bogiem i Kościołem. Przypomina, że Izolda, jako małżonka króla Marka, należy wyłącznie do niego i że jej związek z Tristanem jest grzeszny. Grzech dobrym postępowaniem łatwo zmazać, ale życie w grzechu jest objawem szaleństwa i... oznaką śmierci. Młodzi...
Pustelnik (Gustaw)
Pustelnikiem nazwany zostaje również bohater IV części Dziadów Adama Mickiewicza, nieszczęśliwy, porzucony kochanek, „umarły dla świata”. Jego status jest dla literaturoznawców niejasny (jest upiorem czy żywym człowiekiem? – trudno to jednoznacznie orzec, ale wiele wskazuje na to, że upiorem). Pewne jest jedno: został skrzywdzony w miłości, nie widzi już przyszłości dla siebie na świecie. Opowiada swą dramatyczną historię księdzu, gospodarzowi ubogiej chatki, swemu byłemu nauczycielowi....
Pytanie o konwencję
Pojawia się wreszcie w poezji pytanie o konwencję, o to, jak pisać... Czesław Miłosz pisze o tęsknocie do „formy bardziej pojemnej”, pośredniej między poezją i prozą. Autor Traktatu poetyckiego , wypowiadając się na temat kwestii formalnej poezji, podążał za najwybitniejszymi poetami romantyzmu: np. Słowacki chciał, aby język był „giętki”. Pytanie o konwencję dotyczy też jednak innych kwestii, np. problemu obecności brzydoty w poezji. Broni jej bytu w sztuce Mickiewicz w Odzie do młodości...