Słownik etymologiczny języka polskiego

teraźniejszość

teraźniejszy

też

‘także, również’; od XIV w.; ogsłow. < zachsłow. *tъže; płdsłow. i wschsłow. *tože ‘także, również, oraz’ utworzone od psłow. zaimka wskazującego *tъwzmocnionego partykułą *že.

Tęcza

1. ‘barwny łuk na niebie’; 2. dawniej ‘tęczówka’.

tęczowy

tęczówka

Tędy

‘tą drogą, po tej drodze, wzdłuż tej linii, przez to miejsce’.

tęgi

tępić

1. ‘niszczyć, zwalczać, prześladować, tłumić’; 2. ‘czynić tępym, nieostrym’; 3. stpol. ‘czynić zarzuty, robić wymówki’; od XV w.; ogsłow. < psłow.*tępiti ‘czynić nieostrym, tępym’ – jest to czasownik odprzymiotnikowy odpsłow. *tępъ; znaczenie przenośne ‘niszczyć, prześladować’ rozwinęło się wtórnie z pierwotnego ‘niszczyć narzędzia przez pozbawienie ostrości, stępienie’

Tępy

1. ‘nieostry, stępiony’; 2. ‘ociężały w myśleniu i działaniu, apatyczny, bierny’; 3. ‘ograniczony umysłowo’.

tęsknić

1. ‘bardzo chcieć kogoś zobaczyć, odczuwać tęsknotę’; 2. ‘mocno pragnąć coś pozyskać, osiągnąć’; 3. dawniej też ‘nudzić się czymś’; 4. stpol.(od XV w.) tesknić sobie ‘smucić się, trapić się, rozpaczać’ oraz tesknąć ‘odczuwać głęboki smutek, przygnębienie’; od XVI w.; pochodzi od psłow. dialektalnego *tъskniti (*tъsknąti) ‘odczuwać głęboki smutek, przygnębienie (zwłaszcza z powodu braku kogoś lub czegoś), smucić się, frasować się’ – jest to czasownik odprzymiotnikowy od psłow. *tъsknъ; por....

tęsknota

Tęskny

1. ‘smutny, żałosny, wyrażający smutek, żal’; dawniej: 2. ‘odczuwający żal za kimś lub za czymś, pragnący ujrzeć kogoś lub coś’ oraz 3. ‘gnuśny, nudny’.

tkacz

tkać

1. ‘wkładać, wsuwać, wpychać, wtykać’; 2. dialektalnie ‘pchać, wypychać; podsuwać coś komuś; dużo jeść’; 3. ‘robić z nici tkaninę na krosnach’; od XV w.; pochodzi od psłow. *tъkati ‘dotykać, trącać, popychać, stukać, wpychać, wsadzać’; ‘tkać’, który miał pierwotnie formę [*tъkti] i był związany etymologicznie z psłow. *tъknąti; specjalne znaczenie ‘robić tkaninę’ rozwinęło się ze znaczenia ‘wpychać, przetykać (na krosnach) nici w wątku między prostopadłymi nićmi osnowy’

tkanina

tkanka

stpol. (XV w.) ‘pas ozdobnej tkaniny używany do obramowania szat’

tkliwić

dawniej: 1. ‘czynić tkliwym, rozrzewniać, wzruszać’ i 2. ‘śpiewać tkliwym głosem, kwilić’

tkliwość

tkliwy

1. ‘skłonny do okazywania czułości, serdeczności, współczucia’; 2. ‘będący objawem czułości, serdeczności’; 3. ‘budzący czułość, wzruszenie, rozczulający’; od XVIII w.; jest to przymiotnik utworzony od pierwotnego imiesłowu *tъklъ od psłow. czasownika *tъknąti; pierwotnie ‘taki, który dotyka’

Tknąć

1. ‘zbliżyć się do czegoś aż do zetknięcia, poruszyć, trącić’; 2. ‘uderzyć ręką, bronią, rózgą’; 3. ‘opanować, ogarnąć (o odczuciach)’, np. w wyrażeniu coś mnie tknęło; 4. ‘spaść na kogoś, dotknąć kogoś (o chorobie)’; 5. dawniej ‘poruszyć uczuciowo, urazić, dotknąć’; stpol. też: 6. ‘wbijać w ziemię’ oraz 7. ‘pozwać do sądu, dotykając pozwanego, dokonać aresztowania przez dotknięcie’; stpol. tknąć się: 8. ‘powołać się na kogoś’ i 9. ‘dotyczyć czegoś’.

tleć

1. ‘palić się bez płomienia lub słabym, przytłumionym płomieniem, żarzyć się’; 2. stpol. (XV w.) zetleć ‘osłabnąć, zacząć niszczeć; powalać, ubrudzić’; od XVI w. zaczęła występować postać bez przedrostków; ogsłow. (por.czes. tlít ‘gnić, butwieć, próchnieć’, ros. tleť ‘rozkładać się, gnić, próchnieć, butwieć; tlić się, żarzyć się’, słoweń. tléti ‘tleć, tlić się’) < psłow. *tьlěti ‘rozkładać się, rozpadać się, próchnieć, butwieć; tlić się, żarzyć się’, którego pochodzenie jest niejasne.

Tlen

‘pierwiastek chemiczny o symbolu O’.

tłoczny

tłoczyć

1. ‘wyciskać, wygniatać’; 2. ‘drukować’; 3. ‘nadawać czemuś określony kształt’; 4. przenośnie ‘upychać, stłaczać, pchać’; 5. dawniej ‘gnieść, dusić, uciskać mocno’; stpol.: 6. ‘deptać’, 7. ‘popychać, naciskać na kogoś ’oraz 8. ‘trapić, dręczyć’; od XV w.; ogsłow. (por. czes. tlačit, ukr. toločýty) < psłow. *tolčiti ‘tłoczyć, ściskać, naciskać, przyciskać, gnieść’ – forma wielokrotna psłow. czasownika *telkti ‘bić, tłuc, gnieść’

tłok

1. ‘ścisk, natłok’; 2. ‘element silnika tłoczący parę, wodę, powietrze itp.’; dawniej: 3. ‘stempel do wytłaczania skóry’ oraz 4. ‘pieczęć do odciskania znaków wypukłych’; od XVI w.; ogsłow. (por. czes. tlak ‘ciśnienie; nacisk, presja’, ros. dialektalne tólók ‘tłok, tłuczek do ubijania ziemi; ugór, na którym wypasa się bydło, klepisko’, słoweń. tlàk ‘dobrze ubita ziemia; ciśnienie’) < psłow. *tolkъ ‘tłoczenie, ścisk, gniecenie; coś stłoczonego, zgniecionego’– jest to rzeczownik...

Tłuc

1. ‘rozbijać na kawałki, miażdżyć, rozgniatać’; 2. ‘uderzać wiele razy o coś, walić o coś, kołatać, stukać’; 3. potocznie ‘bić kogoś, zabijać’; tłuc się: 4. ‘rozlatywać się na kawałki, ulegać rozbiciu’, 5. ‘uderzać się, obijać się’ oraz 6. ‘bić się wzajemnie’.

tłuczek

Tłumacz

1. ‘ten, kto dokonuje przekładu z jednego języka na drugi’; 2. przestarzale ‘interpretator, komentator’.

tłumaczyć

1. ‘wyjaśniać, interpretować, komentować’; 2. ‘przekładać z jednego języka na drugi’; 3. ‘usprawiedliwiać, uzasadniać’; 4. dawniej ‘wyrażać, wypowiadać swe myśli, mówić, porozumiewać się’; od XV w.; ogsłow. < słow. prapostać *tlmačiti ‘przekładać z jednego języka na drugi, objaśniać, wyjaśniać’– jest to czasownik odrzeczownikowy od psłow. *tlmačъ ‘ten, kto dokonuje przekładu z jednego języka na drugi, kto wyjaśnia, objaśnia, interpretuje coś’; dawniej miał też postać tłomaczyć

Tłusty

1. ‘zawierający dużo tłuszczu’; 2. ‘otyły, tęgi, spasiony’; 3. ‘mający wygląd, właściwości tłuszczu’.

tłuszcz

tłuszcza

1. ‘tłum ludzi ciemnych, motłoch, hołota, z niechęcią o tłumie’; 2. pierwotnie bez ujemnego zabarwienia ‘gromada (ludzi)’; od XV w.; pochodzi od psłow. *tlšča ‘napęcznienie, grubość’ > wtórnie ‘to, co napęczniałe, grube, co ma dużą objętość, masę’ utworzonego od psłow. przymiotnika *tlstъ z przyrostkiem *-ja; por. też ros. tólšča ‘grubość, gąszcz, masa, pokład’ oraz ukr. tóvšča ‘(gruba) warstwa; wielkie zbiorowisko ludzi lub zwierząt’, przenośnie ‘szeroki ogół, masy ludowe’

tłuścić

tłuścioch

Toczyć

1. ‘obracając, posuwać, przesuwać coś na kołach, na rolkach itp.’; 2. ‘prowadzić, wieść (np. wojnę, spór)’; 3. ‘obrabiać na tokarce; nadawać kształt wyrobom ceramicznym na kole garncarskim’; 4. ‘niszczyć, drążąc otwory, kanały (w odniesieniu np. do drzewa)’; stpol. również: 5. ‘posuwać, rzucać nadając ruch obrotowy’, 6. ‘skręcać razem, splatać’ oraz 7. ‘rzeźbić, ryć’.

tok

1. ‘przebieg, odbywanie się czegoś’; 2. ‘bieg, kierunek czegoś’; 3. dawniej ‘płynięcie, cieczenie, ruch’; 4. stpol. ‘naczynie na płyny, beczka’; od XIV w.; ogsłow. < psłow. *tokъ ‘cieczenie, płynięcie; bieg czegoś, przebieg’,‘to, co umożliwia cieczenie’ – rzeczownik odczasownikowy od psłow. *tektiz przejściem samogłoski e > o

tokarnia

tokarz

stpol. ‘ten, który wytacza okrągłe wyroby z drewna’; od XIV w.

tonąć

1. ‘pogrążać się w wodzie, iść na dno’; 2. ‘tracić życie przez pogrążenie się w wodzie’; 3. ‘głęboko się pogrążać, zagłębiać się w czymś’; od XV w., ale w formie przedrostkowej (utonąć) już od XIV w.; ogsłow. (por. czes. tonout, ros. tonúť, przestarzale i potocznie topnúť, sch. tònuti) < psłow. *to(p)nąti ‘zacząć się topić, pogrążać się w wodzie’ – czasownik utworzony z przyrostkiem -ną- od psłow. *topiti ‘zatapiać, pogrążać w wodzie’

toń

1. ‘głębia’; 2. ‘rejon połowów’; 3. stpol. tonia / toń ‘miejsce ciągnięcia sieci na rzece lub jeziorze, głębina wodna’; od XIV w.; ogsłow. (por. czes. tůň /tůn ‘stojąca głęboka woda, głębina w jeziorze, morzu’, ros. tónja ‘łowisko, zaciąg’, słoweń. tônja ‘głębokie miejsce w wodzie; kałuża; bagno, błoto’) < psłow. *tońa (< *topńa) ‘głębokie miejsce w wodzie, głębia’ – nazwa miejsca utworzona przez dodanie przyrostka -ńa do psłow. *topiti ‘zatapiać, pogrążać w wodzie’

Topić

1. ‘zagłębiać, zanurzać w wodzie’; 2. ‘powodować, że ktoś, coś tonie’; 3. ‘zamieniać ciało stałe w płynne przez ogrzewanie’; topić się: 4. ‘stawać się płynnym, tajać’ i 5. ‘tonąć’.

topiel

1. ‘głębokie miejsce w rzece, w jeziorze, grząskie bagno’; 2. stpol. ‘rozlewisko wodne, jezioro, bagno; niebezpieczna głębia wodna’; od XV w.; pochodzi od czasownika topić w znaczeniu ‘zanurzać w wodzie’

topielec

1. ‘ten, który się utopił’; 2. w gwarach ‘istota żyjąca w wodzie i wciągająca do niej grzesznych ludzi’

topnieć

1. ‘przechodzić ze stanu stałego w ciekły’; 2. potocznie ‘zmniejszać się, ubywać’; od XV w.; pochodzi od dawnego przymiotnika topny ‘łatwy do przetopienia, mogący być stopionym, roztopiony’ utworzonego od czasownik topić w znaczeniu ‘zmieniać ciało stałe w płynne przez podgrzewanie’

toporny

1. ‘wykonany z pospolitego materiału, mający ciężką budowę; 2. ‘z gruba ciosany, niezgrabny, nieforemny’

toporzysko

‘uchwyt topora, siekiery’.

Topór

1. ‘rodzaj siekiery’; 2. dawniej ‘broń obuchowa’.

tor

1. ‘droga, trasa, po której coś lub ktoś się porusza’; 2. ‘droga ułożona z szyn, po której poruszają się pociągi, tramwaje’; 3. ‘trasa przygotowania do rozgrywania zawodów sportowych’; ogsłow. < psłow. *torъ ‘utarte, ptrzetarte miejsce, trasa, droga’ – rzeczownik odczasownikowy od psłow. *terti ‘trzeć’ z wymianą samogłoski e > o

Torba

1. ‘rodzaj worka; podłużny woreczek używany jako opakowanie’; 2. dialektalne torba, toryba i terba ‘worek do karmienia koni’.