1. ‘alfabet’; 2. ‘zbiór liter pisma używanego w danym języku ułożony w ogólnie przyjętym porządku’; 3. także ‘nauka czytania i pisania’; 4. wtórnie ‘elementarne wiadomości z jakiegoś zakresu’. Odpowiednikiem słowa jest alfabet – w pol. od najdawniejszych czasów, pochodzący z gr. alphabetos (od dwóch liter gr. alfa i beta ) za pośrednictwem łac. alphabetum ; należy do grupy tzw. europeizmów (wyrazów najczęściej pochodzenia łac. lub gr., które w językach europ. występują w...
abecedlarz – 1. ‘ts.’; 2. także ‘lekceważąco o nauczycielu’; od XVIII w.
1. ‘przerwanie ciąży, sztuczne poronienie w wyniku zabiegu lekarskiego’ (od ok. 1990 r.); 2. w informatyce ‘kontrolowane zakończenie czynności przetwarzania danych w systemie komputerowym, spowodowane niemożnością lub zbędnością jej kontynuowania’. Na poziomie łac. słowo to występuje w związku etymologicznym z czasownikiem oriri (‘wschodzić, wstawać, rodzić się’), którego pochodnymi formami są orient , orientis (‘wschód’) oraz orientalia (‘wschodni’), zapożyczone do pol.w...
aborcyjny – ‘związany z aborcją’, np. zabiegi aborcyjne, turystyka aborcyjna.
1. ‘żeby, by’; 2. ‘byle’, ‘byleby’; 3. stpol. ‘niech, oby’, ‘gdyby, choćby’; 4. w gwarach zwykle jako partykuła ‘choć, choćby, byle, tylko, przynajmniej, chybaby’.
1. spójnik ‘choć, mimo że’; 2. ‘choć’, dość często od XVI w. (ale znacznie rzadziej niż acz w tym znaczeniu), później rzadsze – głównie regionalne, na nowo spopularyzowane przez Bolesława Prusa, a za nim także przez Stefana Żeromskiego, Marię Dąbrowską i in.
‘obelga, zniewaga’; od XVIII w.; pochodzi od fr. affront (fr. af- < łac.ad- ‘przy, do’)
1. pierwotnie ‘a czyż’ (zachowane w pytaniach retorycznych typu Albo to ja wiem?); 2. spójnik ‘lub’; od XIV w.; ogsłow. (por. ros. dialektyczne álibo / álbo, słoweń. dialektyczne aliboj) < psłow. *alibo – powstałe z partykuły*ali (w stpol. w XV-XVIII w. spójnik ali ‘ale, ale oto, a tu, a już; albo, czyli’) oraz partykuły wzmacniającej *bo; w pol. rozwój fonetyczny z zanikiem-i-: alibo > albo.
1. Spójnik przeciwstawny ‘lecz’ (od XIV w.); 2. od XV w. rozwinął się także jako partykuła ‘choć, przynajmniej’ oraz 3. wykrzyknik wyrażający zdumienie, podziw, zaskoczenie.
1. ‘miałko sproszkowany antymon używany do barwienia na czarno głównie powiek przez kobiety’ (od XVI w.); 2. w dzisiejszym znaczeniu chemicznym od 1850 r.
1. ‘aniołów się tyczący, od nich pochodzący’ (np. anielskie pozdrowienie,anielskie nawiedzenie); 2. ‘święty, niebieski, cudny, doskonały, podobny aniołom’ (np. anielska niewinność, anielska słodycz)
1. ‘istota nadprzyrodzona pośrednicząca między Bogiem a ludźmi, uosabiającadoskonałość i dobroć’; 2. ‘ktoś bardzo dobry, łagodny’.
‘ani nawet, ani też, i nie, ani nie’; rozszerzenie ani o kolejną partykułę- że
zdrobnienie, używane też na określenie podręcznego, domowegozbioru leków, w stpol. miała raczej charakter spiżarni – przechowywano tam nalewki, przyprawy korzenne, słodycze, maści i in.
1. ‘zakład, w którym wytwarza się i sprzedaje lekarstwa oraz gotowe środki lecznicze i opatrunkowe’; 2. stpol ‘sklep korzenny i cukierniczy’.
1. ‘kobieta trudniąca się robieniem lekarstw (w klasztorach)’; 2. wtórnie ‘farmaceutka, kobieta-aptekarz’
‘autobus turystyczny’; nowsza forma niż autobus, stosowana od połowy XX w.; powstała po połączeniu auto + kar (z ang. car ‘wóz’)
‘maszyna naśladująca ruchy człowieka, wykonująca sama ruchy,czynności’; od XIX w.; por. niem. Automat, fr. automate (1534 r.) pochodzące z łac. przymiotnika automatus ‘samoczynny’ < gr. przymiotnik autómatos ‘zachodzący sam przez się, z przypadku, bez celu, bez pożytku’
należy do grupy tzw. europeizmów (por. ang. automobile, niem. Automobil, fr. automobile), utworzony z połączenia gr. autós ‘sam’+ łac. mobilis ‘ruchomy’; często skracany do pierwszego członu auto; do pol. przeszedł w obu formach z fr.
1. Pierwotnie ‘sprawca jakiejkolwiek rzeczy, tworzyciel, wynalazca, założyciel’(zgodnie z dosłownym tłumaczeniem z łac.); 2. wtórnie zawężone do‘twórca ksiąg, pisarz’; 3. także w znaczeniu prawnym ‘oskarżyciel, powód’; 4. w rozwoju historycznym wyrazu wystąpiła tendencja zawężająca znaczenie do ‘twórcy dzieła literackiego, naukowego lub dzieła sztuki’ oraz 5. ‘sprawcy,inicjatora, projektodawcy’.
1. początkowo jako termin wojskowy ‘zaciąg wojska’, ‘sposób zaciągu, organizacji i uzbrojenia wojska’ (w tym znaczeniu używany w odniesieniu do realiów historycznych); 2. w pol. ogólnej w znaczeniu abstrakcyjnym‘typ, rodzaj, moda, gatunek, pokrój’; 3. współcześnie tendencja do zawężania znaczenia do sytuacji negatywnych; od XVI w.; zapożyczenie z łac. auctoramentum ‘obowiązek służby, powinność, kontrakt żołnierski’; do XVIII w. słowo występowało także w postaci auktorament
od XIX w.; pochodzi od łac. auctoritas ‘powaga moralna’, do pol. za pośrednictwem niem. Autorität lub fr. autorité; wyraz pozostał w bliskim związku znaczeniowym z wcześniej przyswojonym słowem autor – pierwotnie‘wiarygodność, upoważnienie, znaczenie, prestiż, powaga > wtórnie ‘człowiek (instytucja, organizacja) mający wpływ, uznanie, powagę dzięki swoim działaniom, twórczości, osiągnięciom’
‘droga przeznaczona dla ruchu samochodów’; od 1935 r. (fr. 1925 r.);złożenie auto + strada ‘droga’ < łac. (via) strata ‘droga bita, brukowana’
1. ‘że, tak że; 2. ‘a już; aż; póki nie, aż do’.