Słownik etymologiczny języka polskiego

rabiać

forma wielokrotna rabiać w czasownikach przedrostkowych, np.: dorabiać, nadrabiać, zarabiać.

Rachować

1. ‘liczyć, obliczać’; 2. stpol. rachować się ‘uzgadniać wysokość zapłaty’.

rachuba

‘liczenie, obliczanie, sposób liczenia’; od XV w.; utworzone odpol. słowa rachunek lub jego niem. wzorca

rachunek

stpol. ‘liczenie, obliczanie’; od ok. 1500 r.; zapożyczenie ze śrniem. – por. śrniem. rech(e)nunge ‘liczenie, rachowanie, obliczanie’

raczej

1. ‘właściwie, ściśle mówiąc’; 2. ‘lepiej, słuszniej, chętniej’; od XVI w.; utworzone z wcześniejszej (od XV w.) postaci radszej ‘ściśle mówiąc, właściwie’, która była formą stopnia wyższego przysłówka rado; w stpol. występowała również postać radniej ‘raczej, lepiej; chętniej’

Rad

1. ‘zadowolony, ucieszony, uszczęśliwiony’; 2. ‘chętny, skłonny, gotów’; 3. stpol. ‘chętnie, z ochotą, z własnej woli coś czyniący’; 4. w funkcji przysłówka ‘łatwo, zwykle, często’.

Rada

1. ‘zgromadzenie obradujące, instytucja doradcza lub decydująca w pewnych sprawach’; 2. ‘to, co się doradza, porada’; 3. stpol. ‘myśl, zamysł, postanowienie’; 4. ‘obrady, narada’.

radło

1. ‘drewniane, proste narzędzie do orania’; 2. nowsze ‘rodzaj pługa do obsypywania roślin’; 3. dialektalnie też ‘konar drzewa’; 4. stpol. (od XIII w.) w specjalnym znaczeniu ‘jednostka miary powierzchni ziemi’; ogsłow. (por. czes. radlo, ros. ralo) < psłow. *ordlo ‘pierwotny prymitywny przyrząd do orania’– nazwa narzędzia utworzona od pierwotnego [*orti] ‘orać’; w stpol. też w postaci redło

radny

1. ‘członek rady’; 2. stpol. (XV w.) ‘roztropny, mądry, rozważny’

radosny

w stpol. w XV w. w dzisiejszym znaczeniu tego słowa stosowano postaci radostny oraz radościen

radość

1. ‘zadowolenie, wesołość’; 2. ‘coś co cieszy’; od XIV w.; ogsłow. < psłow. *radostь ‘zadowolenie, rozradowanie, wesoły nastrój’ – rzeczownik od przymiotnika *radъ

radować się

1. ‘sprawiać radość’; 2. ‘cieszyć (się)’; od XIV w.; ogsłow. < psłow. *radovati ‘sprawiać radość, cieszyć’, *radovati sę ‘cieszyć się, odczuwać radość’ – czasowniki odprzymiotnikowe od psłow. *radъ ‘zadowolony, radosny’.

radzać

forma wielokrotna -radzać w czasownikach przedrostkowych: doradzać, naradzać się, obradować ( --> obrady).

radzać

forma wielokrotna -radzać w czasownikach przedrostkowych, np. odradzać, wyradzać się

radzić

1. ‘obradować, debatować, naradzać się’; 2. ‘udzielać rad, porad, doradzać, zalecać’; 3. ‘szukać sposobu, rady’; 4. radzić sobie ‘znajdować na coś sposób, dawać sobie radę’; od XIV w.; jest to czasownik odrzeczownikowy od rada, por. też górnołuż. radźić ‘radzić, doradzać’ i czes. radit ‘radzić’

raić

1. ‘polecać, proponować; 2. ‘rekomendować; swatać’; 3. stpol. (XV w.) ‘polecić, nastręczyć’; od XVI w.; w XV w. postać z przedrostkiem: naraić

Raj

1. ‘rajski ogród’; 2. ‘niebo, miejsce przebywania świętych, sprawiedliwych dusz po śmierci’.

rajca

‘członek rady miejskiej’; w postaci radca ‘urzędnik odpowiedzialny za określony dział’; w stpol. w formach radca, radźca, radźsa, rajdźca, rajdca oraz rajca ‘członek rady (miejskiej)’; nazwa wykonawcy czynności powstała od czasownika radzić

rajski

Rak

1. ‘nieduży skorupiak z potężnymi szczypcami, żyjący w czystych, bogatych w tlen wodach’ (od XV w.); 2. ‘nowotwór złośliwy pochodzenia nabłonkowego’ (od XVIII w.); 3. ‘o zjawisku, procesie negatywnym, niszczącym, trudnym do wyplenienia’; 4. ‘choroba roślin wywołana przez grzyby pasożytnicze lub mikroorganizmy’; 5. ‘jeden ze znaków zodiaku; też: osoba urodzona pod tym znakiem’.

Rama

1. ‘konstrukcja z listew, prętów itp. służąca jako oprawa lub umocowanie czegoś’; 2. ‘przyrząd z listew, prętów połączonych ze sobą, używany do napinania lub przymocowywania czegoś; też: część urządzenia mechanicznego o podobnym kształcie i zastosowaniu’; 3. ‘główna część podwozia w postaci metalowego szkieletu, na którym opierają się poszczególne części pojazdu mechanicznego’.

Ramię

1. ‘staw łączący łopatkę z barkiem, bark’; 2. ‘część ręki od barku do stawu łokciowego, ręka’.

Rana

1. ‘ranek, poranek’; 2. przysłówek ‘na początku dnia, rankiem, z rana’; 3. stpol. też ‘następnego dnia, nazajutrz’.

ranek

ranny

‘poranny’ (od XVI w.); wcześniej w XV w. miał postać rany ‘ts.; wczesny, wcześniejszy’; ogsłow. < psłow. *ranъ ‘wczesny’.

rastać

forma wielokrotna -rastać w czasownikach przedrostkowych, np.: dorastać, odrastać, zarastać.

Ratować

1. ‘przyjść z pomocą, udzielać komuś pomocy w niebezpieczeństwie lub trudnej sytuacji’; 2. ‘chronić kogoś od nieszczęścia, przykrości, kłopotów’; 3. ‘starać się ocalić, zachować coś’; 4. ‘polepszać czyjąś trudną sytuację’; 5. ‘sprawić, że coś jest do zaakceptowania mimo pewnych wad’.

ratownictwo

ratownik

od XVI w.

ratunek

od XVI w.; w XV w. występowała postać ratunk

Ratusz

‘budynek będący siedzibą władz miejskich’.

raz

1. ‘uderzenie, cios’; 2. ‘jeden (w liczeniu)’; 3. ‘wypadek, zdarzenie’; 4. dawniej ‘czyn, uczynek’; 5. w funkcji przysłówka ‘kiedyś, w pewnej chwili’; 6. na razie ‘tymczasem’; 7. od razu ‘bardzo szybko, zaraz, natychmiast’; od XV w.; ogsłow. < psłow. *razъ ‘cięcie, uderzenie, cios’ będącego pierwotnie nazwą czynności utworzoną od czasownika *rezati ‘ciąć, rżnąć, przecinać, nacinać’; w stpol. występowała też postać raza

razem

od wyrażenia przyimkowego

razić

1. ‘obrażać poczucie estetyczne, poczucie sprawiedliwości, uczciwości, sprawiać niemiłe wrażenie’; 2. ‘o źródle światła, promieniowania: być zbyt silnym, jaskrawym’; ‘wywoływać porażenie’; 3. ‘zadawać razy, ciosy, rany’; 4. ‘o zjawiskach negatywnych: zaskoczyć, przerazić lub załamać kogoś’; 5. dawniej też ‘robić na kims wrażenie, zwracać uwagę’; od XV w.; ogsłow.< psłow. *raziti ‘ciąć, siec, zadawać ciosy; ostro oddziaływać na zmysły lub na umysł’ – dawna forma wielokrotna od psłow. *rezati

raźny

rażać

forma wielokrotna -rażać w czasownikach przedrostkowych: narażać, odrażać ( --> odraza), wyrażać, zarażać ( --> zaraza)

rączka

zdrobnienie; także w znaczeniu ‘uchwyt, rękojeść’

rączy

1. ‘szybki’; 2. ‘bystry’; 3. ‘zwinny (zwykle o zwierzętach)’; od XIV w.; utworzony od psłow. *rą/ęčъ (< *rą/ęk-jъ) < *rą/ęka

rdza

1. ‘utleniona warstwa na metalu’; 2. ‘grzyby pasożytujące na roślinach i tworzące brunatno-ceglaste plamy’; od XV w.; ogsłow. < psłow. *rьďa ‘brunatna skorodowana warstwa na wyrobach z żelaza’, ‘brunatno-ceglaste plamy na roślinach tworzone przez pasożytujące grzyby’, pierwotnie ‘czerwień, barwa czerwona, czerwonobrunatna’ – słowo to pochodzi od niezachowanego przymiotnika [*rъdъ] ‘czerwony’

rdzawy

rdzewieć

Rechotać

1. ‘wydawać głos (o żabach)’; 2. ‘śmiać się głośno’; 3. stpol. też ‘dużo mówić, paplać’.

Rejestr

1. ‘spis spraw, osób, przedmiotów’; 2. stpol. też ‘wyciąg, skrót (z czegoś obszerniejszego)’.

rejestracja

rejestrować

Reszta

1. ‘to, co pozostaje z całości po oddzieleniu od niej jakiejś części’; 2. ‘pieniądze wydane osobie regulującej rachunek kwotą większą niż wynosi należność’; 3. ‘to, co pozostaje z dzielenia, gdy jedna liczba nie dzieli się dokładnie przez drugą’.

ręczać

forma wielokrotna -ręczać w czasownikach przedrostkowych, np.: doręczać, zaręczać

ręcznik

ręczny

ręczyć

1. ‘gwarantować, dawać gwarancję, porękę’; 2. potocznie ‘być pewnym czegoś, spodziewać się, wierzyć’; od XIV w.; ogsłow. < psłow. *ręčiti ‘podawać rękę na znak gwarancji, zapewnienia kogoś o czymś’ utworzonego odpsłow. *rę/ąka ‘ręka’