Słownik etymologiczny języka polskiego

I

1. Spójnik łączący dwa wyrazy lub zdania ‘przeto, więc’; 2. partykuła wzmacniająca ‘także, nawet’; 3. wykrzyknienie wyrażające zniechęcenie, powątpiewanie, dialektalnie też zdziwienie.

idiocieć

‘stawać się idiotą, głupieć’; od XIX w.

Idiota

1. ‘głupiec, prostak, nieuk’; 2. w medycynie ‘człowiek upośledzony umysłowo’ (od XIX w.); 3. rzadko ‘kompletny głupiec’.

idiotyczny

potocznie ‘głupi, kretyński’; od XIX w.; pochodzi od niem. idiotisch

idiotyzm

1. ‘głupota, głupstwo’; 2. w medycynie ‘upośledzenie umysłowe’; por. niem. idiotismus i fr. idiotisme ‘ts.’

igielnik

1. regionalnie w gwarze wielkopolskiej ‘rzemieślnik wyrabiający igły’; 2. ‘pojemniczek na igły’ (XVI-XVII w.)

igielny

‘mający cechy igły, związany z igłą’; od XVI w.; np. uszko igielne

igiełka

‘mała igła’; od XV w.; zdrobnienie, które pojawia się również w formie nazwy osobowej

iglarz

‘rzemieślnik wyrabiający igły’; od XV w; również w nazwach osobowych, np. Igłarz w Krakowie w 1474 r.

iglasty

1. ‘szpiczasty jak igła’ (od XVII w); 2. ‘o drzewach i lesie szpilkowym’ (od końca XIX w.)

iglica

różne znaczenia specjalne; dawne zdrobnienie utworzone od *jьgъla> *jьgъl-ica, występujące od XV w.

igliwie

‘listki drzewa iglastego’; od XIX w.; słowo stworzone przez leśników na wzór listowie; dialektalnie też (j)igliwo

Igła

1. ‘narzędzie do szycia’; 2. ‘przedmiot przypominający takie narzędzie’; 3. ‘szpilka drzewa iglastego’; 4. dialektalnie ‘żerdź do prowadzenia i podtrzymywania sieci pod lodem’.

igrać

igraszka

igrzysko

Ikra

1. ‘jajeczka rybie’; 2. przenośnie ‘witalność męska’.

Ile

1. Zaimek pytajny i względny ‘jak wiele’; 2. stpol. też ‘ze względu na to, że, z powodu, jako że’.

ilekolwiek

zaimek liczebny nieokreślony; w XVI w. oba człony wyrazu występowały jeszcze oddzielnie, np. ile ich kolwiek uźrzało mnie (M. Rej); wcześniej (XV w.) w postaciach ilekole, jelekole, jelekolwiek, jelkokoli

ilekroć

od XV w. obok częstego w stpol. ilkokroć

iloczyn

matematyczny ‘wynik mnożenia’; od XIX w.; utworzony wg słowa iloraz od dawnego wyrażenia ile czyni

iloraz

matematyczny ‘wynik dzielenia’; od XIX w.; utworzony od wyrażenia ile razy (mieści się dana liczba w innej)

ilość

1. ‘liczba’; 2. ‘kwota’; od XVIII w. (sporadycznie już w XVI w.); sztuczny termin utworzony z ile za łac. quantitas; w XVI-XVIII w tym znaczeniu częściej używany był ilkość (< ilko); w potocznej mowie inteligencji słowo upowszechniło się w XIX w.; dziś jest nadużywane w znaczeniu ‘liczba’ (poprawnie ilość wody, mleka, piasku – dla rzeczowników niepoliczalnych; ale liczba uczniów, książek, jabłek – dla policzalnych).

Imać się

1. ‘brać (do niewoli, aresztu), chwytać’ (XIV-XVII w.); 2. ‘brać się do czegoś’.

imadło

1. ‘uchwyt do trzymania przedmiotów podczas obróbki’; 2. też ‘szczypce, kleszcze chirurgiczne’; od 1902 r.; słowo wprowadzone sztucznie do użycia; por. czes. madlo ‘poręcz, rękojeść, uchwyt; łęk’, słowac. madlá ‘łęki’, ros. dialektalne imálo ‘przynęta; uzda; lasso’; utworzone jako nazwa narzędzia z przyrostkiem -dło; różnorodność znaczeń w językach słow. wskazuje, że słowo powstawało niezależnie na różnych terenach słow.

imieniny

1. ‘święto patrona-imiennika’; 2. ‘przyjęcie imieninowe’; od XVIII w.

imienniczka

‘o ludziach noszących to samo imię’

imiennik

‘o ludziach noszących to samo imię’

imienny

imiesłów

‘forma czasownika mająca własności imion’; od XVIII w.

Imię

1. ‘nazwa osobista, nie rodowa, człowieka, nadawana po urodzeniu’; 2. przenośnie ‘sława, reputacja’ (np. dobre imię); 3. ‘nazwa każdej rzeczy’.

inaczej

1. ‘w inny sposób’; 2. ‘w innym wypadku’; 3. ‘innymi słowy, czyli’; odXV w.; ogsłow. (por. ‘ts.’ czes. jinače, jinač, dolnołuż. hynacej, hynac, ros. i ukr.ináče) < psłow. *jьnače / *jьnako ‘inaczej, odmiennie’ < psłow. *jьnakъ ‘inny, odmienny’; w XV w. w stpol. występowały formy inaki ‘inny’ oraz inakszy ‘ts.’;w XV w. zwykle w postaci jinaczej

indziej

przestarzale ‘na innym, w innym miejscu, na inne miejsce’; ogsłow. (por. górnołuż. hindźe ‘w innym miejscu’, ros. dialektalne índe / índi ‘na inne miejsce, w innym miejscu, gdzieś; kiedyś; innym razem’) < psłow. *jьnъde‘w innym miejscu, gdzie indziej’ – przysłówek od przymiotnika *jьnъ ‘inny’ z partykułą *-ъde (patrz GDZIE); dawniej od 1400 r. w postaci indzie ‘w innym miejscu’, a dialektalnie również indzie (indzi) / indziej; dziś występuje tylko w wyrażeniach: gdzie indziej, kiedy...

Inny

1. ‘nie ten sam, nie taki sam; różny, odmienny’; 2. ‘drugi, dalszy, pozostały’.

Iskra

‘rozżarzona cząstka płonącego ciała, oderwana od całości’.

iskrzyć

1. ‘sypać iskrami’; 2. iskrzyć się ‘lśnić migotliwym blaskiem, błyszczeć’; od XV w.; podobne w czes. jiskřit, ros. iskrít’sja, sch. ïskriti se; podstawą psłow. *jьskriti ‘sypać iskrami, iskrzyć’

istnieć

‘mieć miejsce w rzeczywistości, być, trwać, egzystować’; od XIX w.;od XVIII w. stosowano formę istnąć

istnienie

w stpol. wyjątkowo ‘to, co w bycie istotne, główne’

Istny

‘istotny, prawdziwy, rzeczywisty’.

istota

1. ‘żywy organizm, osoba, stworzenie’; 2. ‘osobowość, charakter’; 3. ‘to, co jest w czymś zasadnicze, podstawowe’; 4. stpol. ‘poświadczenie, stwierdzanie aktu prawnego, złożenie oświadczenia, dowód, gwarancja’; 5. też‘majątek’ (XVI w.); od XV w.; podobne w czes. jistota ‘pewność, rzecz pewna; pewność siebie; gwarancja’, białorus. istóta ‘prawdziwe, rzeczywiste położenie czegoś’ i słoweń. istóta ‘identyczność’; podstawą psłow. *jьstota ‘pewność, prawdziwość, rzeczywistość’ – wyraz powstały...

istotnie

istotny

od XVI w.

iście

‘naprawdę, niewątpliwie, zupełnie’; przysłówek; od XV w.; utworzonyze starszej postaci isty; w stpol. od XIV w. występowała forma iste ‘właśnie’, a dialektalnie isto ‘naprawdę, rzeczywiście’; dziś stosowany raczej z przyimkami:zaiste przestarzale ‘istotnie, rzeczywiście’ (w stpol. ‘zaprawdę’).

Iść

1. ‘przenosić się z miejsca na miejsce, stąpać, kroczyć’; 2. ‘udawać się, skierowywać się (do); 3. przenośnie też o ‘ruchu cieczy, pociągu, zegarka, in. rzeczy’.

Izba

1. Pierwotnie ‘o jednoizbowym drewnianym budynku mieszkalnym lub o jednym pomieszczeniu mieszkalnym w budynku, w którym reszta służyła za stajnię’; 2. stpol. ‘łaźnia’.

izdebka

zdrobnienie

izdebka

zdrobnienie.