Słownik etymologiczny języka polskiego

listonosz

złożenie na wzór niem. Briefträger (Brief ‘list’ + Träger ‘ten, co nosi’)

listopad

1. ‘jedenasty miesiąc roku’; 2. stpol. też ‘październik’; od XV w.; słow. postać *listopadъ ‘opadanie liści jesienią; okres opadania liści’ utworzona ze złożenia *listъ + *padъ – rzeczownika odczasownikowego od psłow. *pasti (patrz PAŚĆ)

listowie

rzeczownik zbiorowy ‘liście, ogół liści’; od XVIII w.; dawniej w XVI w. miał postać liściewie

liszaj

1. ‘rodzaj choroby skóry’; 2. stpol. też ‘roślina szalej jadowity Cicutavirosa’; od XV w.; ogsłow. < psłow. *lišajь (< *lich-ějь) ‘wyprysk, wykwit na skórze’ < psłow. *lichъ; pierwotnie oznaczał  ‘coś złego’.

liszka

1. ‘lis, lisica’ (od XV w.); 2. wtórnie ‘larwa motyla, gąsienica’.

liść

‘organ rośliny’; od XVI w.; postać oznaczająca pojedynczy przedmiotu tworzona wtórnie od rzeczownika zbiorowego (pol. od XV w. liście); słowo utworzone od psłow. *listьje < psłow. *listъ

litość

‘współczucie, miłosierdzie’; od XVI w.; pochodzi od wcześniejszej (od XV w.) postaci lutość; ogsłow. (por. czes. litost, ros. ljutosť) < psłow. *ľutostь pierwotnie ‘srogość, surowość, wściekłość’ – jest to rzeczownik abstrakcyjny utworzony od przymiotnika *ľutъ; w językach zachsłow. wyraz ten występował w powiedzeniu ľuto mi estь ‘odczuwam boleść, cierpienie, przykrość; żal mi kogoś, współczuję’ (stpol. luto mi, lito mi ‘żal mi, współczuję’), skąd pojawiło się wtórne znaczenie...

litować się

‘współczuć, mieć litość, być skłonnym do przebaczenia’; od XVI w.; jest to czasownik odprzymiotnikowy od psłow. *ľutъ; w stpol. w XV--XVI w. występowała postać lutować się, oznaczająca też ‘żałować’

lniany

lodowacieć

lodowaty

lodowiec

lodowisko

lodowy

lody

nowsze (od XVIII w.) ‘rodzaj mrożonego deseru’; słowo utworzone na wzór fr. glace ‘lód; lody’

Los

1. ‘przedmiot, przy pomocy którego dokonuje się losowania, kostka, tabliczka, kartka z numerem, którego wyciągnięcie rozstrzyga o wygranej lub przegranej’; 2. stpol. też ‘losowanie’, 3. ‘dola, koleje życia; przeznaczenie, zrządzenie, fatum; traf, przypadek’ (podobny rozwój znaczenia w łac. sorsi niem. Los).

lot

1. ‘latanie, unoszenie się w powietrzu’; 2. ‘przebycie trasy w powietrzu (np. samolotem)’; podobne w czes. let oraz ros. lët

lotniczy

lotnik

lotnisko

lotny

Lód

‘woda ścięta mrozem, zamrożona’.

Lśnić

‘błyszczeć, świecić, dawać blask’.

lub

spójnik ‘albo, czy też’; występował od końca XV w., początkowo w formie lubo ‘czyli, albo, albo też’; w XVI w. nastąpiło stopniowe wypieranie przez postać skróconą z zanikiem -o; ogsłow. < psłow. *ľubo – jest to przysłówek odpsłow. przymiotnika *ľubъ; rozwój znaczenia z połączeń: ‘miło... lub miło’> ‘albo... albo’ > ‘bądź... bądź też’

lubić

1. ‘znajdować upodobanie, mieć skłonność do kogoś lub czegoś, czuć sympatię’; 2. stpol. też ~ się ‘być miłym, podobać się’ oraz 3. ‘uchodzić za pożądane, właściwe’; od XV w.; ogsłow. (np. czes. libit ‘raczyć, chcieć’, ros. ljubiť ‘kochać, miłować, lubić’) < psłow. *ľubiti ‘uważać coś za miłe, kogoś za miłego, czuć sympatię do czegoś lub kogoś’ – czasownik odprzymiotnikowy od psłow. * ľubъ

lubierzność

lubierzny

1. ‘zmysłowy, namiętny’; 2. ‘rozpustny’; od XVI w.; ogsłow.< psłow. *ľubьznъ ‘miły, przyjemny, łaskawy’ – przymiotnik odrzeczownikowy od słabo poświadczonego psłow. *ľubьznь ‘miłość’ (obecne np.w słoweń. ljubêzen ‘miłość’) < psłow. czasownik *ľubiti; w pol. nastąpiło przejście fonetyczne: z > ż na wzór przymiotników takich jak drapieżny; znaczenie ‘namiętny, zmysłowy’ jest wtórne; w stpol. w XV w. słowo występowało w postaciach lubiezny, lubieżni i libiezny ‘miły, przyjemny,...

lubować się

Luby

1. ‘miły, przyjemny, kochany’; 2. stpol. też ‘rozmiłowany, znajdujący upodobanie w kimś’.

Lud

1. ‘ludność wiejska’; 2. ‘grupa etniczna’; 3. stpol. ‘ludzie w ogóle, ród ludzki’; 4. ‘rzesza, tłum’; 5. ‘poddani, chłopi’; 6. ‘plemię, naród, społeczeństwo’.

ludność

ludny

1. ‘pełen ludzi’; 2. ‘zaludniony’

ludowy

‘dotyczący ludu, właściwy ludowi’

ludzie

1. ‘zbiorowość lub jednostki charakteryzujące się cechami i obyczajami charakterystycznymi dla ludzi (m.in. posługiwanie się mową)’; 2. stpol. też ‘poddani, chłopi, słudzy’; od XIV w.; ogsłow. (por. czes. lidé, ros. ljudi) < psłow. *ľudьje ‘ludzie’ – wyraz pokrewny z lit. liaudis ‘lud wiejski, pospólstwo; lud, naród’ i stniem. liuti ‘ludzie’ (dziś niem. Leute) –wszystkie pochodzą od pie. *leudh-i- ‘ludzie’ utworzonego od pierwiastka *leudh

ludzki

ludzkość

lunąć

1. ‘spaść gwałtownie (o deszczu)’; 2. ‘wypłynąć gwałtownym strumieniem’; ogsłow. < psłow. *linąti ‘zacząć lać, chlustać’ < psłow. czasownik *liti; w pol. zmiana fonetyczna: li- > lu-; w XVI w. słowo występowało pierwotnie w postaci linąć ‘opaść gwałtownie gęstymi kroplami lub wylać się wartkim strumieniem’; w stpol. w XV w. poświadczona jest jedynie postać przedrostkowa wylinąć ‘wylać’

Luty

1. ‘drugi miesiąc roku’; 2. stpol. (XV w.) też ‘styczeń’.

lwi

lwica

lżej

lżejszy

lżyć

łabędzi

dawniej w postaci łabęci.

Łabędź

‘ptak Cygnus’.

Łach

1. ‘licha, stara, zniszczona odzież’; 2. ‘lichy kawałek tkaniny, łachman, szmata’; 3. dialektalnie łach / łacha ‘odzież, ubranie, szaty weselne’.

łachman

1. ‘stare, zniszczone ubranie, szmata’; 2. dialektalnie też ‘wszelka odzież’; od XVI w.; początkowo tylko w liczbie mnogiej łachmany

łachudra

1. ‘człowiek nędzny, szubrawiec, drań’; 2. dialektalnie ‘obdartus’; 3. w gwarach również łachuder ‘obdartus, oberwaniec’; odpowiedniki tylko w językach wschsłow. (por. np. ros. dialektalne lachudra ‘człowiek wyczerpany fizycznie i psychicznie; człowiek niechlujny’) < płnsłow. *lachudьra ‘człowiek w podartym ubraniu, obdartus’ – jest to złożenie psłow. *lachъ + psłow. *dьra, który pochodzi od psłow. czasownika *derti (patrz DRZEĆ).

Ład

‘harmonia, uporządkowanie, porządek’.

ładny

1. ‘przystojny, przyjemny, zgrabny, kształtny’; 2. ‘bezdeszczowy, pogodny (o pogodzie)’; 3. ‘znaczny, spory, pokaźny’; od XVI w.; płnsłow. < psłow. dialektalne *ladьnъ ‘ułożony w sposób harmonijny, uporządkowany’ > ‘porządny, dobrze, estetycznie zrobiony; sprawiający estetyczne wrażenie’ – jest to przymiotnik odrzeczownikowy od psłow. *ladъ