Słownik etymologiczny języka polskiego

martwić

1. ‘wyrządzać przykrość, powodować smutek, zmartwienie’; 2. ‘kłopotać, nękać, niepokoić, smucić’; 3. dawniej ‘sprawiać, że coś drętwieje’,‘umartwiać’; 4. stpol. (XV-XVI w.) ‘czynić martwym, uśmiercać’; od XV w.; w XVI stuleciu również w formie miartwić; ogsłow. (por. czes. mrtvit ‘czynić martwym’, ros. mertviť ‘pozbawiać życia, gubić’, słoweń. mrtviti ‘czynić martwym, osłabiać) < psłow. *mŕtviti ‘czynić martwym, powodować zdrętwienie’– czasownik odprzymiotnikowy od psłow. *mŕtvъ

Niwecz

‘do szczętu, całkiem, zupełnie’.

Kaleka

‘osoba ułomna, inwalida’.

ospa

chwat

1. ‘człowiek energiczny, zaradny, odważny; zuch’; 2. dialektalnie też ‘przegub dłoni; siła, moc, zręczność’ (np. mieć w rękach chwat ‘być zręcznym,silnym’); od XIX w.; jest to rzeczownik odczasownikowy od stpol. chwatać ‘chwytać, porywać’; pierwotnie ‘chwytanie, chwyt’ > ‘ten, co dobrze, odważnie chwyta’ i ‘to, co dobrze chwyta’

Pytać

1. ‘zwracać się do kogoś w formie wymagającej odpowiedzi’; 2. ‘sprawdzać czyjeś wiadomości’; 3. przestarzale ‘szukać’.

Kapusta

1. ‘roślina warzywna Brassica oleracea’; 2. stpol. również ‘młode listki’ (XIV w.).

roztargać

Czasownik przedrostkowy

gzić się

1. ‘biegać z bólu od ukąszenia owadów’; 2. ‘niespokojnym zachowaniem ujawniać popęd płciowy, zaspokajać popęd płciowy’; od XVI w.; dialektalne też w formie gździć się.

automat

‘maszyna naśladująca ruchy człowieka, wykonująca sama ruchy,czynności’; od XIX w.; por. niem. Automat, fr. automate (1534 r.) pochodzące z łac. przymiotnika automatus ‘samoczynny’ < gr. przymiotnik autómatos ‘zachodzący sam przez się, z przypadku, bez celu, bez pożytku’

butny

‘zarozumiały, pewny siebie’.

Szczery

1. ‘otwarty, prawdomówny, niefałszywy’; 2. ‘wolny od domieszek, czysty, prawdziwy’; 3. dialektalne też ‘hojny’.

jaskier

‘nazwa roślin i kwiatów Ranunculus’; od XV w.; jest to urzeczownikowiony przymiotnik jaskry; roślina nazwana tak od rażącego, jaskrawego koloru kwiatów

miłość

1. ‘umiłowanie, kochanie kogoś, czegoś’; 2. ‘namiętne uczucie do kogoś’; 3. stpol. też ‘miłosierdzie, zmiłowanie, współczucie, litość; łaska, łaskawość, przychylność’; od XIV w.; ogsłow. (por. czes. milost ‘łaska, ułaskawienie’, ros. milosť  ‘łaska, miłosierdzie, wielkoduszność; dobrodziejstwo, dar’) < psłow. *milostь ‘serdeczny, życzliwy stosunek do kogoś, czegoś; łaska, łaskawość; upodobanie w kimś, czymś; współczucie, miłosierdzie’ – rzeczownik odprzymiotnikowy od psłow. *milъ

marnotrawić

‘marnować, trwonić’; od XV w.; słowo powstało ze złożenie przymiotnika marny i czasownika trawić w znaczeniu ‘niszczyć, pożerać, zużywać’ (patrz TRAWIĆ)

Niemiec

pierwotnie ‘człowiek niemy, ten który mówi niezrozumiale’ (por. też czes. Němec); nazwa ta wiązała się z niezrozumiałym dla Słowian językiem Niemców

bratać (się)

‘zaprzyjaźniać się, wchodzić z kimś w komitywę’; od XVI w.; początkowo(w XVI-XVII w.) częściej używano bracić się; istnieje też forma przedrostkowa pobratać się

babizna

W dawnym prawie polskim ‘spadek i dziedzictwo po babce, czyli babie’

Ohyda

1. ‘to, co jest wstrętne, budzące odrazę, obrzydzenie’; 2. ‘cecha czegoś budzącego wstręt’; 3. ‘niechęć, odraza; hańba, niesława’ (XVI w.).

posolić

czasownik przedrostkowy

łupież

1. ‘łuszczenie się powierzchownych warstw naskórka, płatki łuszczącego się naskórka’; 2. stpol. (XV w.) ‘zdarta skóra zwierzęca wraz z włosem’; 3. ‘grabież, rabunek; zdobycz wojenna, łup’; od XVI w.; ogsłow. < psłow. *lupežь ‘obdzieranie, łupienie, grabienie’ – nazwa czynności od psłow. czasownika *lupiti

pólko

zdrobnienie

mdłość

1. ‘brak wyrazistości, ekspresji’; 2. mdłości ‘nudności’.

niedźwiedź

w stpol. (XV-XVI w.) miedźwiedź < psłow. *medvědъ ‘ts.’ utworzoneze złożenia *medu-ědъ (*medъ ‘miód’ + *ěsti ‘jeść’).

nauczyciel

dawniej również w postaci uczyciel (od XVI w.)

podróżny

ratownictwo

cackać

1. ‘obchodzić się zbyt delikatnie, pieszczotliwie (jak z cackiem)’; 2. ‘pieścić, bawić’; 3. ‘poświęcać wiele czasu na wykonanie czegoś, marudzić’; słowa po raz pierwszy użył Franciszek Zabłocki w 1785 r.

Kędzior

‘pasmo wijących się włosów’.

aptekarzówna

‘córka aptekarza’

Kicać

1. ‘skakać z przypadaniem do ziemi (np. o zającu)’; 2. dialektalnie kicać się ‘walać się’.

ciamajda

‘osoba ślamazarna, nieporadna’; stosowane od XIX w.; utworzone od dialektycznego ciamać ‘być powolnym, guzdrać się’; w gwarach też inne wyrazy-przezwiska utworzone od tej podstawy, np. ciama ‘człowiek niezaradny’, ciamadło, ciamara, ciamcia ‘ts.’ oraz ciamaga ‘osoba niezgrabna, ślamazarna’.

bogaty

1. ‘zamożny, majętny’; 2. ‘kosztowny, wystawny; obfitujący w coś’;od XIV w.; ogsłow. (por. czes. bohatý, ros. bogátyj) < psłow. *bogatъ ‘zamożny,majętny; obfity’ – utworzony od psłow. rzeczownika *bogъ ‘udział, dola, bogactwo, szczęście’

chrzęst

od XV w.

hospicjum

jawić się

1. ‘stawać się widocznym, wynurzać się z tła’; 2. przestarzale jawić‘czynić jawnym, okazać, objawić’; od XVII w., ale formy przedrostkowe występowały już od XIV w.; ogsłow. < psłow. *aviti, *av`ą ‘czynić jawnym, widocznym, znanym’ utworzone od przysłówka *avě

jazda

1. ‘jechanie, podróż’; 2. ‘wojsko konne’; 3. stpol. też ‘wyprawa wojenna,przemarsz’; od XV w.; ogsłow. < psłow. *jazda / *jězda ‘jeżdżenie, jazda,podróż’ – nazwa czynności od czasownika *jati, *jadą/ę lub *jěti, *jědą/ę

Łączyć

1. ‘tworzyć całość, jednoczyć, zespalać, spajać’; 2. stpol. (XV w.) ‘odłączać, rozłączać, separować’.

matka

1. ‘rodzicielka’; 2. stpol. (XV w.) też pierłowa matka ‘macica perłowa’; od XIV w.; ogsłow. < psłow. *matъka ‘ts.’ – zdrobnienie od psłow. *mati

wieczerza

‘wieczorny posiłek, kolacja’

zapoznać

żywy

1. ‘taki, który żyje’; 2. ‘pełen energii’; 3. ‘jaskrawy lub wyraźny (o kolorze)’; od XIV w.; ogsłow. < psłow. *živъ ‘żywy’ – pokrewne z lit. gývas ‘żywy; żwawy’, łot. dzîvs ‘żywy’ oraz łac. vivus ‘ts.’; podstawą jest pie. *guiu-o- ‘żywy’ pochodzący od pie. pierwiastka *guei- ‘żyć’ (od którego pochodzi również czasownik żyć)

Orać

1. ‘spulchniać ziemię przez oddzielanie i odwracanie skib’; 2. potocznie ‘ciężko pracować’.

zaprawdę

od wyrażenia przyimkowego

rodzinny

grzywna

1. ‘kara pieniężna’; 2. dawniej ‘określona ilość drogiego kruszcu służąca jako jednostka płatnicza’; 3. ‘inne przedmioty pełniące funkcję jednostki płatniczej’; od XIV w.; ogsłow. (por. czes. dawne hřivna ‘jednostka monetarna, jednostka wagi’, ros. grivna ‘podstawowa jednostka pieniężna w dawnej Rusi; naszyjnik’) < psłow. *grivьna ‘ozdoba na szyję, naszyjnik’ –urzeczownikowiona forma rodzaju żeńskiego od przymiotnika psłow. *grivьnь‘odnoszący się do karku, szyi’ – w warunkach handlu...

Łagodny

1. ‘nastawiony życzliwie, przyjaźnie, dobrotliwy’; 2. ‘wyrażający dobroć,życzliwość’; 3. ‘niesurowy, delikatny’; 4. ‘mało intensywny’; 4. stpol. też ‘miły, przyjemny’.

Jarzmo

1. ‘drewniana uprzęż dla bydła’; 2. przenośnie ‘ciężar, brzemię, pęta, niewola’; 3. w technice ‘część mechanizmu, urządzenie przytrzymujące coś, wzmacniające, spinające’.

radło

1. ‘drewniane, proste narzędzie do orania’; 2. nowsze ‘rodzaj pługa do obsypywania roślin’; 3. dialektalnie też ‘konar drzewa’; 4. stpol. (od XIII w.) w specjalnym znaczeniu ‘jednostka miary powierzchni ziemi’; ogsłow. (por. czes. radlo, ros. ralo) < psłow. *ordlo ‘pierwotny prymitywny przyrząd do orania’– nazwa narzędzia utworzona od pierwotnego [*orti] ‘orać’; w stpol. też w postaci redło

mróz

1. ‘temperatura powietrza poniżej 0°C’; 2. dawniej ‘zamarznięta rosa lub mgła, szron, szadź, lód’; od XV w.; ogsłow. (por. połabs. morz, czes. mráz) < psłow. *morzъ ‘mróz’ – rzeczownik odczasownikowy od psłow. *mŕziti