Słownik etymologiczny języka polskiego

bezpieczny

1. ‘taki, któremu nic nie grozi’; 2. ‘chroniący przed niebezpieczeństwem’; 3. ‘beztroski, spokojny; śmiały, odważny; poufały, zażyły; pewny, pewny siebie’ (XVI w.); od XV w.; pochodzi od wyrażenia bez pieczy ‘bez opieki’ – pierwotnie w znaczeniu ‘niemający opieki, niewymagający opieki’> ‘pewny, któremu nic nie grozi’; dawniej występowała też forma przezpieczny ‘bezpieczny, beztroski’

Jałmużna

‘wsparcie, datek dla ubogiego’.

tłuszcza

1. ‘tłum ludzi ciemnych, motłoch, hołota, z niechęcią o tłumie’; 2. pierwotnie bez ujemnego zabarwienia ‘gromada (ludzi)’; od XV w.; pochodzi od psłow. *tlšča ‘napęcznienie, grubość’ > wtórnie ‘to, co napęczniałe, grube, co ma dużą objętość, masę’ utworzonego od psłow. przymiotnika *tlstъ z przyrostkiem *-ja; por. też ros. tólšča ‘grubość, gąszcz, masa, pokład’ oraz ukr. tóvšča ‘(gruba) warstwa; wielkie zbiorowisko ludzi lub zwierząt’, przenośnie ‘szeroki ogół, masy ludowe’

Łajdak

‘człowiek niegodziwy, łotr, drań’.

Brzask

1. ‘przedświt, rozwidnianie się’; 2. również ‘blask, błysk’ (XVII w.).

Mrok

1. ‘stopniowo gasnące światło, zmierzch, zmrok, cień, ciemność’; 2. stpol. ‘zapadanie ciemności, zmierzch’; 3. ‘ciemność, głębokie ciemności, ciemna chmura, gęsta mgła’ (XVI w.).

Noc

‘czas od zachodu do wschodu słońca’.

Jary

1. ‘siany na wiosnę (zboże)’; 2. stpol. też o polu ‘przeznaczone pod wiosenny zasiew’. ‘krzepki, czerstwy, dziarski’ – dziś tylko w wyrażeniu stary, ale jary.

Biec (biegać)

1. ‘szybko się przemieszczać’; 2. ‘upływać (o czasie)’.

Lgnąć

1. ‘grzęznąć w czymś’; 2. ‘przylepiać się do czegoś, przywierać’; 3. ‘garnąć się do kogoś, czegoś, pragnąć zbliżenia’.

kapuśniak

1. ‘zupa z kapusty’; 2. ‘drobny deszcz, mżawka’; 3. gwarowo pierwotnie ‘deszcz padający w okresie sadzenia kapusty’; rozwój formy: kapustniak> kapuśćniak > kapuśniak

miłosny

wygibasy

‘nienaturalne, dziwaczne ruchy ciała’

hardość

1. ‘duma, buta’; 2. ‘krnąbrność, nieposłuszeństwo’; od XV w. obok formy gardość; w XVI w. występował pierwotny wyraz gardy ‘wybredny’.

Cera

1. ‘powierzchnia skóry twarzy’ (XIX w.); 2. ‘barwa skóry twarzy’ (XVI-XIX w.); 3. dawniej ‘wyraz twarzy, mina’ (XVII-XVIII w.).

Szczać

‘oddawać mocz’.

Urlop

‘ustawowo zagwarantowana płatna lub niepłatna przerwa w wykonywaniu pracy’.

Świat

1. ‘glob ziemski, ziemia jako miejsce bytowania człowieka’; 2. ‘okolica poza obrębem czyjegoś miejsca zamieszkania’; stpol. również: 3. ‘ludzie, ludzkość’ oraz 4. ‘świt, świtanie’.

Hulać

1. ‘spędzać czas na hulankach, tracić czas i pieniądze na zabawy, pijatyki; bawić się beztrosko’; 2. ‘nie znać hamulców w postępowaniu, rozbijać się, hasać’.

trolejbus

‘bezszynowy elektryczny środek masowej komunikacji miejskiej’; od w XX w.; pochodzi od ang. trolley bus (por. też niem. Trolleybus, fr. trolleybus, ros. trolléjbus) < ang. trolley ‘obracać’ (dotyczył krążka służącego do stykania się pantografu z przewodem elektrycznym) + bus (złożenie podobne jak w przypadku wyrazu autobus).

Śniadanie

‘posiłek poranny’.

Istny

‘istotny, prawdziwy, rzeczywisty’.

kilkoro

gromnica

1. ‘świeca poświęcona, zapalana przy umierającym orazw czasie burzy’; 2. stpol. ‘święto Matki Bożej Gromnicznej’; od XV w.;podstawą dawny przymiotnik gromny ‘odnoszący się do gromu, pioruna’; dialektalnie też w postaci gromica

zuchwały

od XVIII w.; wyraz utworzony od przymiotnika zaufały przez ściągnięcie się dwóch samogłosek w jedną (au > u) oraz zinterpretowanie samogłoski f jako uproszczenia chw (pod wpływem wyrazów chwała, chwila).

indziej

przestarzale ‘na innym, w innym miejscu, na inne miejsce’; ogsłow. (por. górnołuż. hindźe ‘w innym miejscu’, ros. dialektalne índe / índi ‘na inne miejsce, w innym miejscu, gdzieś; kiedyś; innym razem’) < psłow. *jьnъde‘w innym miejscu, gdzie indziej’ – przysłówek od przymiotnika *jьnъ ‘inny’ z partykułą *-ъde (patrz GDZIE); dawniej od 1400 r. w postaci indzie ‘w innym miejscu’, a dialektalnie również indzie (indzi) / indziej; dziś występuje tylko w wyrażeniach: gdzie indziej, kiedy...

Baba

1. Początkowo ‘wiedźma, znachorka zamawiająca choroby i pomagająca przy porodach’; 2. z czasem ‘stara kobieta, staruszka’; 3. ‘matka ojca lub matki’(XVI-XVII w.) – dziś w tym znaczeniu stosowane jest zdrobnienie babka lub spieszczone babcia; słowo zaczęło funkcjonować także w różnych znaczeniach metaforycznych: 4. ‘mężczyzna tchórzliwy, zniewieściały, plotkarz’;5. ‘posągi kamienne przypominające kształtem kobiety, także z czasów pogańskich’; 6. ‘wszelkiego rodzaju zatyczki (kloce, kłody do...

Wlec

1. ‘ciągnąć, przesuwać z trudem coś lub kogoś po czymś’; 2. ‘prowadzić kogoś wbrew jego woli’; 3. potocznie ‘prowadzić, nieść, wieźć za sobą kogoś lub coś niepotrzebnego, niewygodnego’; wlec się: 4. ‘być wleczonym po czymś’, 5. ‘iść, jechać powoli, z trudem’ oraz 6. potocznie ‘ciągnąć się przez długi czas’.

Obroża

1. ‘opaska zakładana psu na szyję’; 2. ‘pas sierści albo piór innej barwy naszy i niektórych zwierząt’; 3. stpol. też wyjątkowo ‘ozdobny łańcuch noszony na szyi’.

Kiermasz

1. ‘doroczny jarmark, okresowa sprzedaż towarów’; 2. regionalnie ‘odpust’; 3. stpol. ‘doroczne święto patrona kościoła, odpust’; 4. również ‘targowisko, miejsce sprzedaży pod gołym niebem’ (XVI w.).

panoszyć się

1. ‘wynosić się nad innych, chcieć panować, przewodzić’; 2. ‘wzbogacać się’ (od XVI w.); 3. dawniej panoszyć ‘wzbogacać; dawać większą władzę, dodawać wartości, znaczenia’; jest to czasownik odrzeczownikowy utworzony od stpol. panosza ‘niższy szlachcic, zależny od możniejszej szlachty; sługa, pachołek’ pochodzącego od wyrazu pan; pierwotnie ‘zachowywać się jak panosza’

Stąpić

1. ‘wejść, wstąpić gdzieś, przybyć, zrobić gdzieś pierwszy krok’; 2. ‘postawić gdzieś stopę idąc, zrobić pierwszy krok’; stpol. też: 3. ‘wznieść się’, 4. ‘wziąć udział’ oraz 5. ‘stanąć do walki’.

surowica

Kał

1. ‘odchody ludzkie i zwierzęce, nieczystości’ (od XVI w.); 2. wcześniej oraz dziś dialektalnie ‘błoto; muł; fusy’ oraz 3. ‘bagno, moczary’.

macierz

1. ‘matka’; 2. dziś tylko przenośnie ‘ojczyzna’ i w znaczeniu matematycznym ‘zespół elementów, np. liczb lub funkcji, ustawionych w prostokątną tablicę o m wierszach i n kolumnach’; od XIV w.; pochodzi od psłow. *mati, *matere opartych na jego formie biernika – *materь

Kajdany

‘okowy, pęta’.

Bochenek

‘forma, bryła ciasta, bryła chleba’.

Droga

1. ‘wydzielony pas przeznaczony do poruszania się, komunikacji’; 2. ‘każdy szlak komunikacyjny; trasa’; 3. ‘podróż, wędrówka’; 4. ‘sposób postępowania, działania’.

Sierp

‘narzędzie do żęcia zboża, trawy’.

Niniejszy

1. ‘ten oto, ten właśnie’; 2. stpol. (XV-XVI w.) ‘obecny, teraźniejszy’.

bankowy

‘odnoszący się do banku, związany z bankiem’

godło

1. ‘znak wyróżniający, emblemat, symbol’; 2. ‘umowny okrzyk, wołanie(podczas bitwy)’; 3. ‘herb, znak rozpoznawczy’; 4. też ‘wróżba, prognoza’(XVI w.); od XIII w.; odpowiednik jedynie w dolnołuż. gódło ‘przezwisko; zagadka’;pol. > ukr. dawne godlo, kchodlo ‘ród, plemię’ oraz potocznie białorus. kódla ‘ród, rodzina; dom’; zachsłow. *godlo ‘to, co służy do umówienia, uzgodnienia,zapowiedź czegoś, umówione, uzgodnione wołanie, znak, wróżba, zagadka’– pierwotnie nazwa narzędzia utworzonego z...

leczniczy

niemota

1. ‘niezdolność do posługiwania się mową’; 2. dawniej ‘nieme stworzenie, niemowa’; 3. potocznie ‘osoba niezaradna’.

obecny

1. ‘będący przy czymś, znajdujący się w jakimś miejscu w danym momencie’; 2. ‘dzisiejszy, współczesny’; 3. stpol. obiecny ‘powszechny’, obiecnie ‘publicznie, jawnie’ (od XV w.); 4. ‘będący gdzieś osobiście; teraźniejszy; powszechny, wspólny, publiczny’ (XVI w.); od XVI w.; pochodzi od psłow. *obъťьnъ ‘związany ze wspólnotą’ – przymiotnika utworzonego od psłow. *obьťь ‘wspólnota’ (por. stpol. w XV w. obec lub obiec ‘powoływanie w określonych sytuacjach grupy świadków o nieposzlakowanej opinii...

ówczesny

‘istniejący w czasach, o których była mowa’; od XVIII w.; dawniej też w postaci owoczesny (od czego przysłówek ówcześnie dawniej w postaci owocześnie); utworzony od wyrażenia ów czas ‘tamten czas’ – podobnie w przypadku wyrazów: podówczas oraz wówczas

Rachować

1. ‘liczyć, obliczać’; 2. stpol. rachować się ‘uzgadniać wysokość zapłaty’.

ślizgać się

‘posuwać się po gładkiej powierzchni’; od XVIII w.; pochodzi od psłow. *slizgati – czasownika ekspresywnego od psłow. *slizati (< pie. *slei-ģ-); dawniej od XVI w. miał postać ślizać się ‘ślizgać się’

obcować

1. ‘przebywać, przestawać z kimś’; 2. ‘utrzymywać z kimś ścisły kontakt, stosunki towarzyskie’; 3. ‘współżyć’; 4. ‘mieć w czymś udział, uczestniczyć’; od XV w.; jest to czasownik odprzymiotnikowy od pol. słowa obcy w pierwotnym znaczeniu ‘wspólny’

listopad

1. ‘jedenasty miesiąc roku’; 2. stpol. też ‘październik’; od XV w.; słow. postać *listopadъ ‘opadanie liści jesienią; okres opadania liści’ utworzona ze złożenia *listъ + *padъ – rzeczownika odczasownikowego od psłow. *pasti (patrz PAŚĆ)