Słownik etymologiczny języka polskiego

pierwej

‘wpierw, wcześniej, najpierw’; od XIV w.; przysłówek ten występował wcześniej też w formach pirwej / pirzwej

pierwiastek

1. ‘istotna część składowa jakiejś całości, czynnik, element, składnik’; 2. (XVI w.) pierwiastek, pirwiastek ‘pierwszy sprawca lub uczestnik czegoś’; wywodzi się od tej samej podstawy co pierwiastka

pierwiastka

1. ‘kobieta (samica) pierwszy raz rodząca’; 2. ‘pierwsza uczestniczka czegoś’; od XVI w.; wyraz pochodzi od niepoświadczonego samodzielnie psłow. przymiotnika [*pŕvestъ] (< psłow. *pŕvъ ‘pierwszy’); dawniej też postać pirwiastka i pierwastka

pierwiosnek

1. ‘roślina Primula officinalis’; 2. dawniej (od XVI w.) pierwiosnka/ pirwiosnka ‘pierwiosnka lekarska, Primula officinalis’; podobnie też w słowac. dialektalnym prviesienka ‘ts.’ oraz ukr. pervésnicja ‘ts.’; pochodzi od niezachowanego psłow. przymiotnika [*pŕvesnъ] ( < psłow. [*pŕvestъ] ‘taki, który znajduje się na początku, pierwszy’); pierwotnie ‘roślina kwitnąca najpierw, na samym początku (wiosny)’

pierwocina

(zwykle w liczbie mnogiej pierwociny) – 1. ‘początki, zaczątki’; 2. dawniej ‘pierwszy zbiór plonów przeznaczony zwykle na ofiarę dla Boga’; od XVI w.; słowo utworzone od pol. XVI-XVII-wiecznego rzeczownika pierwoć ‘początek jakiegoś okresu’ (na pierwoci ‘na początku, dawniej’), który pochodzi od przymiotnika pierwy (pirwy); dawniej wyraz występował też w postaci pirwociny

pierwotny

1. ‘dawny, odległy w czasie’; 2. ‘prehistoryczny’; 3. ‘początkowy, pierwszy’; 4. ‘należący do pierwszego zbioru plonów przeznaczonego na ofiarę dla Boga’ (XVI w.); od XVI w.; jest to przymiotnik odrzeczownikowy oddawnego pol. pierwoć.

Pierwszy

1. Liczebnik porządkowy odpowiadający liczbie jeden; 2. ‘stojący na czele, na początku czegoś’; 3. ‘główny, najważniejszy, zasadniczy’; 4. ‘najlepszy, pierwszorzędny’.

pierzasty

pierze

pierzyć się

pierzyna

Pies

‘zwierzę domowe Canis canis’.

pieski

pieszczoch

dawniej ‘ulubieniec’; od XVI w., ale wcześniej występował jako nazwa osobowa

pieszczoszek

1. ‘ulubieniec’; 2. ‘osoba wydelikacona, przywykła do wygód’; w XVI w. występowały też postaci pieszczeszek oraz pieścioszek

pieszczota

‘pieszczenie kogoś’; w XVI w. występował też w postaci pieściota ‘pobłażliwość, łagodność, wyrozumiałość, dobroć; okazywanie czułości, miłości’, ‘delikatność’, ‘skłonność do zbytku, przepych, dobrobyt’; od XVI w.; słowo utworzone od niezachowanego wyrazu [*pieszcza] pochodzącego od psłow. *pěstiti ‘kołysać na rękach, nosić na rękach; opiekować się, pielęgnować’

pieszczotliwy

1. ‘czuły, serdeczny’; 2. ‘zniewieściały’ (XVI w.) czasowniki przedrostkowe: rozpieścić, forma wielokrotna rozpieszczać.

Pieścić

1. ‘okazywać czułość przez głaskanie, tulenie, całowanie’; 2. stpol. też ‘przez nadmierną opiekę rozleniwiać’.

pieśniarz

pieśń

‘utwór do śpiewania, piosenka’; od XIV w.; ogsłow. (por. czes. píseň, ros. pésnja, pesn’) < psłow. *pěsnь ‘śpiewanie’ > ‘to, co się śpiewa, piosenka, pieśń’ – utworzone od psłow. *pěti ‘śpiewać’

piewca

pięć

pięćdziesiąt

pięćset

pięknieć

piękno

piękność

Piękny

‘bardzo ładny’.

piętnaście

pijacki

pijaczek

pijaczka

pijać

forma wielokrotna pijać --> napijać się, popijać, wpijać się, wypijać.

pijak

pijalnia

pijalny

pijanica

pijany

pijaństwo

pijatyka

pijawka

pijus

Pilić

1. ‘przynaglać, popędzać’; 2. ‘doglądać, zabiegać, starać się; zwracać uwagę’ (XVI w.); 3. ‘pilnować’ (XVII w.).

pilnować

1. ‘strzec, doglądać, zajmować się’; 2. dawniej ‘trzymać się czegoś, postępować zgodnie z czymś’; od XVI w.

pilny

1. ‘wymagający natychmiastowego wykonania’; 2. ‘zajmujący się czymś gorliwie, pracowity, staranny’; 3. przestarzale ‘baczny, czujny’; dawniej też: 4. ‘żarliwy, usilny’ oraz 5. ‘konieczny, nagły, ważny’; od XV w.; słowo pochodzi od psłow. *pilьnь ‘wykonujący coś szybko, gorliwie, starannie’ – przymiotnika utworzonego od czasownika *piliti ‘naglić, przynaglać, popędzać, zachęcać do czegoś, dbać o coś’; por. też m.in. górnołuż. pilny ‘pilny, pracowity’ oraz czes. pilný ‘pilny, pracowity,...

pinać

forma wielokrotna -pinać w czasownikach przedrostkowych, np.: dopinać, wspinać, zapinać.

piosenka

zdrobnienie; w XVI w. w formie piosnka, a w XIV-XV w. w postaci piasnka / piąsnka

piosenkarka

piosenkarz

Pióro

1. ‘składnik upierzenia’; 2. ‘narzędzie do pisania atramentem (pierwotnie było zrobione z ptasiego pióra, także trzciny)’.