Słownik etymologiczny języka polskiego

pęcznieć

pęd

1. ‘bardzo szybkie posuwanie się naprzód, pędzenie, szybki bieg’;2. ‘wewnętrzna potrzeba, skłonność, zamiłowanie do czegoś’; 3. ‘część rośliny,łodyga’; 4. dawniej ‘prąd rzeki, nurt, bieg’; od XV w.; jest to rzeczownik odczasownikowyod pędzić; dawniej występował również w formie pąd

pędrak

pędzać

forma wielokrotna -pędzać w czasownikach przedrostkowych, np.: napędzać, popędzać, wypędzać, spędzać.

Pędzić

1. ‘pobudzać do biegu, gonić, gnać’; 2. ‘wypędzać, wyganiać, przepędzać’; 3. ‘bardzo szybko posuwać się naprzód’; 4. ‘nakłaniać do pośpiechu, ponaglać, popędzać’.

pęk

Pękać

1. ‘rozłamywać się’; 2. stpol. pękać się ‘pękać; puszczać pączki’; 3. ‘rozłamywać się, wypuszczać młode pędy, kiełkować’ (XVI w.).

pękaty

pęknąć

forma jednokrotna pęknąć --> rozpęknąć się.

pętać (się)

pęto

‘więzy na nogi lub ręce, okowy; więzy nakładane zwierzętom’; od XIV w.; ogsłow. < psłow. *pęto ‘narzędzie do wiązania’ – nazwa pochodząca od psłow. czasownika *pęti ‘napinać, naciągać, rozciągać; wznosić, podnosić’

Piać

1. ‘wydawać charakterystyczny głos (o kogucie)’; 2. ‘mówić cienkim, ostrym głosem’; 3. stpol. piać, poję ‘śpiewać, wyśpiewywać, opiewać, zwłaszcza w znaczeniu wychwalać kogoś, opiewać jego chwałę’.

Piana

‘pęcherzykowata masa tworząca się na powierzchni niektórych płynów’.

piastun

piastunka

Piąć się

1. ‘posuwać się w górę, wspinać się, wznosić się’; 2. ‘rosnąć, czepiać się podpory (o roślinach)’; 3. dawniej piąć ‘posuwać się wolno, z trudem’.

piątek

‘piąty dzień tygodnia’; od XV w.; zachsłow. i płdsłow. (por. np. czes. patek, słowac. piatok, sch. pétak) < *pętъkъ ‘piątek’ – wyraz utworzony od liczebnika *pętъ (w językach wschsłow. występowała inna budowa wyrazu, por. ros. pjatnica) utworzony po scaleniu wyrażenia pętъ dъnъ

Piąty

Liczebnik porządkowy ‘5-ty’.

Pić

1. ‘łykając, wprowadzać płyn do żołądka’; 2. ‘pić napoje alkoholowe’; 3. ‘(o przyciasnym obuwiu, ubraniu) uwierać’.

piec

1. ‘urządzenie do ogrzewania’; 2. ‘urządzenie do gotowania, kuchnia do gotowania’; od XIV w.; ogsłow. (por. czes. pec, ros. peč’) < psłow. *pektь ‘pieczenie’ > ‘urządzenie do pieczenia (chleba, mięsa)’ > wtórnie później też ‘urządzenie do ogrzewania pomieszczenia’ – utworzone od psłow. czasownika *pekti ‘piec’

Piec

1. ‘poddawać produkt spożywczy działaniu wysokiej temperatury’; 2. ‘parzyć, palić’.

Piechota

1. ‘żołnierze walczący pieszo, piesze wojsko’; 2. dawniej ‘robotnicy rolni pracujący ręcznie, bez sprzężaju’; 3. piechotą, na piechotę ‘pieszo’.

piechur

1. ‘ten, kto chodzi pieszo’; 2. ‘pieszy żołnierz’; od XVIII w.; pochodzi od piech-ota.

piecuch

piecyk

piecza

1. ‘dbałość, troskliwość, staranie’; 2. dawniej też ‘wzgląd, branie pod uwagę’; 3. ‘pilne obserwowanie, przyglądanie się’; od XIV w.; pochodzi odpsłow. *peča (< *pek-ja) ‘troska, zmartwienie’ utworzonego od psłow. *pekti‘piec’, *pekti sę ‘troszczyć się’

pieczara

1. ‘jaskinia, grota’; 2. dialektalnie ‘nora’; od XVI w.; słowo wykształciło się z prapostaci *pektera ‘jama, jaskinia, grota’ (za pośrednictwem wyrazów wschsłow. – świadczy o tym -cz- zamiast spodziewanego -c-) utworzonej od psłow. *pektь ‘pieczenie’; rozwój znaczenia: pierwotnie ‘piec’ > ‘jama, w której się urządza piec, rozpala ogień’ > ‘jama, jaskinia’

pieczarka

1. ‘grzyb jadalny Agaricus campestris’; 2. dialektalnie pieczarki ‘owoce suszone’; od XVIII w.; słow. prapostać słowa to *pečara (< *pekěra) / *pečura ‘coś pieczonego; pieczarka’ utworzone od psłow. *pekti ‘piec’; por. też czes. pečárka (także ‘suszone owoce lub upieczone owoce’), ros. pečerica / pečúra; w gwarach wystąpiły też postaci piekara, a także piekarka

pieczątka

1. ‘płytka z wypukłym znakiem lub napisem wyrytym w kauczuku używana do odbijania znaków, napisów na papierze, laku itp.’; 2. ‘znak, napis odbity na papierze, laku itp.’; zdrobnienie

pieczeń

pieczęć

1. ‘duża pieczątka’; 2. ‘kawałek laku lub wosku z wyciśniętym znakiem, przymocowany dla uprawomocnienia dokumentu lub jako ochrona jego zamknięcia’; od XIV w.; forma ogsłow. pochodzi prawdopodobnie od psłow. postaci *pečatь utworzonej od psłow. czasownika *pekti ‘piec’ – pierwotnie do wypalania znaków używano rozgrzanych stempli metalowych; część językoznawców doszukuje się innego, orientalnego pochodzenia wyrazu

pieczętować

pieczołowity

1. ‘dbający o coś lub o kogoś, troskliwy, staranny’; 2. dawniej (od XVI w.) ‘troszczący się, zabiegający o coś; zatroskany, zaniepokojony’; od XVI w.; utworzone od pol. dawnego czasownika pieczołować (się); w stpol. występował on też w znaczeniu ‘starać się, troszczyć się, trudzić się, zabiegać o coś; martwić się, niepokoić się’ – było to zapożyczenie ze stczes. [*pečelovati] lub ze strus. pečalovatisja pochodzących od psłow. rzeczownika *pečalь ‘smutek, troska’ utworzonego od psłow. *pekti...

pieczywo

1. ‘chleb, wyroby piekarnicze’; 2. dawniej ‘jednorazowo upieczona ilość chleba’; 3. ‘pieczenie’; od XVI w.; podobne in. wyrazy słow., np. czes. pečivo ‘ts.’; wyraz pochodzi od słow. *pečivo ‘to, co upieczone’ utworzonego od psłow. czasownika *pekti ‘piec’

piekać

forma wielokrotna piekać (XVI w.) dziś głównie w postaciach przedrostkowych: dopiekać (także w znaczeniu ‘dokuczać’), opiekać, przypiekać, wypiekać, zapiekać.

piekarczyk

piekarnia

piekarnik

piekarz

‘trudniący się wypiekiem pieczywa’; od XV w., ale już w XIII w. słowo wystąpiło w nazwie miejscowej Piekary; ogsłow. (por. czes. pekař, ros.pékar’) < psłow. *pekaŕь ‘ten, który piecze (chleb)’ – nazwa wykonawcy czynności utworzona od psłow. *pekti ‘piec’

pienić się

1. ‘wydzielać pianę lub ślinę’ (od XV w.); 2. pienić ‘pokrywać pianą lub śliną’ (od XVI w.)

pienie

1. ‘pieśń, śpiew’; 2. stpol. pienie / pianie ‘śpiew, śpiewanie, pieśń, utwór śpiewany, przeznaczony do śpiewania’; 3. ‘pianie, śpiew koguta’; od XIV w.; postać pienie pochodzi od psłow. *pěti ‘śpiewać’, natomiast pianie –od pol. piać

pienisty

pierać

forma wielokrotna -pierać w czasownikach przedrostkowych, np.: opierać (się), popierać, spierać się ( --> spór, sporny), wypierać (się).

pierdnąć

forma jednokrotna, dawniej również w postaci piardnąć

pierdolić

1. ‘pleść głupstwa, gadać bez potrzeby’; wulgarnie: 2. ‘lekceważąco, pogardliwie kogoś potraktować’ oraz 3. ‘mieć stosunek płciowy’; od XVI w.; jest to czasownik intensywny utworzony od czasownika pierdzieć z dodaniem przyrostka -ol-; pierwotnie ‘mocno, intensywnie pierdzieć’ > wtórne znaczenie pejoratywne, np. ‘mówić głupio, bez sensu’

pierdoła

‘człowiek stary, niedołężny; gadający głupstwa, gadający bez potrzeby’

Pierdzieć

‘oddawać głośno gazy’.

pieróg

Pierścień

1. ‘masywna, duża obrączka noszona na palcu, ze szlachetnego metalu, zwykle z drogim kamieniem’; 2. ‘krąg utworzony dookoła czegoś przez jakieś przedmioty albo ludzi’; 3. ‘warstwa drewna pojawiająca się w ciągu okresu wegetacyjnego na obwodzie pnia drzewa’; 4. ‘część maszyny, instalacji itp. o kształcie koła z otworem w środku, służąca do uszczelniania, zabezpieczenia itp.’; 5. ‘jeden z odcinków ciała niektórych zwierząt, mający kształt walca’.

pierścionek