bać się własnego cienia
‘bać się wszystkiego, być zalęknionym, zastraszonym, przesadnie ostrożnym’; zwrot;
urodzić się pod szczęśliwą gwiazdą
‘być szczęściarzem w życiu, mieć powodzenie, odnosić same sukcesy’; zwrot, astrol.; W głębi duszy nie marzyli nawet o takim szczęściu, ale urodzili się pod szczęśliwą gwiazdą, więc na pewno sława ich nie ominie.
prawo dżungli
‘bezwzględne zasady postępowania, prawo silniejszego, prawo pięści’; wyr. rzecz.; W wielu miastach w wielkich blokowiskach panuje prawo dżungli. Ludzie wieczorami boją się wychodzić z domów. – TV Puls.
zadzierać nosa
‘być zarozumiałym, dumnym; wynosić się ponad innych’; zwrot; Emilka powiedziała mu, że klasa myślała, że on zadziera zwyczajnie nosa. – „Victor J”; (…) Moja starsza siostra strasznie zadzierała nosa na tych koloniach i nie przyznawała się do mnie. – „Victor J”; Nie zadzieraj nosa,/Nie rób głupiej miny. – zespół „CzerwoneGitary”.
nie znać dnia ani godziny
‘nie wiedzieć, kiedy coś się stanie, żyć w niepewności, w niepokoju’; zwrot; bibl. (Mt 25, 13: „Czuwajcie więc, bo nie znacie dnia ani godziny.”); Prezes nie znał dnia ani godziny. – TVN.
kamień spadł komuś z serca
‘ktoś odczuł ulgę, kiedy pozbył się problemu, zmartwienia’; zwrot; Tak się cieszę, po prostu kamień spadł mi z serca. – TVP 2.
chodzić za kimś jak cień
‘chodzić za kimś krok w krok, nie odstępować go, towarzyszyć mu wszędzie’; zwrot; Przez cały tydzień chodziłam za nim jak cień, żeby go bliżej poznać. – M. Twain.
mieć coś w małym/w jednym palcu
‘umieć, znać coś doskonale, świetnie się w czymś orientować’; zwrot; Basia twierdzi, że wszystko ma w małym palcu.; Mam w małym palcu wiedzę o środkach czystości. – „Nowy Dzień”.
poczesne miejsce
‘ważne, zaszczytne, okazałe miejsce’; wyr. rzecz.; poczesny– dziś książk. i przestarz. ‘ważny, zaszczytny’, kiedyś poczesne ‘zwyczajowa danina składana panu na dowód czci; honorarium’; Ze względu na swe zasługi Jan powinien w kronice naszego klubu zająć poczesne miejsce. – Jęz.
ziemia obiecana
‘miejsce najbardziej pożądane, wydające się rajem; kraj szczęśliwości i bogactwa’; wyr. rzecz., bibl. (Hbr 11, 9: „Dzięki wierze przywędrował do Ziemi Obiecanej, jako ziemi obcej (…).”); tyt. powieści W. Reymonta; (…) na koniec Żerdek jak do ziemi obiecanej prowadził wszystkich do wyjścia.
patrzeć wilkiem na kogoś
‘odnosić się do kogoś nieufnie, wrogo; patrzeć z niechęcią, nienawiścią’; zwrot, starożyt. Homo homini lupus est – człowiek człowiekowi wilkiem – Plaut (III-II w. p.n.e.); Kochani ludożercy/nie patrzcie wilkiem/na człowieka/który pyta o wolne miejsce/w przedziale kolejowym – T. Różewicz.
martwe dusze
‘osoby, których nazwiska są fikcyjnie wpisane do dokumentów, na listy, spisy w celu uzyskania jakichś korzyści materialnych’; wyr. rzecz., liter. – tyt. satyrycznej powieści N. Gogola;
chodzić jak błędna owca
‘chodzić w zamyśleniu, bez celu, nie wiedząc, co ze sobą zrobić, zachowywać się jak osoba nieprzytomna; błądzić, błąkać się’; zwrot, bibl. (Ps119, 176: „Błądzę jak owca, która zginęła (…)”; Iz 53, 6: „Wszyscy pobłądziliśmy jak owce, każdy z nas się zwrócił ku własnej drodze.”);
coś się nie mieści w głowie
‘w coś trudno uwierzyć, nie można tego sobie wyobrazić; trudno zrozumieć’; zwrot; Ale to, co spotykam dziś, po prostu nie mieści się w głowie. – „Ozon”; T o, co mnie po raz drugi spotkało, dzięki genialnej pracy ZUS ,w głowie się nie mieści! – „Angora”.
drzeć z kimś koty
‘kłócić się, awanturować, użerać, być z kimś w konflikcie’; zwrot, gry – być może od zachowania przy grze w kości, zwanej kotami; (…) to są kraje ciągle drące ze sobą koty, takie jak Korea Północna i Korea Południowa (…). – W. Łysiak.
ósmy cud świata
‘ktoś nadzwyczajny, coś wyjątkowego, niezwykle pięknego’; wyr.rzecz., określenie nadawane niegdyś wielu dziełom architektury, inżynierii. W tradycji występuje siedem cudów świata: słynnych budowli i dzieł sztuki; Mam dość jej lekceważenia i głupoty, uważa siebie za ósmy cud świata, a innych ma w nosie. – Internet;
kosmate myśli
‘myśli nieprzyzwoite, bezwstydne, zdrożne, zazwyczaj dotyczące seksu, erotyki’; wyr. rzecz.; J ak widzę twoje czarne włosy, to mam kosmate myśli. – W. Łysiak
robić z gęby cholewę
‘nie dotrzymać danego słowa, nie wypełnić zobowiązania’; zwrot, pot.
można z kimś konie kraść
‘ktoś jest dobrym kompanem, doskonałym towarzyszem, godnym zaufania kolegą’; zwrot; Świetny z ciebie kompan – na wycieczkę do lasu, na dyskotekę, a nawet na odrabianie lekcji. Tak – z tobą by konie kraść. – „Victor J”.
podszyty strachem
‘skłonny do lęku, tchórzliwy, strachliwy’; wyr. określ.; Ludzie czynią tak zwykle ze strachu, ale w przypadku zbiorowego szaleństwa udają, że działają ze zrozumieniem powagi chwili, potem z poczucia podszytego strachem poddaństwa. – „Gazeta Prawna”.
coś komuś świta (w głowie)
‘ktoś zaczyna coś rozumieć, domyślać się czegoś’; zwrot., przyr.
dojść/trafić po nitce do kłębka
‘dotrzeć do ujawnienia czegoś, jakiejś tajemnicy, wyjaśniając kolejne zagadki, fakty’; wyr. określ. W mitol. kłębek nici wręczony przez Ariadnę Tezeuszowi, który go rozwijał, kiedy znalazł się w Labiryncie, dzięki czemu mógł wrócić do wyjścia; Ciekawe co było dalej, czy policja doszła po nitce do kłębka. – Radio Zet.
pasować jak kwiatek do kożucha
‘nie pasować, być nieodpowiednim w stosunku do czegoś’; zwrot; A on tak pasuje, jak kwiatek do kożucha. – Radio Zet.
obejść się smakiem
‘nie osiągnąć tego, czego się pragnie, stracić możliwość zaspokojenia swoich pragnień, chęci, zrealizowania czegoś’; zwrot.
mieć pieniędzy jak lodu
‘mieć bardzo dużo pieniędzy, być bogatym, majętnym’; zwrot; Nic dziwnego, że kasy ma jak lodu.
błędna owca
‘człowiek pozbawiony celu, sensu życia’; wyr. rzecz., bibl.; błędny dawn. ‘błądzący, zabłąkany’ (por. chodzić jak błędna owca ).
manna z nieba
‘cud, nieoczekiwany dar, niezasłużone profity; coś bardzo upragnionego, potrzebnego i cennego’; wyr. rzecz., bibl. (Według Biblii to pożywienie spuszczane przez Boga z nieba w czasie 40 lat wędrówki Izraelitów po pustyni Synaj Wj 16, 4-36: „Pan powiedział wówczas do Mojżesza: «Oto ześlę wam chleb z nieba, jak deszcz. I będzie wychodził lud, i każdego dnia będzie zbierał według potrzeby dziennej (…)»).
pozjadać/posiąść wszystkie rozumy
‘wiedzieć wszystko lub tylko myśleć, że wie się wszystko, być przemądrzałym’; zwrot; Teraz miała „lepszych” przyjaciół – kilka rozbrykanych „chłopczyc”, które myślały, że pozjadały wszystkie rozumy (…). – „Ozon”; Mysz, dlatego że niegdyś całą książkę zjadła,/Rozumiała, że wszystkie rozumy posiadła. – I. Krasicki.
coś między bajki włożyć
‘uznać coś za nieprawdziwe, zmyślone, wydumane, niemożliwe do zrealizowania’; zwrot, liter. – I. Krasicki, „Wstęp do bajek”; To, co opowiadają koledzy, włóż między bajki.
pleść/bredzić jak Piekarski na mękach
‘mówić głupstwa, bzdury, gadać bezsensu’; zwrot, hist. Michał Piekarski to pierwszy w dziejach Polski człowiek, który dokonał zamachu na króla. Za napaść i zranienie w głowę króla Zygmunta III został skazany na śmierć. Najpierw był torturowany przez specjalnie sprowadzonego kata, a następnie rozszarpany przez konie; Kiedy go wreszcie dopadłem i zażądałem wyjaśnień, zaczął pleść jak Piekarski na mękach. – Internet.
coś leży komuś na sercu
‘ktoś bardzo się czymś przejmuje, o coś się troszczy, na czymś bardzo mu zależy’; zwrot; (…) skierowane jest do tych wszystkich, którym leży na sercu dobro naszego klubu. – „Fakt”.
wziąć do galopu
‘zmusić kogoś do dużego wysiłku, pracy’; zwrot, zapoż. z franc. jako termin jeździecki we wszystkich krajach europejskich; galopem ‘cwałem’, zmuszanie konia do szybkiej jazdy; Jęz.
złoty cielec
‘symbol bogactwa, zamożności; pieniądze, majątek’; wyr. rzecz., bibl. (Wj 32, 1-35: „I zdjął cały lud złote kolczyki, które miał w uszach i zaniósł je Aaronowi. A wziąwszy je z ich rąk, kazał je przetopić i uczynił z tego posąg cielca ulany z metalu” . Izraelczycy zaczęli cielcowi ze złota oddawać cześć, czym wzbudzili gniew Boga.)
ruja i porubstwo
‘coś zdrożnego, niemoralnego, gorszącego; rozwiązły, rozpustny, wyuzdany sposób życia kogoś, jakichś ludzi’; wyr. rzecz., hist. liter. Tego wyrażenia użył H. Sienkiewicz, odpowiadając na ankietę „Kuriera Teatralnego” w sprawie oceny repertuaru modernistycznego w 1903 r.
kłaść/zrzucić coś na karb czegoś/kogoś
‘zrzucić winę, odpowiedzialność na kogoś; wytłumaczyć coś czymś’; zwrot, zapoż. z niem., stp. karb ‘nacięcie na kiju jako znak rachunkowy’, ‘rejestr, spis w postaci nacięć na kiju’; przen. ‘rachunek’, stąd na karb ‘na rachunek’; Kładłam to na karb niezwykłej radości, że nareszcie trafił się jej mężczyzna życia (…) – K. Grochola; (…) zuchwałe połączenie kryminału i opowieści historycznej naszpikowanej teologicznymi dysputami zrzucił na karb postmodernistycznych zabaw literackich. –...
znać się jak kura na pieprzu
‘nie znać się wcale, nie mieć o czymś pojęcia’; zwrot, w którym wykorzystano zestawienie przeciwieństw’; Przestań się tak wymądrzać, znasz się na tym jak kura na pieprzu. – Internet;
kocioł garnkowi przygania, a sam smoli
‘o kimś, kto poucza innych, wytyka innym błędy, a sam nie jest bez wad’; fraza, przysł. użyte w wypowiedzeniu; W tej sytuacji można powiedzieć – kocioł garnkowi przygania, a sam smoli. – „Gazeta Polska”.
kto mieczem wojuje, od miecza ginie
‘ktoś zostanie pokonany takimi metodami,jakie sam stosuje, jakich sam używa’; fraza, przysł. użyte w wypowiedzeniu, bibl. (Mt26, 52: „Wtedy Jezus rzekł do niego: «Schowaj miecz swój do pochwy, bo wszyscy, którzy za miecz chwytają, od miecza giną».”); Teraz widać, że kto mieczem wojuje, od miecza ginie. – TVN.
zadać komuś bobu
‘dokuczyć komuś, dołożyć, dać się we znaki, dać komuś nauczkę’; zwrot, gw. uczniow. Dawanie bobu polegało na przeciąganiu po głowie kolegi knykciami wszystkich palców, co przypominało ruchy palców przy sadzeniu bobu – J. Krzyżanowski; Cimoszewicz zadał bobu śledczym ds. Orlenu. – „Fakt”.
siedzieć jak na tureckim kazaniu
‘słuchać czegoś, czego się nie rozumie; przysłuchiwać się czemuś, nic nie rozumiejąc’; zwrot. W pierwotnej wersji zwrot miał postać: siedzieć jak na niemieckim kazaniu , co jest uzasadnione historycznie – w początkach chrześcijaństwa polskiego większość księży pochodziła z Niemiec. Wymiana przymiotnika niemiecki na turecki jest najprawdopodobniej wynikiem hiperbolizacji.
owczy pęd
‘bezmyślne, ślepe naśladowanie innych; uleganie nastrojom ogółu, modzie, działanie pod wpływem instynktu stadnego’; wyr. rzecz., przyr.;
uwijać się jak w ukropie
‘robić coś bardzo szybko, spieszyć się z czymś’; zwrot; Przed świętami trzeba w domu uwijać się jak w ukropie. – Internet
wilczy apetyt
‘bardzo silne uczucie głodu, niepohamowany apetyt’; wyr. rzecz., przyr.;
smalić cholewki
‘zalecać się, ubiegać się o względy kobiety’; zwrot., obycz. Młodzieniec, starając się o względy dziewczyny, smalił cholewki, tzn. czernił buty sadzą, co było oznaką elegancji;
pytyjska odpowiedź
‘odpowiedź, wypowiedź dwuznaczna, niezrozumiała, niejasna, zagmatwana, zagadkowa, zwłaszcza odnosząca się do przyszłości’; wyr.rzecz., mitol.; Pytia to kapłanka w świątyni Apollina w Delfach, która przepowiadała przyszłość. W boskiej ekstazie, w odpowiedzi na pytania błagalników, wyrzucała z siebie słowa bez związku, z których kapłan układał heksametrem wyrocznie, zwykle dość trudne do zrozumienia lub dwuznaczne;
walczyć z wiatrakami
‘walczyć z czymś urojonym, nierealnym’; zwrot, liter. Tytułowy bohater „Don Kichota” Cervantesa zamierzał stoczyć walkę z 30 wiatrakami, które wziął za olbrzymów; ugodziwszy pierwszy wiatrak lancą w skrzydło, został przez nie odepchnięty i przewrócony wraz z koniem; Naukowcy podkreślają, że walka ze szkodnikami przypomina walkę z wiatrakami.
dobrymi chęciami piekło jest wybrukowane
‘zamiary i pragnienia nie starczą do osiągnięcia celu, potrzebne jest skuteczne działanie’; fraza, relig.; przysł. wykorzystane w wypowiedzeniu; Mówi się, że piekło jest wybrukowane dobrymi chęciami, ale dobrymi wysiłkami wybrukowane jest niebo. – J. Twardowski.