dzielić/rozdzielać włos na czworo
‘zbyt drobiazgowo, przesadnie coś analizować’; zwrot; Mamy do końca życia dzielić włos na czworo? – TVN; Kto w naszej klasie, choć nie aktor, lubi grać główną rolę, chociaż nie muzyk, lubi grać pierwsze skrzypce i kłamać jak z nut, choć nie matematyk, zawsze wtrąci swoje trzy grosze, choć nie fryzjer, lubi dzielić włos na czworo, choć nie ogrodnik lubi obiecywać gruszki na wierzbie. O kim mowa?
prawda wyjdzie na jaw
‘prawda zostanie odsłonięta, wszyscy poznają prawdę’; fraza (por. oliwa sprawiedliwa); (…) stała taktyka ministerstwa polega na tym, by kłamać jak długo się da, w nadziei, że gdy prawda wyjdzie na jaw, to wszyscy zapomną, co ministerstwo mówiło wcześniej. – „Polityka”.
płakać nad rozlanym mlekiem
‘niepotrzebnie ubolewać, rozżalać się nad czymś, co już przeminęło, co nie jest tego godne, bo to niczego już nie zmieni’; zwrot.
puszczać/robić do kogoś (perskie) oko
‘dawać komuś sygnał, by danej rzeczy nie traktował poważnie; mrugać porozumiewawczo’; zwrot; (…) zarówno Donald Tusk, jak i Lech Kaczyński będą puszczali oko do wyborców z lewej strony sceny politycznej. – „Ozon”; Kilkanaście lat później, jako emeryt, mógł jenerał truć to samo już bez puszczania perskiego oka (…). – W. Łysiak
budować zamki na lodzie
miecz Damoklesa
‘nieustanne niebezpieczeństwo zagrażające komuś’; wyr.rzecz., hist. Damokles był faworytem na dworze tyrana Syrakuz. Kiedy nieustannie wychwalał szczęśliwe życie władcy, ten zaprosił go na ucztę i posadził przy stole pod zawieszonym u sufitu na końskim włosie obnażonym mieczem; Ten sprawdzian wisiał nad naszą klasą jak miecz Damoklesa. – „Cogito”.
znaleźć się/trafić/wpaść gdzieś jak Piłat w credo
‘znaleźć się gdzieś niepotrzebnie, przypadkiem, bez zaproszenia’; zwrot, relig. Aluzja do modlitwy Credo („Wierzę”, „Skład Apostolski”), w którym imię Poncjusza Piłata może razić.
pić na umór
‘pić bardzo dużo alkoholu, pić bez umiaru, upijać się do utraty przytomności’; zwrot dawn. na umór ‘na śmierć’; Pił na umór z kolegami. – „Fakt”.
mieć lekkie pióro
‘mieć dar pisania, łatwo i sprawnie pisać teksty, przelewać myśli na papier’; zwrot, kult.; Można się tu wykazać lekkim piórem. – „Cogito”.
mieć nerwy jak postronki
‘mieć mocne nerwy; być spokojnym, opanowanym; także żyć w stanie napięcia nerwowego’; zwrot; Toteż nie wyjeżdżał czasem i przez cały rok, co tym sobie można jako tako wytłumaczyć, że drzewiej ludzie mieli nerwy jak postronki.
wyglądać jak pączek w maśle
‘wyglądać dobrze, zdrowo, dostatnio; mieć okrągłą buzię, być pulchnym’; zwrot kulin.
nabić kogoś w butelkę
‘oszukać kogoś, zwodzić, celowo wprowadzić w błąd’; zwrot; Posłowie nabici w butelkę (tyt.) – „Polityka”; Przemysłowe metody w rolnictwie i przetwórstwie często powodują fałszowanie produktów i nabijanie klientów w butelkę. – „Ozon”.
zrobić komuś scenę
‘zrobić komuś awanturę, nakrzyczeć na kogoś’; zwrot, teatr.; Internet.
łabędzi śpiew
‘ostatnie słowo, ostatnia myśl, ostatni przejaw czyjejś działalności w jakiejś dziedzinie, np. ostatnie dzieło autora, ostatni występ aktora; coś ostatecznego’; wyr. rzecz., liter. – w bajce Ezopa ‘ostatni, żałobny krzyk łabędzia, pieśń przedśmiertna’
mieć serce do walki
‘chcieć walczyć o coś ważnego, być odważnym’; zwrot; Jak zawsze, serce do walki miał ogromne.
podszyty strachem
‘skłonny do lęku, tchórzliwy, strachliwy’; wyr. określ.; Ludzie czynią tak zwykle ze strachu, ale w przypadku zbiorowego szaleństwa udają, że działają ze zrozumieniem powagi chwili, potem z poczucia podszytego strachem poddaństwa. – „Gazeta Prawna”.
trącić myszką
‘być przestarzałym, niemodnym, staroświeckim’; zwrot; myszka to dawna nazwa zapachu starego wina, a trącić to tyle co wydzielać słaby zapach; por.przysł. „Czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość trąci”; Nikt nie zaprzeczy, że lektury szkolne trącą już myszką. – Internet.
szczęście w nieszczęściu
‘coś dobrego, pozytywnego wśród niepomyślnych wydarzeń, coś rozjaśniającego, neutralizującego nieszczęście’; wyr. rzecz.; Kaczyński – szczęście w nieszczęściu (tyt.).
być w siódmym niebie
‘czuć się szczęśliwym, zadowolonym; bardzo się cieszyć’; zwrot, relig.; niebo – górna strefa świata, nadziemska kraina szczęśliwości, przeciwstawna piekłu; siedziba Boga, bóstw i duchów wybranych zmarłych; żydowska i muzułmańska kosmografia wyróżnia siedem nieb, w ostatnim – siódmym niebie znajduje się siedziba Jehowy bądź Allacha i najwyższych aniołów (por. bibl.trzecie niebo: „Znam człowieka w Chrystusie, który (…) został porwany aż do trzeciego nieba.” – 2 Kor 12, 2); Kiedy się...
szczęśliwi czasu nie liczą
‘człowiek, który jest szczęśliwy, nie czuje upływu czasu’; fraza; Szczęśliwi czasu nie liczą. – „Cogito”.
płacz i zgrzytanie zębów
‘ciężka sytuacja, wielkie zmartwienie, kłopot’; wyr. rzecz.,bibl. (To ewang. określenie mąk piekielnych, np. Mt 8, 12: „A synowie królestwa zostaną wyrzuceni na zewnątrz – w ciemność; tam będzie płacz i zgrzytanie zębów.”;Mt 13, 41-42: „Syn człowieczy pośle aniołów swoich: ci zbiorą z jego królestwa wszystkie zgorszenia oraz tych, którzy dopuszczają się nieprawości, i wrzucą ich w piec rozpalony; tam będzie płacz i zgrzytanie zębów.”); J. Miodek,
oblać się/zlać się zimnym potem
‘spocić się ze strachu, przerazić się czegoś, doznać gwałtownych emocji’; zwrot; Gdy usłyszałem głos nauczyciela, oblałem się zimnym potem.
dać komuś fangę w nos
‘zbić kogoś, uderzyć’; zwrot; fanga ‘cios, uderzenie’; Euzebiusz, jeden kolega, który jest bardzo silny, chciał dać Ananiaszowi fangę w nos, ale Ananiasz nosi okulary i nie zawsze można go bić . – Sempé i Gościnny.
(ktoś jest) bez serca
‘o kimś, kto jest niezdolny do wzruszeń, zimny, obojętny, bezwzględny, okrutny’; wyr. określ.; Nie bądź bez serca. – „Victor J”.
tytaniczny wysiłek
‘nadludzki, potężny, olbrzymi wysiłek, natężenie wszystkich sił’; wyr. rzecz., w mitol. grec. tytan – każdy z olbrzymów, dzieci Urana – boga nieba i Gai – bogini ziemi, którzy stoczyli z Zeusem walkę o władzę nad światem i zostali strąceni do Tartaru; Przygotowali go w pocie czoła, a w pracę włożyli całe serce i wprost tytaniczny wysiłek.
strzępić sobie język
‘mówić, dużo i niepotrzebnie, bezskutecznie coś tłumaczyć’; zwrot.
czuć się jak (u siebie) w domu
‘czuć się gdzieś dobrze, bezpiecznie, zachowywać się swobodnie’; zwrot; (…) katastrofa zdaje się w ogóle go nie interesować, nie jest nią zaskoczony, czuje się na tej wyspie jak w domu.
puszka Pandory
‘źródło niekończących się nieszczęść, trudności, kłopotów, utrapień’; wyr. rzecz. W mitol. grec. Pandora to pierwsza kobieta stworzona na polecenie Zeusa jako swoista kara za czyn Prometeusza (zob. postawa prometejska ). Została ona obdarowana przez ojca bogów puszką, której nie wolno było otwierać. Pandora namówiła jednak swego męża do jej otwarcia; wyleciały z niej na świat zamknięte dotąd utrapienia, plagi, klęski i choroby ludzkości; Komu to otwarcie puszki Pandory przyniesie...
pyrrusowe zwycięstwo
‘zwycięstwo pozorne, osiągnięte zbyt wysokim kosztem, niewspółmierne do poniesionych strat’; wyr. rzecz., hist. starożyt. (Pyrrus – król Epiru w Grecji zamierzał zdobyć Płw. Apeniński w wojnie przeciw Rzymowi, dlatego wyruszył na odsiecz atakowanemu przez Rzym Tarentowi. Jego zwycięstwa nad legionami rzymskimi pod Herakeją i Auskulum (III w. p.n.e.) dowiodły wprawdzie jego geniuszu wojennego, ale przyniosły mu ogromne starty w ludziach. Miał się wyrazić,że „jeszcze jedno takie zwycięstwo, a...
szewska pasja
‘gwałtowna, niepohamowana złość, wściekłość, furia, utrata panowania nad sobą’; wyr. rzecz., rzem.; EP; Pasja mnie (jaka?) szewska chwyta/i wyrzucam gościa na łeb (na jaki?) zbity. – A.M. Swinarski.
wilczy bilet
‘zakaz wstępu gdzieś dla kogoś; dokument z negatywną opinią wydawany osobie wyrzuconej ze szkoły, z pracy itp., uniemożliwiający przyjęcie do innej szkoły, pracy itp.’; wyr. rzecz., hist. ros. wilczy bilet – w Rosji carskiej dokument uniemożliwiający osobie wydalonej z jakiejś uczelni wstąpienie do jakiejkolwiek innej; Nie wiem, co ona sobie wyobraża, gdzie teraz – z tym wilczym biletem – znajdzie nową pracę. – Internet; Został wyrzucony ze szkoły z wilczym biletem – w rodzinnym mieście...
postawić na dobrego konia
‘nie zawieść się na kimś, na kogo się liczyło, darzyć kogoś zaufaniem, wierzyć w kogoś’; zwrot, wyścigi konne; Postawiłaś na dobrego konia. – TVP 2.
sobie a muzom
‘wyłącznie dla siebie, dla własnej przyjemności’; wyr. określ., liter.; Wypowiedzenie znane już w liter. grec. i rzym., występujące m.in. w pismach Platona, Cycerona i św. Hieronima, w Polsce popularne za sprawą utworu J. Kochanowskiego „Muza”; (…) człowiek tworzący piórem nigdy nie pisze wyłącznie „sobie a muzom” lub tylko dla własnych wnuków (…). – W. Łysiak ; (…) przeglądam wszystkie te komentarze i dochodzę do wniosku, że wszyscy piszą sobie a muzom (…). – Internet.
pozjadać/posiąść wszystkie rozumy
‘wiedzieć wszystko lub tylko myśleć, że wie się wszystko, być przemądrzałym’; zwrot; Teraz miała „lepszych” przyjaciół – kilka rozbrykanych „chłopczyc”, które myślały, że pozjadały wszystkie rozumy (…). – „Ozon”; Mysz, dlatego że niegdyś całą książkę zjadła,/Rozumiała, że wszystkie rozumy posiadła. – I. Krasicki.
ciężar gatunkowy
‘coś mającego dużą wagę, rangę’; wyr. rzecz., fiz.; Jeszcze nie wiemy, jaki jest ciężar gatunkowy badań nad chorobami serca. – Internet.
usunąć (się)/usuwać (się) w cień
‘przestać się w coś angażować, wycofać się z działalności, nie chcieć już w czymś uczestniczyć’; zwrot, public.; Znalazłszy się w doborowym, wytwornym towarzystwie, rad usuwa się w cień i nie wadzi nikomu.
zawracać kijem Wisłę
‘próbować działać, ale z mizernym skutkiem, wysilać się nadaremno’; zwrot.
męki Tantala
‘męczarnie z powodu niemożności osiągnięcia celu mimo jego bliskości’; wyr. rzecz., mitol. grec. Tantal – król skazany przez bogów po śmierci na wieczny głód i pragnienie w pobliżu owoców i wody, których nie mógł dosięgnąć;
niebieski ptak
gonić w piętkę
‘tracić sprawność umysłową, postępować w sposób przeczący rozsądkowi, mylnie rozumować’; zwrot; w jęz. łowieckim gonić w piętkę to gonić zwierza w kierunku przeciwnym niż prowadzą tropy; (…) waćpan już zupełnie w piętkę gonisz! – H. Sienkiewicz, Trylogia.
woda sodowa uderzyła komuś do głowy
‘ktoś staje się zarozumiały, nieprzystępny z powodu osiągniętych sukcesów, często też z błahych powodów’; zwrot; (…) to bezczelność samego laureata owych splendorów, któremu tak uderzyła woda sodowa do głowy, iż publicznie równał się z Witkacym, Gombrowiczem i Mrożkiem. – W. Łysiak
o kant dupy rozbić
‘o czymś beznadziejnym, zepsutym, zniszczonym’; wyr. określ.,wulg.
martwe dusze
‘osoby, których nazwiska są fikcyjnie wpisane do dokumentów, na listy, spisy w celu uzyskania jakichś korzyści materialnych’; wyr. rzecz., liter. – tyt. satyrycznej powieści N. Gogola;
nie w kij dmuchał
‘o czymś, o kimś ważnym, wyjątkowym; nie byle co, nie byle kto, nie byle jak’; wyr. określ., zabawy. W stp. kijem zwano długi kielich, który należało wypić bez zaczerpnięcia oddechu, duszkiem (bez ’dmuchania’); jeśli pijącemu to się nie udało, to wylewano mu za karę puchar wody za kołnierz (por. nie wylewać za kołnierz ); Skończyć studia z wyróżnieniem, to nie w kij dmuchał. – zasłyszane; Jęz.
trafić pod strzechy
‘zyskać wielką popularność’; zwrot, liter. O, gdybym kiedy dożył tej pociechy,/Żeby te księgi trafiły pod strzechy. – fragm. z „Pana Tadeusza” A. Mickiewicza.
ósmy cud świata
‘ktoś nadzwyczajny, coś wyjątkowego, niezwykle pięknego’; wyr.rzecz., określenie nadawane niegdyś wielu dziełom architektury, inżynierii. W tradycji występuje siedem cudów świata: słynnych budowli i dzieł sztuki; Mam dość jej lekceważenia i głupoty, uważa siebie za ósmy cud świata, a innych ma w nosie. – Internet;
iść/pójść po rozum do głowy
‘znaleźć jakieś rozwiązanie sytuacji, rozwiązać problem’; zwrot; Ale szybko poszedł po rozum do głowy i wycofał to oświadczenie. – SE; Front pójdzie więc po rozum do głowy i przejdzie przez góry. – TVN; wcale bym się nie zasmucił/Gdybyś poszedł po rozum do głowy i nie wrócił. – za J. Liberkiem.
pasować jak kwiatek do kożucha
‘nie pasować, być nieodpowiednim w stosunku do czegoś’; zwrot; A on tak pasuje, jak kwiatek do kożucha. – Radio Zet.