odradzać się jak Feniks z popiołów
‘powstać na nowo po całkowitym zniszczeniu’; zwrot, w mitol. grec. Feniks – legendarny ptak z Etiopii, który pod koniec długiego życia spalał się na stosie, a z popiołów odradzał się na nowo. Stał się symbolem odmłodzenia i zmartwychwstania; Jęz.
człowiek z charakterem
‘człowiek silny, odważny, nieugięty, kierujący się zasadami’,wyr. rzecz.;
marsowa mina
‘groźny, surowy wyraz twarzy; zasępiona, niezadowolona mina’; wyr. rzecz., mitol. – od imienia Marsa – rzym. boga wojny; Wszyscy wychodzący mieli marsowe miny. – Internet.
benedyktyńska praca
‘praca monotonna, żmudna, wymagająca cierpliwości i dokładności’; wyr. rzecz., hist. Od imienia i działalności św. Benedykta z Nursji, żyjącego w V/VI w., założyciela klasztoru na Monte Cassino, w którym zakonnicy zajmowali się kopiowaniem i iluminowaniem rękopisów; Życie Benedykta z Nursji i otaczających go mnichów wypełniały modlitwy, lektura Pisma Świętego oraz praca polegająca na przepisywaniu ksiąg, stąd powiedzenie benedyktyńska praca. – „Victor G”; Internet.
węzeł gordyjski
‘skomplikowany problem, zawiła, trudna do rozwiązania sprawa’; wyr. rzecz. (zwykle tworzy zwrot w połączeniu z czas.: przeciąć, rozciąć … – ‘rozstrzygnąć bardzo trudną, skomplikowaną sprawę w sposób stanowczy, radykalny’), starożyt. grec. Wyrażenie węzeł gordyjski nawiązuje do podania, wg którego Aleksander Macedoński rozciął mieczem kunsztowny węzeł zawiązany przez Gordiosa I, ojca Midasa, króla Frygii. Zgodnie z przepowiednią ten, kto rozsupła ten węzeł, miał otrzymać władzę nad Azją...
gruchać jak dwa gołąbki
‘czule rozmawiać ze sobą, okazując miłość, sympatię; czulić się do siebie’; zwrot, przyr.; Wiadomo, że po jakimś czasie Marta i Jacek znajdą sobie przytulny kącik i zaczną gruchać jak dwa gołąbki. – „Victor G”.
jabłko niezgody
‘powód, przyczyna kłótni, nieporozumienia’; wyr. rzecz., mitol.; Jabłko z napisem „Najpiękniejszej” przyznał Parys Afrodycie, dzięki czemu dostał Helenę, co stało się z kolei przyczyną wojny trojańskiej.
połknąć bakcyla
‘bardzo się czymś zainteresować, znaleźć jakąś pasję’; zwrot, medyc.; Już w młodości było widać, że chłopiec połknął bakcyla sportu. – Internet.
wiercić komuś dziurę w brzuchu
‘uporczywie o coś prosić, coś przypominać,domagać się czegoś’; zwrot; (...) nie będę panu wiercić dziury w brzuchu/pytając co pan sądzi o Mertonie (...). – J. Twardowski.
szata/koszula/suknia Dejaniry
‘coś, co sprawia wiele cierpień, bólu’; wyr. rzecz., mitol. Zatruta tunika, którą dał żonie Herkulesa, zraniony przez niego centaur, zapewniając, że dzięki niej zachowa miłość męża. Gdy Herakles zakochał się w Joli, Dejanira przesłała mu szatę. Kiedy heros założył ją, zmarł w strasznych męczarniach, ponieważ zatruta krew wżarła się w jego ciało’; wyr. rzecz.
niespokojny duch
‘o kimś ruchliwym, niespokojnym, żądnym przygód, awanturniku’; wyr. rzecz.; Był takim niespokojnym duchem. – „Moje Miasto”.
znaleźć się między Scyllą a Charybdą
‘znaleźć się w sytuacji, w której niebezpieczeństwo zagraża z dwóch stron, w sytuacji bez wyjścia, między młotem a kowadłem’; zwrot, liter. ant. – Homer, „Odyseja”. Dwa potwory morskie znajdujące się po obu stronach cieśniny morskiej. Gdy przepływały między nimi statki, wpadały albo do pyska Scylli, albo w wiry Charybdy; Znajduję się w nieustannym wewnętrznym klinczu, między Scyllą a Charybdą. – referat na konferencji.
zajść daleko
‘coś ważnego w życiu osiągnąć, odnieść sukces’; zwrot; (…) czternastoletnia dziewczyna, to – istny fenomen; drukowała już swoje utwory w piśmie humorystycznym, a redaktor tego pisma mówił, że zajdzie ona daleko. – J. Szaniawski.
salomonowy wyrok
‘wyrok sprawiedliwy, odznaczający się niezwykłą mądrością i prawością, uwzględniający interesy obydwu stron często o zaskakującej formule rozstrzygnięcia’; wyr. rzecz., bibl. (Wyrażenie jest aluzją do słynnego przykładu mądrości i sprawiedliwości króla izraelskiego Salomona – 1 Krl 3, 16-28: Dwie mieszkające razem nierządnice urodziły niemal jednocześnie synów, jedno dziecko zmarło w nocy. Przyszły do Salomona, aby je rozsądził, każda bowiem twierdziła, że żywy chłopiec jest jej synem....
syreni śpiew
wabik; coś, co kusi, nęci, pociąga’; wyr. rzecz. Syreny to w mitol. grec. nimfy wabiące, czarujące śpiewem – kto nieświadom zbliżył się i posłuchał ich głosu, ten nie wracał już do domu; (…) to tzw. „szary odbiorca”, który ulega syrenim śpiewom mowotwórczej loży farmazonów (…). – W. Łysiak.
rzucać grochem o ścianę
‘bezskutecznie próbować kogoś przekonać, tłumaczyć coś komuś bez rezultatu, bezskutecznie upominać się o coś, na darmo przekonywać, pouczać kogoś’; zwrot, obycz. O. Kolberg opisuje dawny zwyczaj wigilijny, polegający na rzucaniu grochem na ścianę i wypowiadaniu zaklęcia: „wilku, wilku, chodź do grochu; jak nie przyjdziesz, to nie przychodź aż do siego roku”. Wilk nie przychodził na wigilijną wieczerzę; rzucanie grochem o ścianę było więc czynnością daremną, pozbawioną sensu; Upominanie się...
znaleźć się w labiryncie
‘znaleźć się w trudnej, skomplikowanej, zawiłej sytuacji’; zwrot; W mitol. grec. Labirynt zbudowany na Krecie przez Dedala dla Minotaura, którego zabił Tezeusz dzięki pomocy Ariadny (por. też dojść po nitce do kłębka )
czuć się jak w raju
‘czuć się wyjątkowo dobrze, komfortowo’; zwrot, relig. (por.raj na ziemi); W domu, jak zwykle było bardzo przyjemnie, czułem się jak w raju, nie chciało mi się wyjeżdżać. – TVP 2.
patrzeć na księżą oborę
‘być w bardzo złym stanie zdrowia, być bliskim śmierci’; zwrot, eufem.; przestarz. księża obora/księże podwórko to eufem. określenie cmentarza, bowiem dawniej na wsiach cmentarze zakładano zazwyczaj na ziemi należącej do proboszcza, oboranej przed ogrodzeniem go płotem lub rzadziej murem; A juści, gdzieżby ta szli, na taki psi czas; rano byli u Kozłów, ale z Magdą jest krucho, na księżą oborę patrzy, to i nic poradzić, nie poradzili. – W. Reymont.
walczyć jak lew
‘walczyć bardzo odważnie, zaciekle, nieustępliwie’; zwrot, przyr.; lew jest nazywany królem zwierząt; symbolizuje władzę, siłę, majestat, odwagę; Walczył o tę spółkę jak lew.
zdobyć ostrogi
‘zdobyć doświadczenie w jakiejś dziedzinie, specjalności; stać się fachowcem, specjalistą’; zwrot związany jest z dawn. ceremoniałem pasowania na rycerza, podczas którego nowo pasowany rycerz otrzymywał ostrogi; ostroga ‘bodziec u buta jeźdźca’; Ten pisarz zdobył ostrogi w czasach stalinowskich. – TV Trwam.
rozpuścić/rozpuszczać/rozsyłać/rozesłać wici
‘rozsyłać wiadomość’; zwrot, hist. Dawniej rozesłanie wici polegało na wezwaniu na wyprawę wojenną lub wiec przez rozsyłanie witek łozowych, pęku powrozów lub ognisk zapalonych na wzgórzach, też informowanie o niebezpieczeństwie; później: uniwersały królewskie wzywające pospolite ruszenie; Internet.
janusowe oblicze
‘dwie różne strony czegoś, dwa aspekty jakiejś sprawy; o czyimś dwuznacznym, zmiennym postępowaniu, sposobie bycia, charakterze’; wyr. rzecz., mitol.; Janus – rzym. bóg słońca, bram, domów, miast i początku przedstawiany o dwu głowach zrośniętych potylicami, o dwu twarzach zwróconych w przód i w tył, w przyszłość i w przeszłość.
sprowadzić kogoś na ziemię
‘sprawić, żeby ktoś zaczął realnie myśleć, zmusićkogoś do porzucenia mrzonek, marzeń, otrzeźwić kogoś’; zwrot; Postanowiliśmy sprowadzić ją na ziemię.
trząść się jak galareta
‘drżeć ze strachu lub zdenerwowania’; zwrot; kulin.; galareta ‘potrawa z zakrzepłego rosołu z mięsem, studzieniec’; Stał i trząsł się jak galareta. – „Angora”.
pal sześć!
‘wykrzyknienie o znaczeniu: a niech tam, mniejsza o to, wszystko jedno, dajmy temu spokój’; fraza, kary. Niegdyś były to słowa kierowane do kata, który miał ofiarę przypalać żelazem. Kiedy słyszał takie polecenia, przypalał ofiarę podaną liczbę razy. Nikt nie wytrzymywał więcej niż dwu-, trzykrotnego przypalania, dlatego okrzyk „pal go sześć” oznaczał, że skazańcem nie trzeba się już przejmować; Powtarzamy, pal sześć brak zębów, ale z tych pozostałych kamień mógłby zdjąć. – „Angora”.
pod egidą
‘pod opieką, przewodnictwem, patronatem’; pierw. znaczenie ‘pod osłoną, puklerzem’; wyr. określ., mitol. Egida była tarczą sporządzoną przez Hefajstosa z metalu i pokryta skórą kozy Amaltei; cudowny atrybut Zeusa, później Ateny i Apollina; Internet.
wyjść/wychodzić z czegoś obronną ręką
‘mimo niebezpieczeństwa, trudności nie doznać szwanku, szczęśliwie uniknąć szkody, straty; pokonywać wszelkie przeciwności’; zwrot; Pod bramką Szwarca zaczęły się mnożyć groźne sytuacje, jednak wychodził on obronną ręką nawet z najgroźniejszych opresji. – S. Bąba.
robota pali się komuś w rękach
‘ktoś pracuje bardzo szybko, bardzo wydajnie’; zwrot.
rzucić komuś rękawicę
‘wyzwać kogoś na pojedynek, wypowiedzieć komuś walkę, stanąć do polemiki z kimś’; zwrot, stp. obycz. rycer. Według średniowiecznego obyczaju rycerskiego rzucenie rękawicy oznaczało wyzwanie na pojedynek, a podjęcie jej – przyjęcie wyzwania; „Grupie trzymającej władzę” rzucają rękawicę bez strachu. – W. Łysiak.
mieć mieszane uczucia
‘mieć w związku z czymś wątpliwości, nie być pewnym czegoś, doznawać różnych, skrajnych uczuć’; zwrot; Nie wiedziałam, co mam o tym wszystkim myśleć, miałam mieszane uczucia . – Internet; Niektórzy z mieszanymi uczuciami przyjęli pomysł. – „Nowy Dzień”.
coś jest passe
‘coś jest już niemodne, przestarzałe, nie na czasie’; zwrot, gw. młodz., zapoż. z franc.; passé – ‘miniony, przebrzmiały, niemodny’ (por. trendy); Wąski pasek materiału, więcej odkrywający niż zasłaniający, jest „passe”!
łamać sobie głowę
‘intensywnie zastanawiać się, próbować rozwiązać problem, analizować coś’; zwrot; Staś tak przyzwyczaił się do myślenia w każdym położeniu o Nel, że (…) począł łamać sobie głowę, jakby zabezpieczyć ją od deszczu. – H. Sienkiewicz, Pust.
udowadniać, że nie jest się wielbłądem
‘przekonywać o czymś, co jest oczywiste, dowodzić czegoś, co jest bezsprzeczne’; zwrot; Dziś człowiek musi udowadniać, że nie jest wielbłądem . – W. Łysiak.
iść do Canossy
‘ukorzyć się, wyrazić skruchę, przyznać się do błędu’; zwrot, hist. Canossa – wieś w pn. Włoszech, gdzie w 1077 r. król niemiecki Henryk IV, popadłszy w konflikt z papiestwem i wyklęty przez Grzegorza VII, ukorzył się przed papieżem, odbył pokutę i uzyskał zdjęcie klątwy.; (…) praktycznie było to klasyczne przyjście na kolanach „do Canossy” . – W. Łysiak
nie spisałby/nie spisać czegoś na wołowej skórze
‘(jest) czegoś bardzo dużo, w nadmiarze; jest o czym mówić, trudno byłoby wszystko wymienić, spisać’; wyr. określ., kult. mater. Frazeologizm powstał, gdy pisano na pergaminie sporządzanym z cienkiej, wyprawionej skóry zwierzęcej, np. cielęcej, baraniej lub świńskiej; nigdy nie z wołowej, która była za gruba. Dlatego związek ukazuje absurdalność sytuacji – czegoś jest tak dużo (win, wad, grzechów), że nawet ogromnej, wołowej skóry niestarcza, żeby to spisać.
polegać na kimś jak na Zawiszy
‘ufać komuś całkowicie’; zwrot, stp., hist. Zwrot pochodzi od imienia Zawiszy Czarnego z Garbowa, polskiego rycerza i dyplomaty, uczestnika bitwy pod Grunwaldem i delegata na sobór w Konstancji, gdzie miano rozsądzić spór polsko–krzyżacki. Już za życia cieszący się sławą „rycerza bez skazy i zmazy”, Zawisza przeszedł do historii jako człowiek prawy, wiernie służący królowi, broniący wiary aż do śmierci. Zginął z rąk Turków w 1428 r., nie chcąc ustąpić z pola walki i pozostawić swoich...
czarna rozpacz
‘poczucie beznadziejności, całkowita utrata nadziei, zwątpienie, nieszczęście’; wyr. rzecz.; Czarna dziewczyna, czarna rozpacz (tyt.) – „Angora”.
chodzić własnymi drogami
’być indywidualistą, nie postępować jak inni, kierować się własnymi zasadami’; zwrot, bibl. (Iz 53, 6: „Wszyscyśmy pobłądzili jak owce, każdy z nas się obrócił ku własnej drodze.”); J ulia Hartwig jest poetką nietypową, taką, która chodzi własnymi drogami. – S. Bąba; Wpada w szał, gdy któraś z jego kobiet idzie własną drogą (…).
rozdzierać szaty nad czymś/nad kimś
‘użalać się, ubolewać nad stanem czegoś, kogoś; potępiać coś, rozpaczać, lamentować’; zwrot, bibl. (Est 4, 1: „Skoro Marchodeusz dowiedział się o wszystkim, co czyniono, rozdarł szaty i okrył się worem, i [posypał głowę] popiołem, wyszedł na środek miasta i lamentował głośno i gorzko.”); (…) utworzyła się już klasa mówców i słuchaczy rozdzierających szaty nad naszym opłakanym charakterem narodowym. – W. Łysiak.
rzucić przelotne spojrzenie
‘spojrzeć krótko, przez chwilę’; zwrot; Staś rzucił przelotne spojrzenie na Nel (…). – Pust.
wyglądać jak z krzyża zdjęty
‘być wyczerpanym fizycznie, zmęczonym, przygnębionym, nieszczęśliwym’; zwrot, relig.
mól książkowy
–‘człowiek wiecznie ślęczący nad książkami, który nie widzi świata poza książkami’; wyr. rzecz.; Małgosia (…) to mól książkowy, który mógłby w bibliotece spędzać całe godziny. – „Victor G”.
być na dobrej drodze
‘postępować właściwie, uczciwie’; ‘zmierzać we właściwym kierunku’; myśleć, rozumować prawidłowo’; zwrot; Chyba jesteś na dobrej drodze do wyprostowania swego życia.
jak równy z równym
‘na tych samych zasadach; w niczym nikomu nie ustępując, będąc dla kogoś równorzędnym partnerem’; wyr. określ.
skakać komuś do oczu
‘kłócić się zawzięcie, mieć do kogoś pretensje; rwać się do bójki’; zwrot; J. Liberek.
zakazany owoc
‘rzecz niedostępna, niedozwolona i przez to pociągająca, pożądana’; wyr. rzecz., bibl. (Rdz 2, 16-17: „A tak przykazał Pan Bóg człowiekowi: «Z wszelkiego drzewa tego ogrodu możesz spożywać do woli, ale z drzewa poznania dobra i zła nie wolno ci jeść, bo gdy z niego spożyjesz, niechybnie umrzesz»”.); (…) mogą znajdować przyjemność w odkrywaniu zakazanego owocu. – „Angora”; Ten cudowny dreszczyk zakazanego owocu, lęk, że zostanie nakryty – tego nie da się z niczym porównać, nawet z...
rogata dusza
‘człowiek niepokorny, hardy, nie poddający się rygorom’; wyr. rzecz.; Wszyscy go lubiliśmy, ale miał opinię rogatej duszy. – Internet.
firma krzak
‘przedsiębiorstwo, które nie jest zarejestrowane, fikcyjne, działające nielegalnie’; wyr. rzecz.; Jeszcze gorzej, jeżeli podwykonawcą jakiejś roboty była firma krzak i ślad po niej zaginął. – „Ozon”.