W wyniku wzrastającej roli możnych w okresie upadku władzy książęcej nastąpił w XII i XIII wieku gwałtowny rozwój wielkiej własności ziemskiej poprzez uzyskiwanie majątków w formie nadań monarchów oraz zagospodarowywania nieużytków.
Proces ten był możliwy także dzięki zastosowaniu nowych metod uprawy ziemi (początki nawożenia, zastosowanie trójpolówki) i produkcji rolnej (np. wykorzystanie siły wodnej w młynach) oraz napływu osadników z terenów Europy Zachodniej. Część terenów należących do możnych i Kościoła została częściowo wyjęta spod władzy monarchy poprzez nadawanie przez samych władców immunitetów.
W wyniku akcji osadniczej w XIII wieku rozpoczęto zakładanie nowych ośrodków osadniczych o charakterze wiejskim i miejskim. Tworzenie nowych osad następowało na prawie polskim (umowa właściciela majątku z osadnikami) lub niemieckim (wydanie przez władcę zezwolenia na stworzenie nowej osady w postaci przywileju lokacyjnego). Lokacja miast polegała na zmianie ustroju społecznego miasta oraz jego nowej organizacji przestrzennej. Wśród miast, które uzyskały dokumenty lokacyjne, były m.in. Złotoryja (1211) i Kraków (1257). Wzorem dla lokacji ośrodków miejskich na terenie ziem polskich była lokacja Magdeburga i Lubeki.
Panorama Krakowa, Cronica Mundi
Warto pamiętać
Pierwszym immunitetem, jaki został nadany dużej grupie osób na ziemiach polskich, był przywilej z 1180 roku wydany przez księcia Kazimierza Sprawiedliwego w Łęczycy, na mocy którego książę zrzekał się praw do majątku po zmarłych biskupach i opatach oraz zwolnił mieszkańców wsi należących do Kościoła od udzielania podwód urzędnikom księcia.
Pojęcia
immunitet – (łac. immunitas – uwolnienie od ciężarów) w okresie średniowiecza zwolnienie ludności w danych dobrach od świadczeń na rzecz władcy (immunitet ekonomiczny) lub wyłączenie ich spod władzy sądowniczej księcia
lokacja – zakładanie wsi lub miast na tzw. prawie niemieckim; początkowo proces zakładania osady od początku, polegał następnie na nadawaniu istniejącemu miastu prawa niemieckiego
prawo niemieckie – zespół przepisów prawa feudalnego obowiązujących w Europie Zachodniej, które na ziemiach od XII wieku służyły za wzór przy zakładaniu nowych miast
prawo magdeburskie – prawo miasta Magdeburga, które służyło od XII wieku za wzór przy zakładaniu nowych ośrodków miejskich w Niemczech, a następnie w Polsce, na Litwie i Ukrainie
Literatura
J. Wyrozumski: Historia Polski do 1505 roku. Warszawa 1985.
Polska dzielnicowa i zjednoczona. Red. A. Gieysztor. Warszawa 1972.
M. Bogucka, H. Samsonowicz: Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej. Wrocław 1986.
Daty
XIII wiek - rozwój kolonizacji na prawie polskim
XIII-XIV wiek - rozwój kolonizacji na prawie niemieckim
