Słowotwórstwo
Jest to dział nauki o języku zajmujący się budową wyrazów, zasadami tworzenia nowych słów i rodzinami wyrazów.
Kategorie rzeczowników
Rzeczowniki można podzielić na następujące kategorie: własne pospolite żywotne nieżywotne rzeczowniki zbiorowe Kraków lekarz nauczyciel kartka młodzież Michał kot mężczyzna biblioteka wojsko Giewont droga niedźwiedź ulica rycerstwo Dior zeszyt pisklę słońce harcerstwo Wisła drzewo wieloryb mur tłum
Zaimki przysłowne
Zaimki przysłowne (w funkcji przysłówka odpowiadają na pytania: jak? gdzie? kiedy? );
Odmiana przez przypadki liczebników prostych i złożonych
Wyżej zostały już przedstawione przykładowe odmiany różnych rodzajów liczebników. Spójrzmy jednak krótko na deklinację wybranych liczebników dwa i trzy i porównajmy tę odmianę: rodzaj męskosobowy rodzaj niemęskoosobowy (forma męska nieosobowa i nijaka) rodzaj niemęskoosobowy (forma żeńska) M. dwaj przyjaciele dwóch przyjaciół dwa talerze dwa drzewa dwie sukienki D. dwóch przyjaciół dwóch talerzy dwóch drzew dwóch...
Inna klasyfikacja liczebników
Można dokonać jeszcze innej klasyfikacji liczebników, biorąc pod uwagę ich budowę: • liczebniki proste: dwa, pięć, siedem, sto, tysiąc, milion; Dwa i trzy to pięć . Faraonowi przyśniło się siedem lat tłustych i siedem chudych. Chrześcijaństwo ma dwa tysiące lat. • liczebniki złożone: dwadzieścia jeden, dwieście pięćdziesiąt trzy, tysiąc trzysta osiem itd.; Mój mąż ma trzydzieści osiem lat. Ta hodowla składa się z pięćdziesięciu dwóch krów. We wrocławskim zoo...
Zaimek liczebny
Pełni taką samą funkcję jak liczebnik, jest jednak mniej dokładny. Odpowiada na pytanie: ile? który z kolei? Zaimki liczebne można podzielić na następujące grupy: • zaimki wskazujące: każdy, wszystek, tyle, tylekroć, tylokrotny,tyloraki ; Nie zużyj wszystkich chusteczek. Ponoć każdy człowiek ma swojego sobowtóra. • zaimki nieokreślone (niektóre można również potraktować jako liczebniki nieokreślone): i leś, ile bądź, ilekroć, ilekolwiek, kilka, kilkanaście, kilkadziesiąt,...
Rozkazująca
Rozkazująca – niech, niechaj występuje w trybie rozkazującym: Niech pan wejdzie! Niechaj nikt nie zaczyna bez mojej zgody!
Liczebnik
Liczebnik to odmienna część mowy, która określa liczbę, ilość lub kolejność osób, rzeczy, zwierząt itd. i odpowiada na pytanie: ile? który z kolei? Robert ma trzech braci. Moja znajoma pracuje w dwóch firmach. Sprzątaczka umyła pięcioro drzwi.
Zrosty
Zrosty – to zrośnięte w jeden wyraz dwa lub trzy wyrazy, mogą one pozostawać ze sobą w następujących relacjach: • związku zgody – w tym przypadku odmieniają się oba człony: Krasnystaw Rzeczpospolita Białystok • związku rządu – odmienia się tylko drugi człon: okamgnienie widzimisię Wniebowzięcie Wniebowstąpienie Wielkanoc • związku przynależności – odmienia się drugi człon: małomówny czcigodny dotychczas wiarygodny karygodny dobranoc pięćdziesiąt...
Rola przysłówka w zdaniu
W zdaniu przysłówek pełni rolę okolicznika: • sposobu (jak?) Marta potrafi interesująco opowiadać. • czasu (kiedy?) Po południu wyjeżdżam nad morze. • miejsca (gdzie?) Ten człowiek ma znajomych wszędzie .
Rola liczebnika w zdaniu
W zdaniu liczebnik może pełnić funkcję: • podmiotu ; Jeden jest liczbą naturalną (co? ) . Właśnie minęła piętnasta (co? ) . • przydawki ; Trzy koleżanki wybrały się do miasta na zakupy (ile? ) . Byłem z nim umówiony na godzinę siódmą (którą?) . • dopełnienia ; Z klasówki z matematyki dostałem cztery (co? ) . Zegar wybił dwunastą (co? ) . • orzecznika (element orzeczenia imiennego); W jutrzejszych zawodach narciarskich będę pierwszy (będę który?) . Jestem...
Rzeczownik
Wyjaśnienie pojęcia, liczby i rodzaje rzeczownika Rzeczownik jest odmienną i samodzielną częścią mowy, która nazywa (oznacza) i, w podstawowej formie, odpowiada na pytania: kto? co? • osoby : uczeń, kobieta, żołnierz, dziecko; W tym filmie zagrał mój ulubiony aktor – Johny Deep. Dyrektor firmy wezwał do gabinetu swoich zastępców. • przedmioty : dom, torba, okno, długopis; Chyba zgubiłam gdzieś klucze do mieszkania. W tej łazience ktoś powinien w końcu posprzątać. • zwierzęta...
Rola czasownika w zdaniu
Czasownik może wystąpić w charakterze różnych części zdania: • orzeczenia czasownikowego (osobowe formy czasownika i formy zakończone na -no , -to ); Od rana bardzo boli mnie głowa. Wojtek długo zastanawiał się nad moją propozycją. Przyjęcie w ambasadzie przygotowano z największą starannością. Podczas polowania zabito sarnę, kilka zajęcy i dwie kaczki. • łącznika – jeden z elementów orzeczenia imiennego (forma osobowa od czasownika zostać, stać się, być ); Po...
Zaimek przysłowny
Omawiając przysłówek, nie sposób nie wspomnieć o zaimku przysłownym, który również jest nieodmienny. Występuje w zastępstwie przysłówka i mniej dokładnie niż przysłówek określa czas, miejsce, sposób wykonania czynności: • okolicznik czasu (kiedy?) Mógłbyś wpaść kiedy indziej? Zawsze pamiętam o urodzinach moich dzieci. • okolicznik miejsca (gdzie?) Pochodzę stamtąd co Ewa. Pojedziemy tam w lecie. • okolicznik sposobu (jak?) Hydraulik naprawił kran byle jak ....
Liczebniki porządkowe
Liczebniki porządkowe – podają kolejność, w jakiej dana osoba czy przedmiot pojawia się, odmieniają się przez przypadki i rodzaje: liczba pojedyncza liczba mnoga rodzaj męski rodzaj żeński rodzaj nijaki rodzaj męskoosobowy rodzaj niemęskoosobowy M. piąty rok trzecia próba drugie miejsce pierwsi klienci lata trzydzieste D. piątego roku trzeciej próby drugiego miejsca pierwszych klientów...
Zaimki liczebne
Zaimki liczebne (w funkcji liczebnika odpowiadają na pytania: ile? który z kolei? );
Akcent wyrazów jednozgłoskowych
W języku występują również wyrazy jednozgłoskowe. W ich przypadku zjawisko akcentowania wygląda dwojako: • nieakcentowane wyrazy łączące się w całość akcentowaną z wyrazem poprzedzającym. Nazywamy je enklitykami . Należą do nich w języku polskim: – zaimki osobowe w jednozgłoskowych formach (bez mianownika): bił go po wie dział mu przy szli z nim na pi sał nam od dał jej ku pi łem ci – zaimek się : my ję się my lisz się spa kuj my się przeprowa dzi li się...
Rola przymiotnika w zdaniu
Przymiotnik może pełnić różne funkcje składniowe: • przydawki; Strome wzgórza porastały wysokie drzewa ( jakie? ). Zimna coca-cola świetnie gasi pragnienie ( jaka? ). • podmiotu; Niscy zazdroszczą wysokim wzrostu (kto? ). Głupi przegada mądrego (kto? ). • dopełnienia; Otaczaj szacunkiem i opieką starszych i chorych ( kogo? ). Zawsze pomagaj słabszym ( komu? ). • orzecznika (element orzeczenia imiennego); Kasia jest najzdolniejsza z klasy (jest...
Wyraz podstawowy
Wyraz podstawowy – to wyraz, od którego tworzymy inne wyrazy o podobnym znaczeniu;
Części mowy a tworzenie nowych słów
• rzeczownik -> rzeczownik pochodny: piłka – piłkarz wódz – dowódca pies – piesek sól – solniczka ręka – ręcznik twórca – twórczość • rzeczownik -> przymiotnik pochodny: piłka – piłkarski ziele – zielarski słońce – słoneczny dom – domowy ręka – ręczny koń – konny • przymiotnik -> rzeczownik pochodny: głupi – głupiec biały – biel długi – długość ciemny – ciemność słaby – słabość młody –...
Podział liczebników
Rola zaimka w zdaniu
Funkcje składniowe zaimków: • zaimki rzeczowne mogą być w zdaniu: • podmiotem; On jest świetnym kierowcą ( kto? ). Wy macie najpiękniejszy dom w okolicy ( kto? ). • dopełnieniem; Stefan pomógł nam w przeprowadzce ( komu? ). Potrącił go rozpędzony samochód ( kogo? ). • zaimki przymiotne mogą być w zdaniu: • przydawką; Twoja siostra jest bardzo miła ( czyja? ). Taki człowiek nie wzbudza we mnie zaufania ( jaki? ). • orzecznikiem (element orzeczenia...
Podstawowe pojęcia związane ze słowotwórstwem i analizą słowotwórczą wyrazu
Akcent i intonacja w języku polskim
Zaimek
Zaimek to część mowy, mająca ogólniejsze, mniej ograniczone znaczenie, która zastępuje rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i przysłówki. Zaimki odpowiadają na pytania tych części mowy, które zastępują. Zaimki rzeczowne, przymiotne i liczebne odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje. Z kolei zaimek przysłowny jest nieodmienny. Gdy szłam do kina, spotkałam kolegę z klasy. Kolega też wybierał się na jakiś film. Bardzo lubię tego kolegę . Ten kolega ma na imię Robert. (użycie...
Stopniowanie przymiotników
Okazuje się, że ta sama cecha czy jakość może pojawić się z różnym natężeniem, siłą, czyli w tzw. różnym stopniu. W języku polskim większość przymiotników podlega stopniowaniu. Przymiotniki, których nie można stopniować: roczny żelazny plastikowy drewniany kamienny srebrny złoty wczorajszy dzisiejszy nizinny kosmiczny (nie ma przedmiotów mniej czy bardziej wełnianych, wodnych, blaszanych, itd.)
Zdania i wypowiedzenia złożone
Zdania i wypowiedzenia złożone, czyli takie, które zawierają dwa lub więcej orzeczeń, możemy podzielić na dwie grupy, biorąc pod uwagę relacje zachodzące między zdaniami (wypowiedzeniami) składowymi.
Składnia
To dział gramatyki zajmujący się budową wszelkiego rodzaju wypowiedzeń (najczęściej zdań). Bada poszczególne elementy zdania, związki między nimi oraz sposoby łączenia ich w logiczną całość.
Wyrażenie przyimkowe
Jest to połączenie przyimka i rzeczownika, zaimka rzeczownego, przymiotnika, liczebnika, a także przysłówka. Mama poszła do banku po pieniądze . Po południu przyjdę do was . Św. Franciszek Asyżu odwracał się od bogatych ; przemawiał do ubogich . Proszę, żebyś przyszedł koniecznie po drugiej . Związałaś się z tym człowiekiem za szybko .
Stopniowanie bezwzględne
• stopniowanie bezwzględne (w przypadku niektórych przymiotników, przy pomocy formantów przedrostkowych i przyrostkowych): przeciętny stopień słabszy stopień silniejszy stopień żółty żółtawy żółciutki, żółciuteńki miły ------------- przemiły śmieszny śmiesznawy prześmieszny, śmieszniutki dziwny dziwnawy przedziwny Pomysł z nocnym wypadem na plażę okazał się głupawy . Domek krasnoludków miał...
Inne szczegóły o liczebniku
W wielu sytuacjach możesz spotkać jeszcze inne liczebniki, którym nie poświęciliśmy wcześniej uwagi, ale o których warto pamiętać. Służą one m.in. do wyrażenia: • wielokrotności (wskazują na powtarzalność zjawiska): trzykrotny, pięćdziesięciokrotny, dwakroć, trzykroć, dwukrotnie, (zaimek liczebny) wielkoraki, wielorako ; Późnym wieczorem dwukrotnie zadzwonił telefon. Dobrze zainwestowane pieniądze przyniosły mu dziesięciokrotny zysk. • wielogatunkowości: dwojaki, dwojako,...
Inne sposoby klasyfikowania wyrazów
Omawiając zagadnienia związane ze słowotwórstwem, warto wspomnieć o jeszcze jednej możliwości sklasyfikowania wyrazów: • wyrazy podzielne słowotwórczo (czyli te pochodzące od innych wyrazów): dom- ek głoś- ny piek- arnik kot- ek lal- ka nos- ek • wyrazy niepodzielne słowotwórczo (czyli te niepochodzące od innych wyrazów): dom głos piec kot lala nos
Pytająca
Pytająca: czy?, li? – tych użyjesz przy pytaniach: Czy mnie lubisz? Czy jutro będzie ładna pogodna? „Znasz- li ten kraj?”
Fonetyka
Jest to dział językoznawstwa, który bada dźwiękową stronę języka, czyli wymowę, artykulację głosek, akcent, intonację itd.
Intonacja (melodia zdania)
Intonacja (melodia zdania) – inaczej obniżenie lub podniesienie tonu wypowiedzi. Służy ona przede wszystkim podkreśleniu znaczenia wyrazu albo jego barwy uczuciowej. Intonacja zarówno w mowie potocznej, jak i wypowiedziach artystycznych tworzy nastrojowość, pogłębia zrozumiałość i wpływa na melodyjność tekstu. Graficznie wyrażamy intonację za pomocą kropki, wykrzyknika czy znaku zapytania. Możesz to zrobić. Możesz to zrobić! Możesz to zrobić? Możesz to zrobić?!
Przegląd popularniejszych formantów
bezokolicznik czynność wykonawca czynności przedmiot (lub inne) zjawisko miejsce mężczyzna kobieta czytać czytanie czytelnik czytelniczka czytanka czytelnictwo czytelnia leczyć leczenie lekarz lekarka lekarstwo (lek) lecznictwo lecznica drukować drukowanie drukarz --------------- drukarka (druk) drukarstwo drukarnia nauczyć nauczanie nauczyciel...
Mowa zależna i niezależna
Bardzo często zdarza się, że chcemy przywołać cudzą wypowiedź. Taka konieczność może zaistnieć w zwyczajnej rozmowie, gdy chcemy poinformować kogoś, o czym dyskutowaliśmy z kimś innym. Mamy do dyspozycji aż dwie możliwości. W opracowaniach lektur szkolnych możesz spotkać się z jeszcze jedną kategorią – mową pozornie zależną.
Imiesłowowy równoważnik zdania okolicznikowego czasu
Przeglądając fotografie rodzinne , zawsze się wzruszam. ( przeglądając – forma imiesłowu) Kiedy przeglądam fotografie rodzinne, zawsze się wzruszam. ( przeglądam – forma osobowa czasownika) Aktorka z trudem opanowała paraliżującą ja tremę, rozpoczynając występ przed ogromną widownią .( rozpoczynając ) Aktorka z trudem opanowała paraliżującą ją tremę, kiedy rozpoczynała występ przed ogromną widownią.( rozpoczynała )
Imiesłowowy równoważnik zdania okolicznikowego przyczyny
Magda postanowiła zatrzymać się na kilka dni w hotelu, nie chcąc sprawić znajomym kłopotu . ( nie chcąc – forma imiesłowu) Magda postanowiła zatrzymać się w hotelu, ponieważ nie chciała sprawić znajomym kłopotu. ( nie chciała – forma osobowa czasownika) Uczeń poprosił o pomoc nauczyciela, nie mogąc samodzielnie rozwiązać równania . ( nie mogąc ) Uczeń poprosił o pomoc nauczyciela, ponieważ nie mógł samodzielnie rozwiązać równania. ( nie mógł )
Stopniowanie względne
• stopniowanie względne (odbywa się w dwóch kierunkach): oto w jaki sposób możemy utworzyć formy różnych stopni wybranych przymiotników: stopniowanie proste stopniowanie opisowe regularne nieregularne stopień równy cichy dobry rozrywkowy mokry stopień równy brzydki zły obcy płaski szybki duży krzywy otwarty stopień wyższy cichszy lepszy bardziej rozrywkowy...
Zastosowanie imiesłowu przysłówkowego w zdaniu
Wypowiedź w zdaniu złożonym, którą tworzy imiesłów przysłówkowy (oba rodzaje), to imiesłowowy równoważnik zdania . Imiesłów pojawia się sam lub z wyrazami określającymi, ale zawsze zastępuje zdanie podrzędne. Czułam się kompletnie zdezorientowana, będąc w Warszawie pierwszy raz. Ukończywszy studia na AGH, Stefan wrócił do rodzinnej miejscowości. idąc przez miasto – imiesłowowy równoważnik zdania okolicznikowego czasu Idąc przez miasto, przyglądał się wystawom sklepów. gdy szedł...
Imiesłowowy równoważnik zdania okolicznikowego sposobu
Zawodnik biegł, wyprzedzając pozostałych sportowców . ( wyprzedzając – forma imiesłowu) Zawodnik biegł tak, że wyprzedzał pozostałych sportowców. ( wyprzedzał – forma osobowa czasownika) Słońce świeciło, parząc ciała plażowiczów. ( parząc ) Słońce świeciło tak, że parzyło ciała plażowiczów. ( parzyło )