Narządy mowy składają się z wielu elementów biorących udział w powstawaniu głosek, oto one:
płuca
tchawica i krtań
jama gardłowa
jama ustna
jama nosowa
W płucach znajduje się powietrze, które wydychamy. Przez tchawicę trafia ono do krtani, gdzie napotyka na wiązadła głosowe. Ich drgania spowodowane ruchem cząsteczek powietrza wywołują dźwięki. Ogromną rolę w procesie mówienie odgrywa także jama ustna, w skład której wchodzą: podniebienie miękkie i twarde, wargi, zęby, dziąsła i język. Ważna jest również jama nosowa.
Głoska – podstawowy dźwięk ludzkiej mowy, który można usłyszeć, inaczej to najmniejsza część wymówionego wyrazu:
– samogłoski (głoski zgłoskotwórcze): a, ą, e, ę, i, o, u, (ó), y
– spółgłoski: b, c, cz, ć, d, dz, dź, dż, f, g, h, j, k, l, ł, m, n, ń, p, r, s, sz, ś, t, w, z, ź, ż
• sylaba – jest to część wyrazu utworzona przez samogłoskę albo samogłoskę ze spółgłoską (lub spółgłoskami):
u-li-ca
ul
O-la
do-mek
pies
chrząszcz
bank
• sylaba otwarta – to sylaba zakończona samogłoską, (w języku polskim przeważają sylaby otwarte, a więc przy dzieleniu wyrazów granica zgłoski przypada po samogłosce, są oczywiście wyjątki):
kro- wa
ma- ki
ko- ty
ma- kie- ta
• sylaba zamknięta – kończy się spółgłoską:
koc
piór- nik
kos- mos
• alfabet – zbiór wszystkich liter danego języka z zachowaniem ustalonego porządku. Nasz polski alfabet wzorowany jest na alfabecie łacińskim:
a, ą, b, c, ć, d, e, ę, f, g, h, i, j, k, l, ł, m, n, ń, o, ó, p, r, s, ś, t, u, w, y, z, ź, ż
W języku polskim występują głoski, które składają się z dwóch liter. Są to tzw. dwuznaki:
cz, sz, dz, dź, dż, rz, ch
podłoga:
3 sylaby pod-ło-ga ( lub po-dło-ga)
7 głosek p-o-d-ł-o-g-a
7 liter p-o-d-ł-o-g-a
Widać wyraźnie, że tu liczba głosek i liter pokrywa się.
przeszkoda:
3 sylaby prze-szko-da
8 głosek p-rz-e-sz-k-o-d-a
10 liter p-r-z-e-s-z-k-o-d-a
Tu liczba liter i głosek jest różna, ponieważ piszemy dziesięć znaków, ale słyszymy osiem dźwięków.
zgrzyt:
1 sylaba zgrzyt
5 głosek z-g-rz-y-t
6 liter z-g-r-z-y-t
Tu jest tylko jedna sylaba, bo pojawia się jedna samogłoska, a do tego różna ilość liter i głosek.
Sytuacja wygląda jeszcze inaczej, gdy w wyrazie występuje głoska i. Może ona odegrać dwojaką rolę:
– i przed spółgłoską zmiękcza spółgłoskę poprzedzającą i jest samodzielną głoską:
gitara g’-i-t-a-r-a (6 głosek)
g-i-t-a-r-a (6 liter)
piwnica p’-i-w-n’-i-c-a (7 głosek)
p-i-w-n-i-c-a (7 liter)
firany f’-i-r-a-n-y (6 głosek)
f-i-r-a-n-y (6 liter)
Karolina K-a-r-o-l’-i-n-a (8 głosek)
K-a-r-o-l-i-n-a (8 liter)
– i przed samogłoską nie jest samodzielną głoską; jedynie zmiękcza poprzedzającą spółgłoskę:
pies p’-e-s (3 głoski)
p-i-e-s (4 litery)
wiosna w’-o-s-n-a (5 głosek)
w-i-o-s-n-a (6 liter)
imieniny i-m’-e-n’-i-n-y (7 głosek)
i-m-i-e-n-i-n-y (8 liter)
kawiarnia k-a-w’-a-r-n’-a (7 głosek)
k-a-w-i-a-r-n-i-a (9 liter)
Te wyrazy zawierają głoski i, a także dwuznaki. Spójrzmy na ilość głosek i liter:
szczepienie sz-cz-e-p’-e-n’-e (7 głosek)
s-z-c-z-e-p-i-e-n-i-e (11 liter)
trzęsienie t-rz-ę-s’-e-n’-e (7 głosek)
t-r-z-ę-s-i-e-n-i-e (10 głosek)
niedźwiedzie n’-e-dź-w’-e-dź-e (7 głosek)
n-i-e-d-ź-w-i-e-d-z-i-e (12 liter)
dźwięczny dz’-w’-ę-cz-n-y (6 głosek)
d-ź-w-i-ę-c-z-n-y (9 liter)