‘bezskutecznie próbować kogoś przekonać, tłumaczyć coś komuś bez rezultatu, bezskutecznie upominać się o coś, na darmo przekonywać, pouczać kogoś’; zwrot, obycz. O. Kolberg opisuje dawny zwyczaj wigilijny, polegający na rzucaniu grochem na ścianę i wypowiadaniu zaklęcia: „wilku, wilku, chodź do grochu; jak nie przyjdziesz, to nie przychodź aż do siego roku”. Wilk nie przychodził na wigilijną wieczerzę; rzucanie grochem o ścianę było więc czynnością daremną, pozbawioną sensu; Upominanie się...
‘postępować właściwie, uczciwie’; ‘zmierzać we właściwym kierunku’; myśleć, rozumować prawidłowo’; zwrot; Chyba jesteś na dobrej drodze do wyprostowania swego życia.
‘być w bardzo złym stanie zdrowia, być bliskim śmierci’; zwrot, eufem.; przestarz. księża obora/księże podwórko to eufem. określenie cmentarza, bowiem dawniej na wsiach cmentarze zakładano zazwyczaj na ziemi należącej do proboszcza, oboranej przed ogrodzeniem go płotem lub rzadziej murem; A juści, gdzieżby ta szli, na taki psi czas; rano byli u Kozłów, ale z Magdą jest krucho, na księżą oborę patrzy, to i nic poradzić, nie poradzili. – W. Reymont.
‘praca monotonna, żmudna, wymagająca cierpliwości i dokładności’; wyr. rzecz., hist. Od imienia i działalności św. Benedykta z Nursji, żyjącego w V/VI w., założyciela klasztoru na Monte Cassino, w którym zakonnicy zajmowali się kopiowaniem i iluminowaniem rękopisów; Życie Benedykta z Nursji i otaczających go mnichów wypełniały modlitwy, lektura Pisma Świętego oraz praca polegająca na przepisywaniu ksiąg, stąd powiedzenie benedyktyńska praca. – „Victor G”; Internet.
‘powstać na nowo po całkowitym zniszczeniu’; zwrot, w mitol. grec. Feniks – legendarny ptak z Etiopii, który pod koniec długiego życia spalał się na stosie, a z popiołów odradzał się na nowo. Stał się symbolem odmłodzenia i zmartwychwstania; Jęz.
‘znaleźć się w trudnej, skomplikowanej, zawiłej sytuacji’; zwrot; W mitol. grec. Labirynt zbudowany na Krecie przez Dedala dla Minotaura, którego zabił Tezeusz dzięki pomocy Ariadny (por. też dojść po nitce do kłębka )
‘być uczciwym, nie dopuścić się przestępstwa, oszustwa’; zwrot, bibl. (Ps 26, 6: „Umywam moje ręce na znak niewinności (…)”; Ps 18, 21: „Pan nagradza moją sprawiedliwość, odpłaca mi według czystości rąk moich.”); (…) chodziło o to, by ten pierwszy mógł, również cudzoziemcom zaprezentować tego drugiego jako swego ukochanego przyjaciela, człowieka o czystych rękach i szlachetnych intencjach (…). – W. Łysiak
‘niczym niewzruszony, niezachwiany, całkowity spokój’; wyr. rzecz., mitol. od Olimpu – siedziby greckich bogów.
‘pocałunek, gest nieszczery, fałszywy, maskujący wrogie zamiary wobec kogoś’; wyr. rzecz. bibl. (Mt 26, 48-49: „Zdrajca zaś dał im taki znak: «Ten, którego pocałuję, to On: Jego pochwyćcie!» Zaraz też przystąpił do Jezusa, mówiąc «Witaj Rabbi!» i pocałował Go.”); Boję się pocałunku Judasza. – R. Brudzyński.
‘nie dać komuś mówić, odmówić komuś prawa głosu, nie dopuścić kogoś do głosu’; zwrot; W pierwszej chwili miała ochotę wymówić się bólem głowy albo lekcjami, których ma dużo do odrabiania, ale ojciec nie dał jej dojść do słowa.
’być indywidualistą, nie postępować jak inni, kierować się własnymi zasadami’; zwrot, bibl. (Iz 53, 6: „Wszyscyśmy pobłądzili jak owce, każdy z nas się obrócił ku własnej drodze.”); J ulia Hartwig jest poetką nietypową, taką, która chodzi własnymi drogami. – S. Bąba; Wpada w szał, gdy któraś z jego kobiet idzie własną drogą (…).
‘wyzwać kogoś na pojedynek, wypowiedzieć komuś walkę, stanąć do polemiki z kimś’; zwrot, stp. obycz. rycer. Według średniowiecznego obyczaju rycerskiego rzucenie rękawicy oznaczało wyzwanie na pojedynek, a podjęcie jej – przyjęcie wyzwania; „Grupie trzymającej władzę” rzucają rękawicę bez strachu. – W. Łysiak.
‘być wyczerpanym fizycznie, zmęczonym, przygnębionym, nieszczęśliwym’; zwrot, relig.
‘czyjeś słowa, ostrzeżenia, apele pozostające bez odzewu, nie znajdujące posłuchu; słowa, apele daremne, bezskuteczne, lekceważone’; wyr. rzecz.; bibl. (por. np. J 1, 23: „Odpowiedział: «Jam głos wołającego na pustyni: Prostujcie drogę Pańską», jak powiedział prorok Izajasz”. W przekł. Wujka „głos wołającego na puszczy”. Dawn. puszcza ‘pustkowie, pustynia’.) Głos wołającego na puszczy może być krzykiem słyszalnym nawet w Nowym Jorku. – „Wprost”.
‘czuć się wyjątkowo dobrze, komfortowo’; zwrot, relig. (por.raj na ziemi); W domu, jak zwykle było bardzo przyjemnie, czułem się jak w raju, nie chciało mi się wyjeżdżać. – TVP 2.
‘dobrze się na czymś znać, trafnie przewidzieć coś’; zwrot;
‘dyskusja niepotrzebna, niewnosząca nowych treści, bezużyteczna, bezwartościowa’; wyr. rzecz., roln.; stp. jałowy ‘bezpłodny, nieurodzajny, niedający plonów’; Moim zdaniem, szkoda było czasu na jałową dyskusję.
–‘człowiek wiecznie ślęczący nad książkami, który nie widzi świata poza książkami’; wyr. rzecz.; Małgosia (…) to mól książkowy, który mógłby w bibliotece spędzać całe godziny. – „Victor G”.
‘coś jest już niemodne, przestarzałe, nie na czasie’; zwrot, gw. młodz., zapoż. z franc.; passé – ‘miniony, przebrzmiały, niemodny’ (por. trendy); Wąski pasek materiału, więcej odkrywający niż zasłaniający, jest „passe”!
‘dyskusja oderwana od rzeczywistości, teoretyczna, specjalistyczna’; wyr. rzecz., nauka; Zastanawiamy się z kolegami, co nam dają te dyskusje akademickie, komu to na co. – Internet.
‘coś jest bardzo niepewne, wątpliwe, mało prawdopodobne; coś, na co nie można liczyć’; wyr. określ.
‘o czymś mocno zniszczonym, zrujnowanym, o czymś znajdującym się w bardzo złym, opłakanym stanie’; wyr. rzecz., liter. – S. Jachimowicz.
‘być bliskim przypomnienia sobie czegoś; chcieć coś powiedzieć, ale zrezygnować z tego’; zwrot; Oczywiście powiedział Niggle, choć na końcu języka miał zupełnie inne słowa. – J.R. Tolkien.
‘pod opieką, przewodnictwem, patronatem’; pierw. znaczenie ‘pod osłoną, puklerzem’; wyr. określ., mitol. Egida była tarczą sporządzoną przez Hefajstosa z metalu i pokryta skórą kozy Amaltei; cudowny atrybut Zeusa, później Ateny i Apollina; Internet.
‘w ostatnim momencie powstrzymać się od powiedzenia czegoś’; zwrot; Już chciała wybuchnąć, powiedzieć, co o tym myśli, ale w ostatniej chwili ugryzła się w język.
‘znaleźć się w sytuacji, w której niebezpieczeństwo zagraża z dwóch stron, w sytuacji bez wyjścia, między młotem a kowadłem’; zwrot, liter. ant. – Homer, „Odyseja”. Dwa potwory morskie znajdujące się po obu stronach cieśniny morskiej. Gdy przepływały między nimi statki, wpadały albo do pyska Scylli, albo w wiry Charybdy; Znajduję się w nieustannym wewnętrznym klinczu, między Scyllą a Charybdą. – referat na konferencji.
‘zakochać się w kimś, być kimś zauroczonym’; zwrot, stp. durować ‘szaleć, nie być przy zdrowych zmysłach; hulać, szaleć, dokazywać; pysznić się’, od XVIII w. durzyć się ‘oszukiwać się, tumanić się; kochać się w kimś’; też zadurzyć się w znaczeniu dzisiejszym; Madzia zadurzy się nawet w starszym panu, ale i on zostawi ją na lodzie, gdy tylko się dowie, że miała mieć dziecko z jego synem.
‘człowiek, który zawinił, ale potem opamiętał się; nawrócony grzesznik’; wyr. rzecz., bibl. (Wyrażenie pochodzi z ewang. przypowieści: młodszy z dwóch synów żąda od ojca przypadającej mu części majątku i odjeżdża w dalekie strony, tam trwoni cały majątek, żyjąc rozpustnie, a gdy popada w nędzę, wraca do ojca i zostaje przyjęty z radością. ŁK 15, 11-32); EP; JK.
‘pasować do siebie idealnie, zgadać się z sobą’; zwrot; przyr.; Ich miłość rozkwitała coraz bardziej, patrzyli na siebie w nieustannym zachwycie, jedli sobie z dzióbków. – Internet.
‘przedsiębiorstwo, które nie jest zarejestrowane, fikcyjne, działające nielegalnie’; wyr. rzecz.; Jeszcze gorzej, jeżeli podwykonawcą jakiejś roboty była firma krzak i ślad po niej zaginął. – „Ozon”.
‘mówić bez sensu, wygadywać, pleść głupstwa, bzdury, zmyślać’; zwrot; Plotłem trzy po trzy. – AG1; Najzabawniejsze, że plotąc tak trzy po trzy, myślałem przez cały czas o czymś innym.
‘sposób osiągnięcia jakiegoś celu może być nieuczciwy, naganny, jeśli sam cel jest szczytny, chwalebny’; fraza użyta w wypowiedzeniu, liter. – zasada postępowania zalecana w dziele Niccolo Machiavellego „Książę”, a polegająca na możliwości stosowania podstępu, przemocy, obłudy dla dobra ogółu, państwa,w imię racji stanu; Wzmacniała mnie jednak myśl, że cel uświęca środki.
‘walczyć bardzo odważnie, zaciekle, nieustępliwie’; zwrot, przyr.; lew jest nazywany królem zwierząt; symbolizuje władzę, siłę, majestat, odwagę; Walczył o tę spółkę jak lew.
‘coś zostało bezpowrotnie utracone, przepadło’; fraza relig.; (…) jeśli sędziowanie nie będzie uczciwe, to polski futbol wezmą diabli (…). – „Angora”; poezję diabli wzięli prawie już jej nie ma – J. Twardowski.
‘wszystko można oceniać z dwóch punktów widzenia; wszystko ma swoje dobre i złe strony’; fraza, przysł. użyte w wypowiedzeniu, przyr.; No cóż – pomyślałem – każdy kij ma dwa końce.
‘coś wielkiego, co sprawia wrażenie mocy, potęgi, siły, a w rzeczywistości jest słabe, bliskie upadku’; wyr. rzecz., bibl. (Dn 2, 31-34. Prorok Daniel wyjaśniał królowi Nabuchodonozorowi znaczenie snu o posągu, który miał żelazno-gliniane nogi; spadły z góry kamień skruszył nogi kolosa – tak zniszczone będą królestwa na ziemi babilońskiej.); Internet.
‘rozsyłać wiadomość’; zwrot, hist. Dawniej rozesłanie wici polegało na wezwaniu na wyprawę wojenną lub wiec przez rozsyłanie witek łozowych, pęku powrozów lub ognisk zapalonych na wzgórzach, też informowanie o niebezpieczeństwie; później: uniwersały królewskie wzywające pospolite ruszenie; Internet.
‘ktoś, kto broni sprawy niesłusznej, nieuczciwej’; katol.rzecznik publiczny, który w czasie procesu beatyfikacyjnego lub kanonizacyjnego zgłasza zarzuty wobec kandydata na świętego (łac. advocatus diaboli)’; wyr. rzecz.,prawn., teolog.; Rozpoczął się już proces beatyfikacyjny naszego papieża, został powołany adwokat diabła. – TV Trwam.
‘wyrok sprawiedliwy, odznaczający się niezwykłą mądrością i prawością, uwzględniający interesy obydwu stron często o zaskakującej formule rozstrzygnięcia’; wyr. rzecz., bibl. (Wyrażenie jest aluzją do słynnego przykładu mądrości i sprawiedliwości króla izraelskiego Salomona – 1 Krl 3, 16-28: Dwie mieszkające razem nierządnice urodziły niemal jednocześnie synów, jedno dziecko zmarło w nocy. Przyszły do Salomona, aby je rozsądził, każda bowiem twierdziła, że żywy chłopiec jest jej synem....
‘bardzo samotny, opuszczony przez wszystkich’; wyr. określ; [był] Skryty, zamknięty w sobie, żyjący samotnie jak kołek. – K. Dickens.
‘od jednego do drugiego, od jednej instytucji do drugiej, bezskutecznie, nic nie załatwiając’, wyr. określ. (zwykle w połączeniu z czas. chodzić), bibl. (Annasz – arcykapłan żydowski; teść Kajfasza – także arcykapłana żydowskiego, przewodniczącego Wysokiej Rady w czasie procesu Jezusa; J 18,24: „Następnie Annasz wysłał Go związanego do arcybiskupa Kajfasza.”); W naszej rzeczywistości trzeba się nachodzić od Annasza do Kajfasza, żeby cokolwiek załatwić. – Internet.
‘coś przychodzi bardzo ciężko, z trudem, z dużym wysiłkiem’; zwrot; Niestety, to wszystko strasznie się wlecze, można powiedzieć idzie jak krew z nosa. – Internet.
‘zapłata otrzymana za zdradę, haniebnie zarobione pieniądze za sprzeniewierzenie się czemuś’; wyr. rzecz., bibl. (30 srebrników, które obiecano Judaszowi za zdradę Jezusa – Mt 26, 14-15: „Wtedy jeden z Dwunastu, imieniem Judasz Iskariota, udał się do arcykapłanów i rzekł: „Co chcecie mi dać, a ja wam Go wydam?” A oni wyznaczyli mu trzydzieści srebrników.”).
‘niezgodnie z prawem, bezpodstawnie’; wyr. określ., prawn., kaduk – dawn. termin prawn. dotyczący prawa do spadku pozostawionego bez spadkobiercy i testamentu; majątek przechodził na króla, a nazywany był „kadukiem”, albo „dobrami kadukowymi”; Czy doczekamy się czasów, że posłowie stracą przyznane im prawem kaduka przywileje i pieniądze. – Internet.
‘wiązać z czymś, kimś swoje nadzieje, plany, pragnąć, chcieć czegoś’; zwrot.
‘postawa heroiczna, buntująca się przeciwko siłom zła i potęgom krępującym wolność ducha, przeciw losowi’; wyr. rzecz. W mitol. grec. tytan Prometeusz wykradł bogom ogień i nauczył ludzi posługiwać się nim, za co został przykuty do skał Kaukazu, gdzie orzeł (albo sęp) wyszarpywał mu wiecznie odrastającą wątrobę;
‘o miejscu zaniedbanym, w którym panuje nieład, brud, które należy uporządkować’; wyr. rzecz., mitol. Oczyszczenie stajni Augiasza, króla Elidy, było szóstą pracą Herkulesa. Te nigdy nie czyszczone stajnie miału porządkować w ciągu jednej doby; Ten znany polityk daje do zrozumienia, że należy oczyścić te stajnie Augiasza. – TV Puls; Nasz kandydat na prezydenta podjął się czyszczenia stajni Augiasza. – TV Trwam.
‘czule rozmawiać ze sobą, okazując miłość, sympatię; czulić się do siebie’; zwrot, przyr.; Wiadomo, że po jakimś czasie Marta i Jacek znajdą sobie przytulny kącik i zaczną gruchać jak dwa gołąbki. – „Victor G”.
‘o parze lub grupie osób: dobrać się odpowiednio, pasować do siebie’; zwrot, stp. korzec to duże naczynie o objętości ok. 100 l, służące dawniej do przechowywania rzeczy sypkich; dobrać się jak w korcu maku jest równie trudno jak znaleźć igłę w stogu siana; Wszyscy uważają, że dobraliśmy się jak w korcu maku. – „Victor G”; Jęz.
‘spać bardzo czujnie’; zwrot, przyr. Zające słyną z ostrożności i płochliwości, są bardzo czujne, w każdej chwili gotowe do ucieczki.