Słownik etymologiczny języka polskiego

Spółka

1. przestarzale ‘wspólne działanie, wspólnota interesów, zamierzeń’; 2. współcześnie ‘umowny związek dwóch lub więcej osób założony dla osiągnięcia wspólnego celu, zwykle gospodarczego’.

stanąć

forma jednokrotna stanąć – od XVI w.; jest to wtórna postać czasownika stać utworzona od jego tematu czasu teraźniejszego stane

ganiać

1. ‘biegać, pędzić, uganiać się’; 2. ‘ścigać, starać się złapać; popędzać,poganiać’; w stpol. w XV w. tylko w formie przedrostkowej poganiać ‘pędzić, gnać przed sobą’; ogsłow. (por. stczes. haneti ‘biegać, pędzić, gonić’, ukr. hanjaty ‘gonić, pędzić, prześladować’) < psłow. *gańati ‘biegać, gonić tam i z powrotem, przeganiać’ – czasownik wielokrotny od psłow. *goniti ze wzdłużeniem samogłoski *o > *a

kaczyniec

‘roślina Caltha o żółtych płatkach kwiatów’; od XV w.; słowo utworzone na wzór łac. anetaria ‘ts.’ < łac. anas ‘kaczka’.

Grzyb

1. ‘roślina plechowa Fungus’; 2. przenośnie ‘stary człowiek’; 3. dialektalnie też ‘huba drzewna’.

omasta

napytać

czasownik przedrostkowy

Piechota

1. ‘żołnierze walczący pieszo, piesze wojsko’; 2. dawniej ‘robotnicy rolni pracujący ręcznie, bez sprzężaju’; 3. piechotą, na piechotę ‘pieszo’.

łechtać

‘łaskotać, muskać, drażnić’; od XVI w.; utworzone od zachsłow. postaci *lьchъtati ‘łaskotać’; w stpol. występowała postać łektać

Gra

1. ‘zabawa towarzyska; rozrywka’; 2. ‘przybory, przedmioty do grania’; 3. ‘wykonywanie melodii na instrumencie muzycznym’; 4. ‘odtwarzanie postaci w utworze scenicznym, filmie’; 5. przenośnie ‘udawanie, stwarzanie pozorów’.

zagrzać

czasownik przedrostkowy

opiekunka

Niewiasta

1. ‘kobieta, zwłaszcza zamężna’; 2. stpol. także ‘żona syna, synowa; żona brata’; 3. również ‘służąca, gospodyni’ (XVI w.).

główny

1. ‘najważniejszy, nadrzędny, istotny, podstawowy’; 2. stpol. (XV w.)też ‘pozostający w związku z głową jako częścią ciała’

ocnąć się

‘obudzić się, oprzytomnieć’; od XVI w.; pochodzi od psłow. *oťьtnąti (< *ot-jьnąti) ‘zacząć przywracać zdolność odbierania wrażeń zmysłowych, odczuwania, przywrócić przytomność’ – czasownik z przyrostkiem -ną- utworzony od psłow. *oťutiti; pierwotną pol. postacią była forma octnąć, która następnie przeszła zmianę grupy spółgłoskowej: ctn> ckn; dawniej występowała również forma niezwrotna ocknąć w tym samym znaczeniu

Kędy

1. Przysłówek ‘którędy, w którą stronę’; 2. ‘gdzie, dokąd; gdziekolwiek’.

dziewka

1. przestarzale ‘niezamężna dziewczyna wiejska, służąca na wsi’; 2. dziś przede wszystkim ‘kobieta lekkiego prowadzenia się; prostytutka’; 3. stpol. od XIV w. i dziś dialektalne w neutralnym znaczeniu ‘panna, dziewczyna, kobieta niezamężna; córka; służąca’ (por. czes. dívka ‘dziewczyna, panna’, ros. przestarzałe dévka ‘wiejska dziewczyna’, sch. dialektalne djêvka ‘dziewczyna; panna młoda’) < psłow. *děvъka ‘dziewczyna, dziewczynka’ –zdrobnienie od psłow. *děva

siew

daremny

1. ‘niedający wyników, bezskuteczny’; 2. dawniej ‘bezpłatny,dany za darmo’; od XV w.; płnsłow. < psłow. *darьmьnъ ‘dawany lub otrzymany w darze; bezwartościowy, próżny, bezskuteczny’

wkrótce

‘w krótkim czasie, wnet, niebawem’; od XV w.; utworzone od wyrażenia przyimkowego w krótce.

kurewski

Chłop

1. ‘poddany wiejski, rolnik nie szlachcic (zamiast kmieć)’, określenie o wydźwięku negatywnym; 2. ‘człowiek (dorosły) płci męskiej’; 3. potocznie ‘mąż, narzeczony, kochanek’.

badacz

podgrodzie

manić

1. ‘zwodzić, wyprowadzać w pole, oszukiwać, okpiwać’; 2. ‘łudzić’; ~ się: 3. ‘łudzić się’ i 4. ‘krępować się’; od XIX w.; ogsłow. < psłow. *maniti ‘wabić, mamić’ – czasownik odrzeczownikowy od psłow. rzeczownika *manъ ‘wabienie, mamienie’ utworzonego od psłow. *mati > *majati; prawdopodobnie wyraz pol. jest późny – zapożyczony za pośrednictwem ukr. manýty

pieski

drogowy

Osaczyć

1. ‘otoczyć, okrążyć, uniemożliwiając wydostanie się, wpędzić kogoś w zasadzkę’; 2. o psie ‘zatrzymać zwierzynę do chwili dojścia do niej myśliwego’.

Kłonić

1. ‘pochylać, nachylać’; 2. stpol. ‘nakłaniać, przekonywać’.

honorarium

‘wynagrodzenie za pracę’; w XIX w. pojawiła się forma honoracja

ogniowy

Kochać

1. ‘darzyć miłością; bardzo lubić’; 2. stpol. kochać (się) / chochać (się) ‘znajdować w kimś, czymś upodobanie, przyjemność, doznawać przyjemności, cieszyć się’; 3. również ‘mnożyć, rozwijać, powodować wzrost czegoś’ (XVI w.); 4. kochać się ‘dobrze się rozwijać w korzystnym dla siebie środowisku; wzrastać’ (XVI w.).

związek

żerać

forma wielokrotna -żerać w czasownikach przedrostkowych, np.: obżerać, pożerać, użerać (się), wyżerać ( wyżerka).

Klęsnąć

‘zapadać się, uginać się, opadać’.

Jarmark

1. ‘targ odbywający się regularnie’; 2. stpol. też ‘podarunek przywieziony z jarmarku’.

aniżeli

(stpol. aniżli) – ‘jak, niż’; powstała przez dodanie partykuły -li ‘czy’.

aptekarz

‘ten, co lekarstwa przygotowuje, sporządza i sprzedaje’

babka

Zdrobnienia dotyczące ‘matki ojca lub matki matki’

błoto

‘rozmokła ziemia’; 2. ‘teren grząski, bagno, mokradło, bajoro’; 3. stpol.(do XVI w.) też ‘nieczystości, gnój’; od XIV w.; ogsłow. (por. czes. bláto ‘ts.’, stczes. też ‘brud, kał’, ros. bolóto ‘bagno, trzęsawisko, moczary’) < psłow. *bolto‘bagno, moczar; rozmokła ziemia, błoto’ < urzeczownikowiona postać przymiotnika*boltъ ‘błotnisty’, pokrewne z lit. báltas ‘biały’ oraz łot. balts ‘ts.’ – prawdopodobnie w okresie wspólnoty językowej Bałtosłowian istniał przymiotnik *baltas‘biały’,...

bieżeć

1. ‘biec, iść szybko’; 2. ‘płynąć’; 3. stpol. również ‘być w ruchu;krążyć, być w obiegu’ oraz 4. ‘prędko iść, jechać; rozchodzić się, rozprzestrzeniać się’; od XIV w.; ogsłow. (np. czes. bĕžet ‘biec, spieszyć, szybko się poruszać; rozprzestrzeniać się, trwać’) < psłow. *bĕžati [<*bēg-ē]‘szybko się poruszać, iść, jechać; uciekać’ – pokrewne z lit. pa-begeti

Bóg

1. ‘deus; istota najwyższa’; 2. ‘bóstwo, istota opiekuńcza’.

boleć II

Ten sam w pol. brzmieniu czasownik w znaczeniu ‘doznawać bólu,cierpieć, kłopotać się’; od XIV w., również o zasięgu ogsłow. < psłow. *bolěti,*bolěją < rzeczownik *bolь ‘cierpienie, ból’

Bóść

1. ‘uderzać czymś ostrym (np. rogami), kłuć’; 2. przenośnie ‘patrzeć spode łba’.

wybór

1. ‘wybieranie’; 2. ‘to, co zostało wybrane’; od XVI w.

wyborny

‘wyśmienity, doskonały’; od XVI w.

Chałupa

1. ‘rodzaj szałasu, ziemianki’; 2. ‘chłopski dom mieszkalny, zwłaszcza dawny, drewniany, prymitywny’; 3. potocznie ‘lichy budynek mieszkalny’; 4. dialektalnie (często chałpa) ‘wiejski dom, zwykle drewniany; stary, lichy dom; izba; dom rodzinny, ognisko rodzinne; domownicy’.

Czerstwy

1. ‘suchy, twardy, nieświeży (o pieczywie)’; 2. ‘zdrowy, krzepki, mocny’.

dżdżyć

‘padać (o deszczu)’

Dziać

1. ‘wyrabiać na drutach, szydełkiem lub maszynowo odzież’; 2. dialektalnie też ‘nadziewać’.