Słownik etymologiczny języka polskiego

dziecko

od XV w., ale już w XIII w. wystąpiła nazwa osobowa Dziec(z)ko; słowo utworzone od psłow. *dětь przez dodanie przyrostka *-ьsko (zwykle używanego przy tworzeniu form o zabarwieniu negatywnym, np. babsko).

Dzwon

1. ‘przedmiot z brązu w kształcie odwróconego kielicha, z metalowym drążkiem w środku, który uderzając o jego ściany, wydaje głośny dźwięk; też: ten dźwięk’; 2. ‘element konstrukcyjny w różnych urządzeniach, mający taki kształt’; 3. stpol (XV-XVI w.) zwon ‘dźwięk, coś dźwięczącego’.

gadnąć

forma jednokrotna; w czasownikach przedrostkowych, np.: odgadnąć, zagadnąć, zgadnąć.

wklęsnąć

czasownik przedrostkowy

-kłamywać

forma wielokrotna -kłamywać w czasownikach przedrostkowych

Gruby

1. ‘niecienki’; 2. ‘otyły, tęgi’; 3. ‘niski, głuchy, przytłumiony (o dźwiękach)’.

harcerka

‘dziewczynka należąca do harcerstwa’; od XX w.

legać

1. ‘kłaść się, wylegiwać się’; 2. ‘leżeć, sypiać’; forma wielokrotna

jarzyna

1. ‘roślina warzywna, warzywo’; 2. ‘potrawa z jarzyn’; od XIV w.; pierwotnie ‘wiosenne rośliny’; w stpol. również w postaci jerzyna; utworzone od przymiotnika jary ‘wiosenny’ z przyrostkiem -ina

nająć

czasownik przedrostkowy

Łańcuch

‘połączone ze sobą ogniwa (zwłaszcza metalowe)’.

łaska

1. ‘życzliwość, względy, przychylność’; 2. ‘miłość’; 3. ‘miłosierdzie, litość, dobroć’; od XIV w.; ogsłow. (por. czes. láska ‘miłość’, ros. láska ‘pieszczota’) < psłow. *laska ‘pieszczenie, pieszczota, przymilanie się’ – nazwa czynności od psłow. *laskati

wyłgać się

czasownik przedrostkowy

zamazać

czasownik przedrostkowy

trawa

1. ‘rośliny z rodziny Gramineae’; 2. potocznie ‘wszelkie drobne rośliny rosnące dziko’; od XIV w.; ogsłow. (por. czes. tráva, ros. travá, bułg. trevá) < psłow. *trava (dialektalnie *trěva) – rzeczownik odczasownikowy od psłow. *truti utworzony w oparciu o temat czasu teraźniejszego *trov- ze wzdłużeniem samogłoski o > a; pierwotnie w znaczeniu ‘to, co się zużywa, co się spasa, karma’ > ‘zielona pasza, rośliny zużywane na paszę, trawa (rosnąca, ścięta)’

potwarz

‘bezpodstawne zarzuty, oszczerstwo’; od XIV w.; utworzony od psłow. czasownika *potvoriti ‘przetworzyć, zmienić’

obowiązek

niweczyć

1. ‘obracać wniwecz, unicestwiać, niszczyć’; 2. ‘udaremniać’; od XVIII w.

Nowy

1. ‘niedawno zrobiony, nabyty lub właśnie powstały, założony’; 2. ‘taki, który zajął miejsce poprzedniego’; 3. ‘o ludziach: spotykany po raz pierwszy, dopiero co poznany lub będący od niedawna w jakimś środowisku’; 4. ‘od niedawna istniejący, właśnie wynaleziony’; 5. ‘następny, dalszy’; 6. ‘zwykle o roślinach lub ich częściach: świeżo wyrosły lub świeżo dojrzały’.

ziemny

Znać

1. ‘mieć pewien zasób wiadomości o kimś lub o czymś’; 2. ‘utrzymywać z kimś znajomość’; 3. ‘umieć coś’; 4. ‘wiedzieć, że coś istnieje’; znać się: 5. ‘znać samego siebie’, 6. ‘znać siebie wzajemnie’ oraz 7. ‘mieć dużą wiedzę lub duże umiejętności w jakimś zakresie’.

znak

1. ‘to, co ma o czymś informować’; 2. ‘dowód, oznaka’; 3. ‘znak zostawiony przez coś, omen’; od XIV w.; ogsłow. (np. czes. znak, ros. znak, sch. znâk) < psłow. *znakъ ‘oznaczenie, oznaka, znak’ utworzonego od psłow. czasownika *znati pierwotnie występującego jako nazwa skutku czynności ‘to, co jest znane, coś znanego’ > ‘to, co oznacza coś, oznaczenie’

żalić się

1. ‘skarżyć się, narzekać, użalać się’; 2. stpol. ‘boleć, użalać się’; od XV w.; ogsłow. < psłow. *žaliti ‘odczuwać żal, żałować, opłakiwać; ubolewać, współczuć; odczuwać skruchę, żałować’, *žaliti sę ‘żalić się, skarżyć się’, *žalěti ‘żałować’ – są to czasowniki odrzeczownikowe od psłow. *žalь ‘cierpienie, ból, żal’

żonka

zdrobnienie

Oko

1. liczba mnoga oczy ‘narząd wzroku’; 2. liczba mnoga oka ‘przedmiot przypominający kształtem oko (np. krążek tłuszczu na powierzchni płynu, pętelka w tkaninie)’.

Pędzić

1. ‘pobudzać do biegu, gonić, gnać’; 2. ‘wypędzać, wyganiać, przepędzać’; 3. ‘bardzo szybko posuwać się naprzód’; 4. ‘nakłaniać do pośpiechu, ponaglać, popędzać’.

Poniedziałek

‘pierwszy dzień tygodnia po niedzieli’.

wyprawa

wypuścić

czasownik przedrostkowy

poręczyć

czasownik przedrostkowy

przerysować

czasownik przedrostkowy

nasłuchać się

czasownik przedrostkowy

ślizg

pychać

forma wielokrotna -pychać w czasownikach przedrostkowych: napychać, odpychać, popychać, rozpychać, spychać, wpychać, wypychać, zapychać

rejestracja

kupywać

forma wielokrotna -kupywać tylko w czasownikach przedrostkowych, np.: odkupywać, wykupywać.

Cebula

1. ‘roślina Allium cepa’; 2. też ‘bulwa cebuli i roślin cebulkowatych’; 3. przenośnie‘o grubym zegarku kieszonkowym’ (za niem. Zwiebel oraz fr. oignon).

tkliwy

1. ‘skłonny do okazywania czułości, serdeczności, współczucia’; 2. ‘będący objawem czułości, serdeczności’; 3. ‘budzący czułość, wzruszenie, rozczulający’; od XVIII w.; jest to przymiotnik utworzony od pierwotnego imiesłowu *tъklъ od psłow. czasownika *tъknąti; pierwotnie ‘taki, który dotyka’

Hej

1. Wykrzyknienie zwracające uwagę, przywołujące, wyrażające radość, żal; 2. dialektalnie także jako zawołanie na konia czy krowę.

ówdzie

‘w innym miejscu, gdzie indziej’; od XV w.; pochodzi od psłow. *ovъde ‘w innym miejscu, gdzie indziej’; ‘w tym miejscu, tu’ utworzonego od zaimka wskazującego *ovъ o tym samym znaczeniu, co przysłówek gdzie.

Izba

1. Pierwotnie ‘o jednoizbowym drewnianym budynku mieszkalnym lub o jednym pomieszczeniu mieszkalnym w budynku, w którym reszta służyła za stajnię’; 2. stpol. ‘łaźnia’.

Łgać

‘mówić nieprawdę, kłamać’.

niedołężny

1. ‘niemający sprawności fizycznej, nieudolny, niezdarny, ociężały’; 2. dawniej ‘upośledzony fizycznie, słaby’; od XVI w.; ogsłow. – słow. postać *nedolęžnъ ‘niemogący czemuś podołać, sprostać, nieudolny, niesprawny’ utworzona od psłow. postaci *nedolęgъ ‘ts.’, która prawdopodobnie jest przymiotnikiem odrzeczownikowym od *nedolęga.

Pilić

1. ‘przynaglać, popędzać’; 2. ‘doglądać, zabiegać, starać się; zwracać uwagę’ (XVI w.); 3. ‘pilnować’ (XVII w.).

tańcować

zapożyczenie ze śrniem. tanzen ‘tańczyć’; nowsza postać tańczyć

pośledni

‘drugorzędny, gorszego gatunku’; od XIV w.; pochodzi od psłow. *poslědьnъ ‘będący na końcu, z tyłu’, a więc od tego samego wyrażenia przyimkowego, co słowo pośladek.

zatęsknić

czasownik przedrostkowy

przestwór

1. ‘szeroka, rozległa przestrzeń’; 2. ‘nieograniczona powierzchnia lub rozciągająca się nad nią atmosfera’; od XVI w.; pochodzi od psłow. *perstorъ/ *prostorъ ‘to, co się rozpościera, rozległa przestrzeń’ – rzeczownik odczasownikowy od psłow. czasownika przedrostkowego *per-sterti / *pro-sterti

Narty

1. ‘specjalnie przygotowane deski służące do poruszania się po śniegu’ (od XVI w.); 2. wcześniej (XV w.) ‘przyszwy trzewików lub rzemienie, którymi przywiązywano obuwie do nóg’.

pinać

forma wielokrotna -pinać w czasownikach przedrostkowych, np.: dopinać, wspinać, zapinać.