Publicystyka i literatura polityczna okresu Oświecenia.

Udział literatury w przygotowaniu reform politycznych z Polsce w wieku XVIII został rozpoczęty z końcu panowania Sasów, a nasilił się w czasie Sejmu Czteroletniego. Do wybitnych pisarzy politycznych należeli: Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj i Franciszek Salezy Jezierski. | Pierwszy z wymienionych, działalnością swoją obejmował najważniejsze dziedziny życia publicznego, w każdej zaś zaznacza się jego bogata indywidualność, jego gorący, rozumny patriotyzm. | Na czoło literatury reformatorskiej wybijają się dwa dzieła Staszica: „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” i „przestrogi dla Polski”. | W pierwszym dziele poruszył ważne sprawy życia publicznego: wychowanie, prawodawstwo, władza wykonawcza, sądownictwo, wojsko. Drugi utwór „Przestrogi dla Polski” stanowi jakby dalszy ciąg „Uwag”. Oba zawierają jego program ideowy. W dziedzinie organizacji władz państwowych i prawodawstwa żądał zniesienia „liberum veto”, domagał się przedstawicielstwa mieszczan w sejmie, dziedziczność tronu, stałej stutysięcznej armii. ze szczególną wyrazistością w pismach Staszica wystąpiła sprawa miast i położenia wsi. Brał w obronę chłopa, chociaż nie wysuwał postulatu jego uwłaszczenia. | Największe zarzuty skierował pod adresem polskich magnatów, których czyni odpowiedzialnych za upadek państwa. W ich egoizmie klasowym i prywacie widział źródło nieszczęść narodowych. | Staszic był ideologiem oświecenia. Odwoływał się w swych dziełach do prawa naturalnego, do ideałów wolności i równości człowieka. | Drugim obok Staszica wybitnym pisarzem politycznym obozu postępu i reform był Hugo Kołłątaj. W okresie Sejmu Czteroletniego należał do najczynniejszych działaczy stronnictwa patriotycznego i współtwórców reformy uwłaszczonej Konstytucją 3 maja. | Jego pisma polityczne, podobnie jak dzieła Staszica, poruszały oprawy życia politycznego ówczesnej Polski. Projekt całości reform wyłożył w dwóch dziełach: „Do Stanisława Małachwskiego...Anonima listów kilka” i „Prawo polityczne narodu polskiego”. | Projekty Kołłątaja i Staszica różnią się jedynie w szczegółach. Tak samo bowiem jak autor „Przestróg dla Polski” żądał zniesienia „liberum veto” i ustanowienia tronu dziedzicznego, domagał się ogólnego opodatkowania, praw dla mieszczan i wolności dla chłopów. W projekcie organizacji władz państwowych, w przeciwieństwie do Staszica, sejmowi oddaje władzę prawodawczą, a ministrom przekazuje rządy. Postulował sejm dwuizbowy, jedną izbę przeznaczając dla szlachty, drugą dla mieszczan. Dzieło „Prawo Polityczne Polskiego Narodu” poprzedził przedmową „Do Prześwietnej Deputacji”, która jest przykładem odezwy patriotycznej, przepojonej głębokim humanizmem. Jest ona wzorem doskonałej rozprawy publicystycznej, świetnie skomponowanej, apelującej do rozumu i serca Polaków. | Kołłątaj był świadomy, co oznacza dobra polszczyzna jako narzędzie oddziaływania i przekazywania. Po wywodzie zawierającym poważne, nie do zbicia argumenty przechodzi z kolei do części lirycznej. Zwraca się do uczuć, apeluje do honoru szlacheckiego, stosuje pytania retoryczne, na które odpowiedź znajdzie czytelnik (słuchacz) tylko we własnym sumieniu. Nie brak też wykrzykników wywołanych treścią emocjonalną. W przemowie tej Kołłątaj osiągnął wyżyny sztuki oratorskiej. | Bliskim współpracownikiem Kołłątaja był Franciszek Salezy Jezierski, zwany „wulkanem gromów Kuźnicy” (grupy radykalnych pisarzy skupionych wokół Kołłątaja). | Jezierski jako publicysta, mówca i pisarz odznaczał się dowcipem, zmysłem obserwacji, radykalizmem przekonań i ciętym piórem. W krytyce arystokracji i szlachty prześcignął Staszica i Kołłątaja. Występując przeciwko krzywdzie i niesprawiedliwości, demaskując przejawy ucisku feudalnego, bronił chłopów a także uwydatniał znaczenie szerokich mas ludowych, w których widział postawę narodu. | Charakterystyczną cecha stylu publicystycznego Jezierskiego jest posługiwanie się ironią. Wyróżnia się pod tym względem „Katechizm o tajemnicach rządu polskiego”, w których karykaturę państwa feudalnego przedstawił autor w postaci pytań i odpowiedzi parodiujących katechizm. | Publicystyka Jezierskiego przemawia prostym i zrozumiałym językiem przeznaczonym dla najszerszych kręgów społeczeństwa. Jej forma stylistyczna i język odpowiadały treści ideologicznej, jaką ta publicystyka wrażała w okresie napiętej walki politycznej. | Publicystyka czasów Stanisławowskich odegrała wielką rolę na polu reform społecznych i politycznych. Pisarze nie tylko wskazywali na zło w Rzeczypospolitej, przyczyny zachwiania się jej potęgi, ale proponowali szereg reform, które miały uchronić Polskę przed ostateczną katastrofą.