Referat o Oświeceniu.

„Miej odwagę posługiwania się
własnym rozumem”

Nazwa „oświecenie” wywodzi się od prastarej i rozpowszechnionej w różnych kulturach metafory światła, znanej zwłaszcza z języków wierzeń religijnych. W Biblii światłość przeciwstawiona ciemności oznacza przymioty boskie, takie jak: dobro i mądrość, udzielane ludziom w drodze łaski uświęcającej. Świeckie rozumienie antytezy światła i ciemności znała już starożytna szkoła stoików, do której nawiązywała filozofia XVI i XVII wieku (Filip Melanchton i Renē Descartes zwany Kartezjuszem), tworząc teorię światła naturalnego jako wrodzonej właściwości umysłu.

Nazwa „oświecenie” powstała w Niemczech (Aufklrung) i już w XVIII wieku rozpowszechniła się na inne obszary językowe. Mniej popularne były jej synonimy: używany w Anglii „wiek rozumu” i we Francji „wiek filozofów” (lub „wiek filozoficzny”). W piśmiennictwie polskim XVIII wieku najczęściej używano nazwy „oświecenie”. Jej etymologię tak starał się określić Franciszek Salezy Jazierski: „Od tego wyrazu zrobiono przenośne znaczenie oświecenia do rozumu ludzkiego, gdzie prawda ma być jak ogień, a poznawanie prawdy – jak światło ognia”.

Problem, czym jest oświecenie, żywo interesował ludzi epoki filozofów, odznaczającej się wysokim stopniem samoświadomości teoretycznej. Przede wszystkim zdawano sobie sprawę z przełomowego charakteru epoki kierowanej przez „oświecony” rozum, który miał być niezależnym od objawienia źródłem wiedzy o świecie i surowym sędzią, wszystkiego, co przekazywała tradycja. Pod koniec wieku zabrał w tej sprawie głos najwybitniejszy filozof tych czasów, Immanuel Kant. W słynnej rozprawie Co to jest oświecenie? Niemiecki myśliciel zwracał uwagę na psychologiczny i socjalistyczny aspekt przewrotu umysłowego: „Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy”. Oświecając człowieka, natura zwolniła go od „obcego kierownictwa”, ale przez lenistwo i tchórzostwo popadł on w wygodny stan zależności, w którym wysiłek myślenia zastąpiły dogmaty i formułki. „Niepełnoletność to niezdolność człowieka do posługiwania się swym własnym rozumem bez obcego kierownictwa” – pisał Kant. Nie dotyczy to wszystkich ludzi, lecz aby jednostki wybitne mogły zaszczepić innym odwagę samodzielnego myślenia, niezbędna jest wolność „publicznego użytku ze swego rozumu”.

Zarówno w dawniejszych, jak w nowszych pracach naukowych pojęcie oświecenia było rozumiane szeroko, znacznie wykraczało poza teren zainteresowania historii literatury. Wskazują na to najczęściej używane określenia: „prąd umysłowy”, „epoka w dziejach kultury”, „formacja kulturowa”. Termin ostatni pomaga ująć oświecenie w sposób kompleksowy, bierze pod uwagę wszystkie dziedziny życia społeczno-kulturalnego: religię, filozofię, myśl polityczną i ekonomiczną, etykę, sztukę, literaturę, a nawet – obyczaje i modę.

Procesy zachodzące w życiu społeczno-kulturalnym są ważne dla historii literatury, która jednak (tak jak każda nauka) ma ograniczony zakres badań. Może je uwzględniać częściowo, jeśli wiążą się bezpośrednio z procesami historycznoliterackimi, z dynamiką prądów literackich czy wreszcie – z przejawami życia literackiego. Inaczej mówiąc, historia literatury bada oświecenie pojmowane jako okres literacki.

Hasłem przewodnim oświecenia jest cytat: „Miej odwagę posługiwania się własnym rozumem”.

RAMY CZASOWE

1. FRANCJA

Początek: XVII wiek
Koniec: lata 70 XVIII wieku

2. EUROPA

Początek: XVII wiek
Koniec: lata 70 XVIII wieku

3. POLSKA

Początek: XVIII wiek
Koniec: 1822 - wydanie przez Mickiewicza "Ballad i romansów"

NAJWAŻNIEJSZE WYDARZENIA HISTORYCZNE

* Wiek XVIII w Polsce

Okres oświecenia w Polsce można podzielić na trzy fazy:

* wczesną - od lat 40. XVII wieku do roku 1764
* dojrzałą (czasami stanisławowskimi) - lata 1764-1795
* schyłkową (oświeceniem postanisławowskim) - lata 1795–1822

Sytuacja społeczno - polityczna

W Polsce w odróżnieniu od Francji dominowała szlachta, a nie mieszczaństwo. Następował upadek miast. Był zły stan gospodarki. Następował rozkład organizacji państwowej. Prestiż Rzeczpospolitej na forum międzynarodowym upadł. Polska stała się pionkiem w rękach sąsiadów (rozbiory). Król Stanisław August Poniatowski przystąpił do walki z sarmatyzmem. W nim upatrywał źródło zła. Król starał się zaangażować różne środki do walki z zacofaniem.

Prekursorzy

* Stanisław Konarski

Za ojca polskiego oświecenia uważa się Stanisława Konarskiego, publicystę, pedagoga i reformatora szkolnictwa. Oprócz pracy oświatowej zajmował się gromadzeniem materiału do zbioru polskich ustaw, praw i konstytucji, zwanych Volumina legum (ukazały się w ośmiu tomach).
Na dwa lata przed śmiercią został uhonorowany przez króla Stanisława Augusta specjalnie wybitym medalem z napisem Sapere auso - temu, który odważył się być rozumny.

Wszechstronny działacz, zajmował się:

• praca nad reformą ustroju państwa - "Traktat o skutecznym rad sposobie". Charakteryzuje ówczesną RP i wysuwa postulaty, żądania mające uzdrowić państwo. Przeciwstawia się liberum veto, proponuje, aby źródłem decyzji była większość głosów. Gani prywatę szlachty. Przeciwnik szlacheckiej megalomanii (manii wielkości).

• oświata - Zreformował szkolnictwo, żądał wprowadzenia nauczania rozumowego. Kładł nacisk na sprawy wychowania obywatelskiego, ludzi świadomych sytuacji społecznej i politycznej, świadomych obowiązku wobec ojczyzny i narodu. Podążał za nauczaniem poglądowym, opartym na racjonalnym poznawaniu rzeczywistości, empirystycznych metodach. Wprowadził obowiązek nauczania języka polskiego, historii literatury, nowożytnych języków. Wprowadzając też nauki przyrodnicze, historię, geografię. W 1740 roku założył szkołę dla synów szlacheckich "Collegium Nobilum". Uważał, że dorośli są zbyt zdeprawowani sarmatyzmem i nie da się ich zmienić.

• twórczość literacka - W szkole działał teatr konwiktowy, w którym uczniowie wystawiali sztuki pisane w duchu klasycystycznym, posiadające morał, mające walory wychowawcze, np. "Tragedia Epaminoudas" Konarskiego. Pisał także traktaty: "O poprawie wad wymowy". Wyszydzał skomplikowany, napuszony barokowy styl. Propaguje czystość, naturalność języka.

* Stanisław Leszczyński

Wydał traktat polityczny "Głos wolny, wolność ubezpieczający". Domagał się jak najszybszego przeprowadzenia reform. Propagował ograniczenie liberum veto. Króla elekcyjnego ma wybierać cały naród, a nie tylko szlachta. Żądał wzmocnienia administracji państwowej, poprawy warunków chłopów.

* Andrzej i Józef Załuscy

Do równie wybitnych działaczy tamtych czasów należeli Andrzej (1695-1754) i Józef (1702-1774) Załuscy, uczeni dostojnicy Kościoła. Andrzej był biskupem krakowskim, a Józef - kijowskim.

Za ich największe osiągniecie uważa się założenie w Warszawie w roku 1747 pierwszej polskiej biblioteki publicznej (zwanej Biblioteką Załuskich), która miała być w zamierzeniu braci nowoczesnym ośrodkiem myśli naukowej.

Literatura

O literaturze oświecenia mówi się często "literatura stanisławowska". Wielka była bowiem rola króla w ówczesnym życiu kulturalnym. Od chwili wstąpienia na tron w 1764 roku Stanisław August zaczął sprowadzać na swój dwór wybitnych artystów, wznosił nowe budowle, opiekował się pisarzami i poetami tego okresu. Uczyć i bawić - taki był program klasycyzmu polskiego epoki stanisławowskiej.

Wśród czynników, które rozbudziły życie umysłowe i przyczyniły się do kształtowania świadomości społecznej, politycznej i kulturalnej, należy przede wszystkim wymienić czasopisma.

* Tytuły czasopism:

* "Merkuriusz Polski" - Pierwsze polskie pismo - 1661, wchodziło tylko przez 7 miesięcy.

* "Monitor" - Wzorowany na angielskim "Spectatorze". Pierwszy redaktor to Stanisław Bohomolec. Zamieszczał tam swoje artykuły także Ignacy Krasicki. Monitor ukazywał zacofanie polski, żądał reform, walki z ciemnotą i sarmackimi zabobonami. Zaczął się ukazywać w 1765 roku.

* "Zabawy przyjemne i pożyteczne" - Redaktorem naczelnym był Adam Naruszewicz. Celem było zaznajomienie z twórczością ówczesnych pisarzy. Za wzór uznawano J. Kochanowskiego. Redagowane w latach 1770-1777

* "Gazeta Warszawska" - Czasopismo wydawane podczas obrad Sejmu Wielkiego. Prezentowała bieżące informacje.
* "Gazeta narodowa i obca" - Czasopismo wydawane podczas obrad Sejmu Wielkiego. Był to dziennik. Przetrwała 160 lat.
* "Magazyn Warszawski" - Czasopismo okresu Sejmu Wielkiego. Było to pismo informacyjno-rozrywkowe.

Funkcja i znaczenie rozwoju czasopiśmiennictwa:

Czasopiśmiennictwo doby oświecenia miało charakter zaangażowany, patriotyczny. Interesowało się sprawami polskimi, przede wszystkim społecznymi, politycznymi, gospodarczymi i kulturalnymi. Było głównym środkiem masowego przekazu i oddziaływania na ówczesne społeczeństwo.
Czasopisma przenosiły do kraju współczesną myśl europejską, informując o Wolterze, Diderocie i Rousseau, poświęcały uwagę sprawom nauki, przynosiły krótkie noty informacyjne o tym, co się na świecie dzieje, i dłuższe artykuły zawierające przegląd wydarzeń światowych.

Oświata

* Komisja Edukacji Narodowej

Ważnym przejawem odnowy kulturalnej w czasach stanisławowskich były reformy, które nastąpiły w szkolnictwie.

W 1773 roku powołana została przez sejm na wniosek króla Komisja Edukacji Narodowej. Była pierwszym ministerstwem oświaty w Europie. Podstawowe zadania określało hasło: "Stworzyć naród przez wychowanie publiczne". Pod kierownictwem komisji przeprowadzono reformę szkół w całym kraju.

Po raz pierwszy zezwolono na naukę dziewcząt w szkołach, zaczęto powoływać „szkoły ludowe” dla wszystkich.

Duże zasługi na polu krzewienia oświaty położyło Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych założone w 1775 roku, które opracowywało i wydawało nowe podręczniki. W szkołach zwrócono szczególną uwagę na problem kultury języka polskiego, a wzorem polszczyzny stały się dzieła pisarzy odrodzenia.

W 1765 roku Stanisław August założył w Warszawie Szkołę Rycerską, której kierownictwo powierzył księciu Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu.

Reformy Komisji Edukacji Narodowej i ogólne ożywienie stworzyły warunki sprzyjające rozwojowi nauki.

Działalność króla i znaczenie dworu królewskiego

Na polu rozwoju nauki, literatury i sztuki położył zasługi sam król, który opiekował się kulturą we wszelkich jej przejawach. Wspomagał materialnie artystów i pisarzy, osobiście okazywał zainteresowanie dla literatury i sztuki, był mecenasem w szerokim tego słowa znaczeniu.

Skupiał wokół siebie pisarzy, uczonych i artystów, zapraszał ich na Zamek na słynne obiady czwartkowe, czyli cotygodniowe spotkania przedstawicieli elity intelektualnej zbliżonych do Stanisława Augusta i jego programu polityczno-kulturalnego.

Obiady odbywały się począwszy od 1770 roku przy królewskim stole na Zamku (w późniejszym okresie niekiedy w Łazienkach). W swobodnej atmosferze salonu literackiego - bez udziału kobiet - toczyły się dyskusje nad istotnymi kwestiami naukowymi, oświatowymi, prawnopolitycznymi, a przede wszystkim literackimi, z literacką rozrywką w postaci żartobliwych turniejów poetyckich.

Stałym uczestnikiem królewskich obiadów czwartkowych był ksiądz jezuita Adam Naruszewicz (1733-1796), poeta, tłumacz i historyk. Jego kariera związana była ściśle z osobą monarchy. Był wieloletnim redaktorem Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych i nauczycielem w Szkole Rycerskiej.

Pośród uczestników obiadów czwartkowych znaleźli się także: Ignacy Krasicki, biskup warmiński, uważany bezsprzecznie za największego poetę, autora poematów heroikomicznych: Myszeidy (1775) i Monachomachii (1778), Satyr (1779) i Bajek (1779), a także Hymnu do miłości Ojczyzny, który stał się hymnem Szkoły Rycerskiej.

Wiek XVIII jest epoką rozkwitu powieści - w Polsce największe zasługi na tym polu położył właśnie Ignacy Krasicki. Jego „Przypadki Mikołaja Doświadczyńskiego” (1776) to udana próba połączenia modnych wówczas w literaturze europejskiej typów powieści obyczajowej, utopijnej i awanturniczej.

Krasicki ilekroć gościł w Warszawie zawsze był gościem na „obiadach czwartkowych” (przysyłał też swoje utwory z Warmii).

Kolejni bywalcy to: Stanisław Trembecki, a ponadto w różnych okresach m.in. Jan Albertrandi, Franciszek Bohomolec, komendant Szkoły Rycerskiej Adam Kazimierz Czartoryski, Grzegorz Piramowicz, Tomasz Kajetan Węgierski i Józef Wybicki. Na uboczu dworskiego gwaru trzymał się "śpiewak Justyny" - poeta Franciszek Karpiński.

Dobór biesiadników, waga poruszanych spraw, ranga artystyczna wielu z omawianych utworów, osoba króla, która przydawała opiniom czy inicjatywom znamię oficjalności, nadawały obiadom czwartkowym charakter swoistej instytucji kulturalnej o niemałym znaczeniu i wpływie w latach siedemdziesiątych.

Od 1777 roku obiady czwartkowe zaczęły podupadać w wyniku rozbicia grona przez nowy układ sił politycznych. Król przywiązywał do obiadów czwartkowych dużą wagę, traktując je, jak się zdaje, jako namiastkę czy zalążek akademii literatury. Na jego zamówienie artysta Marteau wykonał serię 29 portretów uczestników obiadów, a historyk Adam Naruszewicz spisał do nich biografie.

Obiady czwartkowe były przedmiotem zarówno panegirycznych pochwał, jak i szyderstwa. Drwił z nich głównie Tomasz Kajetan Węgierski.

Z inicjatywy króla przebudowuje się Zamek, nowego oblicza nabiera letnia rezydencja - pałac w Łazienkach, którego architektura stanowi przykład stylu Stanisława Augusta. Tworzyli w tym czasie znakomici malarze: Marcello Bacciarelli, Bernardo Belotto Canaletto, Jan Piotr Norblin, Franciszek Smuglewicz, działali wybitni architekci, jak Dominik Merlini, Jan Chrystian Kamsetzer i Szymon Bogumił Zug, twórcy pięknych obrazów, pałaców i kościołów.

17 listopada 1765 roku został otwarty polski teatr publiczny dla wszystkich. Powstał w budynku operalni saskiej. Pierwszą wystawioną sztuką była komedia "Natręty" Józefa Bielawskiego. Komedie tworzył Franciszek Bohomolec. Stworzył między innymi: "Małżeństwo z kalendarza", utwór ośmieszający Polaków. Jest to przykład typowej komedii warszawskiej.

Brakowało polskiego repertuaru, damy nie chciały być jeszcze aktorkami, publiczność narzekała, że trzeba płacić za bilety (w czasach saskich przedstawienia były bezpłatne). Dzięki życzliwemu mecenatowi króla zorganizowano konkurs na napisanie polskiej sztuki, uformował się też stały zespół aktorski (16 osób, w tym 5 kobiet). Ostatecznie teatr nie zdobył widzów i powoli upadał.

Czasy świetności nadeszły wraz z otwarciem nowego budynku Teatru Narodowego na placu Krasińskich, co nastąpiło w 1778 roku. Zespół polski liczył wtedy około 20 aktorów, grali też Francuzi, opery wystawiano w języku włoskim. Teatr stanowił rozrywkę dla wszystkich warszawiaków.

Przestał być wyłącznie instytucją dworską i narzędziem wychowania szkolnego, stał się środkiem oddziaływania społecznego i politycznego. Król i damy zasiadali w lożach, najubożsi zajmowali galerię, na parterze spotykało się wyłącznie mężczyzn. W repertuarze teatru była przede wszystkim komedia, co zgodnie z dewizą klasycystycznej literatury „ucząc bawić” miało sprzyjać edukacji narodowej społeczeństwa.
Mistrzem polskiej komedii oświeceniowej był wychowanek szkół pijarskich, sekretarz Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, Franciszek Zabłocki (1752-1821). Za jego najsłynniejszą komedię uważa się Fircyka w zalotach.

Na polu komedii zasłynął także Julian Ursyn Niemcewicz (1758-1841), aktywny działacz obozu patriotycznego, w czasie Sejmu Czteroletniego poseł inflancki, a później adiutant Kościuszki w powstaniu 1794 roku.

Największy rozgłos przyniosła Niemcewiczowi pierwsza polska komedia polityczna pt: „Powrót posła”, wystawiona w styczniu 1791r.

"Powrót posła" jako aktualna komedia polityczna

Charakterystyka bohaterów:

W tym utworze są zaprezentowane dwa stronnictwa. Jedno z nich to stronnictwo patriotyzmu (obóz reform). Zalicza się do nich: Podkomorzy z żoną, Walery i Teresa.

Drugie to obóz wsteczny, konserwatywny: Starosta, Sarmacki. Wytknięte są tu ich wady.

Obóz reform

Działacze stronnictwa patriotycznego, zwolennicy reform dotyczących naprawy państwa: zniesienia Liberum Veto, wolnej elekcji i polepszenia doli chłopa. Rozumiejący potrzebę reform kraju, pragnący pozyskać sobie jak najwięcej zwolenników wśród średniej szlachty. Ludzie godni naśladowania.

Obóz wsteczny, konserwatywny

Obrońcy starych porządków feudalnych, broniący Liberum Veto, wolnej elekcji i poddaństwa chłopów. Sami się ośmieszają ich głupotą, tym co mówią. Bezkrytyczne przyjmowanie obcej mody, konserwatywny pogląd na wychowanie dzieci.

"Powrót posła" jako komedia klasycystyczna

"Powrót posła" porusza problematykę polityczną kraju, sprawę nowego ustawienia w Polsce władzy ustawodawczej i wykonawczej. Jest to komedia związana ściśle z pracami Sejmu Czteroletniego w okresie szczególnego napięcia politycznego i dramatycznej sytuacji narodu.
Jest to echo wszystkich ważniejszych wydarzeń rozpatrywanych w czasie Sejmu Wielkiego. Jest to najostrzejsza w literaturze polskiej satyra na sarmatyzm w życiu politycznym, apelująca do sumień ludzkich. Jest to utwór o charakterze okolicznościowym, grany w Warszawie w czasie obrad Sejmu Czteroletniego.

Za najwybitniejszą indywidualność życia teatralnego polskiego oświecenia wypada uznać Wojciecha Bogusławskiego (1757-1829). Zyskał on zaszczytne miano "ojca teatru polskiego", a najsłynniejszą sztuką jego autorstwa, graną do dziś, jest śpiewogra „Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale”, którą wystawił na scenie w przeddzień wybuchu insurekcji kościuszkowskiej.

Teatr odegrał bardzo ważną rolę w programowaniu reform ustrojowych i wychowaniu społeczeństwa, w rozwoju sztuki dramatycznej.

Znaczenie teatru

W okresie oświecenia teatr publiczny pełnił bardzo ważną rolę. Wychowywał ówczesnego obywatela. Uczył go krytycznie myśleć i widzieć wady ustroju, w którym żył. Walczył o język narodowy. Propagował postępowe reformy państwowe. Jego działalność szczególnie wzrosła w czasie Sejmu Czteroletniego.

Obok sztuk rozrywkowych wystawiał utwory, które w sposób pośredni lub bezpośredni nawiązywały do życia politycznego kraju, propagowały nowe idee oświeceniowe, domagały się przeprowadzenia w Polsce reform politycznych i społecznych w myśl założeń społecznych i humanitarnych.

Rola Warszawy w XVIII wieku

Mówiąc o kulturze oświecenia mamy na myśli przede wszystkim Warszawę, jako główny ośrodek życia politycznego i kulturalnego. Była ona terenem, gdzie rozgrywały się najważniejsze wydarzenia polityczne, wśród których dojrzewał patriotyzm społeczeństwa. Ale oprócz Warszawy, na mapie kulturalnej Polski pojawiają się także inne miejscowości, jak Kraków i Wilno, a z mniejszych Puławy, które odegrały swoistą rolę w życiu literackim i naukowym.

Twórczość okresu Sejmu Wielkiego

Na epokę stanisławowską przypada bujny rozkwit gatunków umożliwiających uprawianie pedagogiki społecznej: bajki, satyry, ody, komedii, poematu heroikomicznego, a także publicystyki, w szczególności w okresie Sejmu Wielkiego. Dążenie do oświaty, rozwój nauki i program humanistycznych reform społecznych charakteryzowały kulturę czasów stanisławowskich, których światli przedstawiciele mieli świadomość tego, że żyją w "wieku oświeconym".

Przenikanie z Zachodu nowych kierunków filozoficznych (racjonalizmu, empiryzmu, sensualizmu) pobudzało krytycyzm w stosunku do rodzimego zacofania. Sceptycyzm religijny i zobojętnienie w sprawach wiary zataczały coraz szersze kręgi. Zanikały tradycje kościelne, do niektórych kręgów społeczeństwa przenikał libertynizm.

Rola publicystyki patriotycznej

Najwybitniejszym przywódcą intelektualnym czasów upadku Rzeczpospolitej stał się Stanisław Staszic (1755-1826), wybitnym pisarzem politycznym był także Hugo Kołłątaj (1750-1812). Wokół niego skupiła się grupa publicystów i działaczy, którą nazwano Kuźnicą Kołłątajowską. Należeli do niej m.in. radykalny pisarz Franciszek Salezy Jezierski oraz poeta, tłumacz i publicysta Franciszek Ksawery Dmochowski. Do walki wzywał młody poeta Jakub Jasiński.

Publicyści poprzez swoją działalność pisarską nawoływali do walki z anarchią i z obrońcami przywilejów feudalnych. Proponowali postępowe reformy ustrojowe i społeczne, domagając się wcielenia ich w życie.

* Działalność i program społeczno-polityczny Stanisława Staszica.

Stanisław Staszic swoje poglądy i program społeczno-polityczny zawarł między innymi w poniższych utworach:

• "Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego" - Był to traktat polityczny wydany przed obradami Sejmu Czteroletniego. Jest on podzielony na 19 rozdziałów. Każdy rozdział traktuje o innym problemie. Najważniejsze są następujące rozdziały:

• "Sposób ratowania Polski od podziałów" - Staszic przewidywał rozbiory. Prezentuje on swoje poglądy i są one zgodne z poglądami Jana Zamojskiego, który był wówczas wielkim autorytetem.

• "Edukacja" - Podstawą nauki jest nauka moralna i religia. Człowiek powinien pracować w swoim zawodzie. Edukacja powinna działać jako wychowanie obywatelskie. Szkolnictwo ma wychowywać ludzi światłych. Propaguje on szkoły rycerskie.

• "Prawodawstwo" - Staszic jest przeciwny prywacie i egoizmowi posłów. Ustawy powinny przechodzić większością głosów. Chodzi o dobro większości.

• "Władza wykonawcza" - Opisane są w tym rozdziale trzy rodzaje władzy: demokracja, monarchia i anarchia. Chodzi tu o wzmocnienie władzy królewskiej.

• "Rozdział władza sądownicza" - Każdy obywatel nie może być sądzony bez wyroku niezawisłego sądu.

• "Wolne obieranie królów" - Staszic sugeruje żeby tron był dziedziczny. Wolna elekcja pozwala ingerować obcym krajom w sprawy polskie.

• "Polska" - Mowa jest o tym, że chłopi emigrują z Polski, bo jest anarchia i niesprawiedliwość. W Polsce nie mogą oni żyć godnie.

• "Przestrogi dla Polski" - Utwór ten miał uzmysłowić szlachcie konieczność uchwalenia konstytucji. Staszic informuje czym dla niego jest naród. Dla niego naród to nie tylko szlachta, ale zbiorowość mieszkająca na danym terenie. Staszic zwracając się do szlachty stawia jej następujące zarzuty:

* brak poszanowania prawa
* zbezczeszczenie sprawiedliwości
* uczą podstępu, zdrady, podłości
* warstwa szlachecka przekupuje, oszukuje

Za słabość narodu Staszic oskarża szlachtę. Bardzo dużo miejsca poświęca on też miastom. Propaguje on rozwój przemysłu i handlu w miastach. Chce on, aby mieszczaństwo było bogate.

Inne postulaty to: konieczność zniesienia Liberum Veto, wprowadzenie stałej armii, zmiana pańszczyzny na czynsz, wprowadzenie powszechnej edukacji narodowej.

* Hugo Kołłątaj

W swoich poglądach nie różnił się zbytnio od Stanisława Staszica. Różniło go jedynie to, że miał bardziej radykalne poglądy w sprawach przywilejów dla ludzi niższego stanu. Żądał wolności osobistej chłopów. Chłop miał mieć wolność osobistą, ale grunt ma być własnością pana.

• "Dobra świetnej deputacji" - W odezwie tej Kołłątaj mówi o równomiernym obciążeniu prawami i obowiązkami wszystkich stanów.

Upadek państwa

Oświecenie w Polsce nie skończyło się wraz z upadkiem państwa. Mimo że Warszawa, straciwszy rangę stolicy, stała się prowincjonalnym miastem Prus Południowych, to właśnie tutaj powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, został napisany najdoskonalszy dramat neoklasycystyczny Barbara Radziwiłłówna Alojzego Felińskiego oraz pierwsza polska powieść psychologiczna - Malwina Marii Wirtemberskiej. Siedemnaście lat, które upłynęły między ostatnim rozbiorem a wydaniem Ballad i romansów nieznanego szerzej Mickiewicza, nie było bynajmniej czarną dziurą w kulturze polskiej.

W roku 1797 Józef Wybicki napisał Mazurek Dąbrowskiego - ta okolicznościowa pieśń napisana w Reggio Emilia dla uczczenia wymarszu polskich legionistów urosła do rangi hymnu narodowego. Zaś w roku 1816 powstał hymn religijny Boże, coś Polskę, w którym autor, Alojzy Feliński, zamieścił następujące słowa: "Przed Twe ołtarze zanosim błaganie: - Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie!".

Oprócz Towarzystwa Przyjaciół Nauk słynne było Liceum Warszawskie, kierowane przez Samuela Bogumiła Lindego - autora pierwszego słownika języka polskiego. Sławę zdobyło również Liceum Krzemienieckie, nazywane "Atenami Wołyńskimi", gdzie udzielał się Hugo Kołłątaj, a najwybitniejszymi uczelniami wyższymi stały się zreformowana Akademia Krakowska, zwana Szkołą Główną Koronną oraz Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie, zwany Szkołą Główną Litewską. "Czyliż dla Polski nie ma już ratunku?" - dramatycznie zapytywał Stanisław Staszic i stwierdził: "Paść może i naród wielki, zniszczeć nie może, tylko nikczemny". Bagaż nowoczesnej kultury oświecenia musiał Polakom starczyć na długie lata niewoli.

* Europa w XVIII wieku

Najostrzejsza walka pomiędzy zwolennikami idei oświeceniowych i ich przeciwnikami rozegrała się we Francji, gdzie instytucje podtrzymujące tradycyjny porządek – przede wszystkim kościół katolicki – miały silną pozycję. Jednak opozycyjni myśliciele znaleźli silnych protektorów, a cenzurowanie pism i prześladowania zdarzały się sporadycznie. Choć przeciwnicy nowych idei ostro wyrażali swoje oburzenie, ich niezdecydowane działanie nie zmniejszyło wpływu nowych prądów.

W epoce oświecenia kultura i sztuka francuska wywierały ogromny wpływ na kulturę innych krajów Europy, więc działalność francuskich filozofów i artystów odbiła się echem na całym kontynencie. Nie należeli oni do zorganizowanej grupy, ale wszyscy zgadzali się co do pewnych założeń. Popierali oni wolność myśli i wypowiedzi oraz tolerancję religijną. Ich poglądy opierały się na humanizmie. Pragnęli zastąpić światopogląd religijny zasadzając się na autorytecie kościoła, wizją świata tworzoną w drodze poznania naukowego i racjonalnego myślenia. Nie istniała dla nich dziedzina wiedzy, w której nie miałby zastosowania naukowa dociekliwość i krytycyzm. W praktyce oznaczało to, że myśliciele ci krytykowali państwo i byli negatywnie nastawieni do dogmatów religijnych, choć często musieli formułować swoje poglądy ostrożnie, aby uniknąć prześladowań.

Francja

Wolter

(1694-1778) - należał do najsławniejszych myślicieli epoki oświecenia– poeta, dramatopisarz, historyk, publicysta i twórca bajek. Uprawiał wiele gatunków literackich: powiastki filozoficzne. Napisał arcydzieło Kandyd, czyli Optymizm (1759,)"Prostaczek"; dramaty "Zaira", pisma filozoficzne "Traktat o tolerancji".

"Kandyd" - Wolter

Treścią tego utworu są losy tytułowego bohatera.

Część I - Kandyd zalecał się do Kunegundy. Zobaczył to jej ojciec i wygnał go z zamku. Kandyd chowa się więc w zamku. Autor dowodzi tu, że nie ma skutków bez przyczyny.

Część II - Po wygnaniu Kandyd jeździ po świecie. Odwiedził Eldorado. Zobaczył, że żyje się tam dostatnio. Jest tam pełno złota, ale tamtejsi nie traktowali złota jako czegoś cennego. Panował powszechny dostatek i dobrobyt. Gdy wszyscy go mają to nie liczy się on tak dla ludzi.

Część III - Są tu refleksje na temat zła i dobra. Stwierdzają, że ludzka natura nie zmieni się Człowiek ma skłonność do zła. Mowa jest też o nietolerancji religijnej.

Wolterianizm

Jest to postawa charakteryzująca się krytycyzmem, odrzuceniem autorytetów. Mówi o konieczności tolerancji dla innych postaw. Charakteryzuje ją libertynizm (swoboda, również obyczajowa, racjonalizm, podkreślenie niezależności).

Jest to wzorzec osobowy człowiek, który broni własnej niezależności, suwerenności, rozumu. Ma świadomość, że myśli i broni swoich myśli. Nie chce być traktowany jako ogół.

Wolterianizm to też styl literacki, charakteryzujący się dowcipem, paradoksem, elegancją wypowiedzi, błyskotliwością myśli. Służył do wyrażania filozoficznych myśli o człowieku i jego miejscu w kosmosie. Służył do przyglądania się ludzkiemu życiu jako pewnemu stereotypowi.

Encyklopedyści

W oświeceniu we Francji po raz pierwszy zaczęto wydawać pierwszą na świecie encyklopedię. Składała się z 28 tomów. Przedstawicielami są:

* Wolter
* Diderot
* Rousseau - Szwajcar

Hasła w encyklopedii zapisywali według własnych wiadomości o danych pojęciach. Encyklopedia miała zrewolucjonizować sposób postrzegania świata. Pracą nad nią kierował Denis Diderot.

Libertynizm

To ruch umysłowy, nawiązujący do tradycji humanizmu renesansowego. Ukształtował się w XVII wieku we Francji i silnie oddziaływał na kulturę oświecenia - oparty był na poglądach filozoficznych Piotra Gassendiego. Libertyni przeciwstawiali się autorytetowi religii i Kościoła, zwłaszcza w zakresie społeczno-obyczajowych wzorców życiowych.

Libertynizm dążył do kształtowania postawy laickiej i wolnomyślicielskiej, połączonej ze sceptycyzmem i swobodą w wyborze norm etycznych.

Denis Diderot

Był pisarzem, filozofem, stworzył zarys teorii dramatu XVIII wieku pt. "Paradoks o autorze". Znany jest jako autor powieści:

"Kubuś fatalista i jego pan" – Denis Diderot

Kubuś i jego pan podróżują konno i prowadzą rozmowy. Osią fabuły jest podróż, chwytem konstrukcyjnym dialog. Najważniejsze są przemyślenia bohatera. Wydarzenia są jedynie ilustracją. Większym filozofem jest Kubuś. On roztrząsa problemy dotyczące przypadku, miłości, wolnej woli. Kubuś jest wyznawcą fatalizmu. Wierzy w odgórne założenia co do jego losu. Tego typu zachowanie jest związane z teorią predestynacji Jest to teoria mówiąca, że "Kroczymy w ciemnościach, pod tym co zapisane w górze".

Komentarz autorski to zwroty do czytelnika. Narrator snuje opowieść jak tworzy swoje dzieło. Jest to, więc też powieść o stwarzaniu powieści. Rozmowy dotyczą Kubusia, jego miłości. Kubuś dąży do uogólnień, maksym. Z rozmowy możemy się dowiedzieć, że człowiek wypełnia to co jest zapisane. Człowiek nie wie jaki będzie jego cel. Każde wydarzenie pociąga za sobą następne. W życiu jest też istotna kwestia przypadku. Cały ten utwór kipi jednak optymizmem. Kubuś zgadza się na taki los i jest z tego zadowolony.

Wielka Brytania

Tu idee oświecenia znalazły podatny grunt do rozwoju. W kręgu naukowców, szczególnie istotną postacią był John Locke (1632-1704). Sformułował on dwie niezwykle ważne teorie. Pierwsza głosiła, że nasza wiedza i idee nie są wrodzone, lecz są rezultatem doświadczeń i przemyśleń (Rozważania dotyczące umysłu ludzkiego. 1690). Według drugiej teorii władza nie pochodzi od Boga, lecz została ustanowiona dla dobra społeczności; jeśli nie spełnia swej roli, na przykład gdy panujący okazuje się tyranem, obywatele mają prawo ją obalić.

W Anglii tworzył wybitny historyk, Edward Gibbon (1737-94), lecz także Szkocja wydała w tym okresie wielu słynnych uczonych i wynalazców. Należeli do nich znany filozof David Hume (1711-76) i ekonomista Adam Smith.

Inne kraje

W Wielkiej Brytanii działali między innymi Benjamin Franklin (1706-90) i Thomas Jefferson (1743-1826), którzy wywarli duży wpływ na wydarzenia amerykańskiej wojny o niepodległość. We Włoszech wyróżnił się reformator prawa, Cesare Beccaria markiz de Bonesana (1738-94).
Mimo, że później przedstawiciele wielu prądów kwestionowali niektóre założenia tej filozofii, racjonalny, naukowy pogląd na świat wciąż jest silnie zakorzeniony w kulturze europejskiej. Jego wpływy można znaleźć w każdej dziedzinie życia.

FILOZOFIA I TENDENCJE

* Kierunki filozoficzne w XVIII wieku:

Empiryzm

Prekursorem był angielski filozof Francis Bacon (czyt. bejkn). Kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego nie da się potwierdzić praktycznie. (empiria - doświadczenie).

Racjonalizm

Twórcą był Kartezjusz ("Rozprawa o metodzie"). "Cogito ergo sum" - "myślę więc jestem". Przywiązywał on szczególną wagę do roli rozumu w poznawaniu prawdy, był zwolennikiem systematycznego, rozumowego ładu w dochodzeniu do prawdy - „prawdziwe jest tylko to, co da się rozumowo wytłumaczyć”. Odrzucał wszelkie uprzedzenia i przesądy. Przedstawicielami tego kierunku byli Wolter oraz Denis Diderot.

Deizm

Owoc racjonalizmu przeciwstawiającego się wiedzy objawionej i dogmatom wiary. Deiści uznawali istnienie Boga jako stwórcy świata, uznawali też wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali objawienie i wyznaniowe formy wiary. Deistami byli Diderot oraz Wolter -obaj walczący z fanatyzmem religijnym.

Ateizm (lub materializm)

Odrzucał wszelkie zasady religijne, również istnienie Boga. Ateiści uznawali kult materii. Wartości duchowe były dla nich nieważne. Ateizm wypływał z racjonalizmu. Pojawił się w pismach francuskiego filozofa przyrody Paula Holbacha.

Irracjonalizm

Pogląd filozoficzny, głoszący, że rzeczywistość jest niedostępna poznaniu rozumowemu i odwołujący się do przekonań wyprowadzonych z intuicji, wiary, instynktu i tradycji. Wykształcił się pod koniec epoki oświecenia.

Relatywizm

Teoria względności.

Sensualizm

Źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe, są odbiciem rzeczywistości. Dzięki nim człowiek może dociec sensu istnienia. Wszystko daje się nazwać, określić słowami. Twórcą był John Locke (lok). Twierdził, że człowiek rodzi się jako "czysta karta" (tabula rasa), czyli że nie ma doświadczeń, wrodzonych idei czy zasad i kształtują się one dopiero w ciągu życia. Postawę ludzi oświeceniowych znamionowały: utylitaryzm (najwyższy cel postępowania to pożytek jednostki i społeczeństwa), humanitaryzm, optymizm, krytycyzm.

"Tabula rasa"

John Locke twierdził, że człowiek urodził się jak czysta tablica i w ciągu swojego życia zapisuje tą tablicę (korzystając z rozumu, doświadczenia). Była ona odzwierciedleniem niewinności człowieka.

Humanitaryzm

Zwracał uwagę na godność człowieka, a równość i braterstwo uznawał za zasadę niepodważalną. Oświecenie "odkryło" człowieka, który stał się centrum zainteresowania filozofii, nauki, sztuki i polityki. Dążono do ulżenia jego doli, oszczędzenia mu cierpień, zapewnienia wolności osobistej i odpowiednich warunków wszechstronnego rozwoju.

Utylitaryzm

Celem jednostki miało być dobro ogółu.

PODSTAWOWE POJĘCIA

* Kierunki w literaturze i sztuce

KLASYCYZM

Prąd literacki, którego pierwsze objawy wystąpiły w XVI w. we Włoszech, a okres największego rozkwitu przypadł na XVII w. we Francji. W różnym nasileniu klasycyzm występował w literaturach europejskich XVII wieku, w niektórych krajach - np. w Polsce - zaczął zanikać dopiero w pierwszym ćwierćwieczu XIX stulecia, wyparty przez romantyzm.

Klasycyzm był kierunkiem programowo nawiązującym do antycznej teorii poezji.

Klasycyści odwoływali się też do filozofii racjonalistycznej, zwłaszcza do Kartezjusza. Teoretykiem literatury klasycyzmu był Nicolai Boileau, który w 1674 roku opublikował "Sztukę poetycką". Nawiązywał on w dużym stopniu do poglądów teoretycznych Arystotelesa. Klasycyzm uznawał za cel sztuki osiągnięcie doskonałości w realizacji piękna i prawdy jako zaakceptowanych przez rozum, uniwersalnych wartości. Wyobraźni i uczuciom klasycyści przeciwstawiali rozum, przypisywali mu podstawową rolę w tworzeniu sztuki.

Reprezentatywnymi bohaterami utworów klasycystycznych, zwłaszcza tragedii, byli ludzie wysoko urodzeni. Istotne znaczenie miały zalecenia prawdopodobieństwa, harmonii i umiaru oraz nakaz przestrzegania jedności estetycznej utworu. Wykluczało to występowanie w jednym dziele kategorii estetycznych uznanych za sprzeczne, np. tragizmu i komizmu. Formalny rygoryzm klasycyzmu nakazywał powrót do zasady trzech jedności, obowiązującej w dramacie. W zakresie języka klasycyzm stawiał wymogi jasności i czystości. Ideałem był język aforystyczny, intelektualno-pojęciowy, odwołujący się do wzorców retorycznych.

Największy rozwój literatury klasycystycznej przypadł na lata panowania Ludwika XIV (we Francji tworzyli wówczas Piotr Comeille, Jean Racine, Molier, Błażej Pascal, La Rochefoucald, J. La Fontaine).

U schyłku XVII wieku zasady klasycyzmu zaczęły ulegać stopniowym przemianom, by w XVIII wieku wystąpić w nieco zmienionej postaci (Wolter, Rousseau).

SENTYMENTALIZM

Prąd literacki i umysłowy, występujący w różnych krajach Europy w okresie oświecenia jako zjawisko konkurencyjne wobec światopoglądu i estetyki klasycyzmu. Filozoficznym podłożem sentymentalizmu były teorie empiryzmu i sensualizmu (Dawid Hume), uznające doświadczenie zmysłowe jednostki za główne źródło wiedzy o świecie. Sentymentaliści nie podzielali przekonania wyznawców klasycyzmu o ładzie i harmonii świata, dostrzegali kryzys moralny współczesnej im cywilizacji.

Przyczyn kryzysu upatrywali w odejściu ludzkości od stanu naturalnej, pierwotnej prostoty. Pogląd ten został rozwinięty poprzez przeciwstawienie natury i kultury (głównie dzieła J. J. Rousseau).

Sentymentaliści byli przekonani o możliwości powrotu ludzi do natury. Za źródło twórczości literackiej uznawali wewnętrzne przeżycia człowieka. Pod adresem dzieł literackich kierowano postulat czułości i prostoty. W praktyce literackiej doprowadziło to do powstania nowego typu bohatera literackiego człowieka czułego, często przedstawiciela mieszczaństwa a nawet ludu. Ulubione gatunki sentymentalistów: powieść sentymentalna, sielanka.

Nazwa prądu wywodzi się od tytułu powieści L. Steme'a "Podróż sentymentalna" .

Najpełniejszy wyraz założenia sentymentalizmu dał Jan Jakub Rousseau ("Nowa Heloiza", "Emil", "Umowa społeczna", "Wyznania"). Sentymentalizm wykształcił nowy gatunek, tzw. komedię łzawą (utwory dramatyczne Denisa Diderota)

ROKOKO

Nazwę tę stosowano najpierw dla określenia stylu rozwijającego się w Europie w sztukach plastycznych i architekturze w latach 1720-1780, następnie używana była także w odniesieniu do zjawisk literackich tego okresu. Rokoko kształtowało się jako wyraz zmian w środowiskach dworskich - związane było ze swobodą życia towarzyskiego (zwłaszcza we Francji za panowania Ludwika XV). Filozoficznym podłożem rokoka był epikureizm (filozofia sławiąca urok i przyjemności życia).

W sztuce rokokowej najważniejszy był wdzięk, za jej cel uznawano wyrafinowaną zabawę. Rokoko wchodziło w koneksje z klasycyzmem (wspólne zamiłowanie do motywów mitologicznych), a także z sentymentalizmem (ulubiony motyw: życie pasterzy, przedstawione idyllicznie). We Francji, ojczyźnie rokoka, tworzyli m.in. J. de Bemis, C. Colardeau; w pewnym stopniu nurt ten był obecny także w komediach Beaumarchaisa ("Wesele Figara"), w powieściach Diderota, Woltera, Prevosta ("Historia Manon Lescau...").

* Gatunki literackie oświecenia:

* Powieść

Jeden z głównych gatunków nowożytnej prozy epickiej, cechujący się na ogół większym rozmachem, obszerniejszym układem wątków i postaci, a także zdarzeniowym charakterem świata przedstawionego; ukazane w powieści postacie i zdarzenia są przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraźnie zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposażone w bogactwo szczegółów; naczelną kategorią opisu jest kategoria narratora;

* Bajka

Wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o roślinach czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi; prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa na końcu utworu, niekiedy już na początku, bądź też jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapieżnik, lis-zdrajca); bajkę charakteryzuje na ogół dyscyplina językowa i dążenie do łatwego nawiązania kontaktu z odbiorcą, co może się wyrażać potocznością języka i stylem gawędziarskim.

Podział bajek: narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), stanowiąca jakby zwięzłą nowelę o nieskomplikowanej akcji i z niewieloma postaciami oraz bajka epigramatyczna, przeważnie cztero wersowa, rysująca pewną elementarną sytuację, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw. W okresie oświecenia bajka stała się jednym z głównych gatunków, służyła dydaktyce i moralizatorstwu;

* Satyra

Utwór o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego; istotą satyry jest krytyka, posługuje się więc ona często deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech; w Polsce satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia (Krasicki, Naruszewicz), przy czym stała się środkiem konkretnej krytyki społeczno-obyczajowej;

* Poemat heroikomiczny

Utwór epicki, stanowiący parodię eposu bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub żartobliwo-rozrywkowy, cechuje go również dygresyjność tonu; liczne sentencje; występuje oktawa, czyli strofa ośmiowersowa o rozkładzie rymów: abababcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to często sentencja ("złota myśl");

* Poemat heroiczny

Pokazywał wzorcowe postacie na tle doniosłych wydarzeń historycznych; "Jagiellonida" Tomaszewskiego;

* Poemat opisowy

Utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego treścią jest przedstawienie jakiegoś fragmentu rzeczywistości jako podstawy do szerszych uogólnień; opis podporządkowany jest wizji ogólnej, określonej koncepcji natury, świata; w okresie oświecenia poemat opisowy wyrażał pochwałę człowieka jako twórcy przyrody; komedia dell'arte - literatura plebejska;

* Powiastka filozoficzna

Utwór z pogranicza prozy fabularnej i eseju filozoficznego, ilustrujący określoną tezę filozoficzną lub moralistyczną, charakterystyczny dla literatury francuskiego oświecenia.

* Esej

Z francuskiego essai = próba. Jest to wypowiedź o tematyce literackiej publicystycznej lub filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem oraz dbałością o formę; od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej prezentującej wyczerpująco materiał dowodowy) esej różni się większą elastycznością formy, sięganiem po środki literackie (np. metaforę, obraz, luźną kompozycję, tok skojarzeniowy) oraz tym, że nie dąży do pełnej syntezy, lecz wyraża refleksje autora; stwarza iluzję szczerości;

* Sielanka

Gatunek poetycki, wywodzący się z antycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), obejmujący utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadające o życiu pasterzy lub wieśniaków. W starożytnym Rzymie rozwinął ten gatunek Wergiliusz;

* Oda

Utwór poetycki, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu, sławiący osobę, ideę, wydarzenie; gatunek wykształcony w starożytności; wg poetyki klasycystycznej oda miała łączyć elementy retoryczne i liryczne; miało się w niej wyrażać uniesienie; dopuszczalna więc była pewna swoboda kompozycyjna; w okresie oświecenia oda służyła do wyrażania tematyki okolicznościowej oraz filozoficzno-moralnej.

* Hymn

Z greckiego hymnos = pieśń pochwalna. Jest to uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee, wartości. Często ma charakter religijny lub patriotyczny

* Wiersz

Utwór pisany mową wiązaną, ukształtowany przez rytm, często także przez rym. Krótki utwór poetycki, charakterystyczny układ takiego utworu.

Wyróżniamy różne typy wierszy: biały, akatalektyczny, katalektyczny, sylabiczny, sylabotoniczny, toniczny, wolny.

* Erotyk

Poetycki utwór liryczny o tematyce miłosnej

* Komedia

Gatunek dramatyczny o treści pogodnej, akcji obfitującej w wydarzenia, oraz mającej pomyślne dla bohaterów zakończenie, z elementami komizmu, niekiedy także karykatury, satyry, groteski, mający na celu wywołanie śmiechu widza;

* Tragedia

Gatunek dramatyczny, oparty na nierozwiązalnym konflikcie, który doprowadza do katastrofy – najczęściej śmierci głównego bohatera.

* Publicystyka

Dziedzina piśmiennictwa zajmująca się omawianiem aktualnych problemów politycznych, gospodarczych, społecznych, kulturalnych i naukowych. Obejmuje małe formy pisarskie, jak artykuły, felietony, reportaże, recenzje, korespondencje, szkice, broszury

* Felieton

Z francuskiego feilleton = zeszycik, powieść w odcinku. Jest to gatunek publicystyczny, podejmujący na ogół aktualną problematykę w sposób swobodny, impresyjny, posługujący się metaforą i skojarzeniem, niekiedy fikcją literacką; felieton ma na celu budzenie zaciekawienia, nawiązanie bezpośredniego kontaktu z czytelnikiem; atrakcyjna forma łączy się z lekkością tonu i często żartobliwym lub satyrycznym charakterem; aktualny temat jest traktowany w felietonie w sposób dygresyjny, zróżnicowany stylistycznie, subiektywny, a uogólnienia mają charakter raczej hipotetyczny;

SZTUKA

* Architektura

Architektura pięknie się rozwinęła szczególnie w Warszawie. Magnaci wznosili pałace, zamożni mieszczanie budowali domy, powstawały nowe kościoły, zakładano nowe ogrody. Przemiany, jakie nastąpiły w Warszawie w ciągu ostatnich lat stulecia, dostrzegli nawet cudzoziemcy przebywający w Polsce.

W architekturze panował styl klasyczny. Była to swoista odmiana klasycyzmu zwana stylem Stanisława Augusta. Najwybitniejsze okazy tego stylu w Warszawie to Zamek Królewski i Łazienki.

Sztuka architektury stanisławowskiej łączyła w sobie cechy dawniejsze, renesansu i baroku, objawiające się głównie w dekoracyjnej treści ścian z cechami klasycyzmu, który wyrażał się w prostych sylwetkach, przejrzystej budowie. Ale poza tą odmianą klasycyzmu, którą nazywamy stylem stanisławowskim, historycy sztuki odnajdują w bogatej i urozmaiconej architekturze doby Oświecenia jeszcze inne odmiany. Jedna, francuska, odznaczała się lekkością, delikatnością i elegancją, druga zaś nawiązywała bezpośrednio do wzorców antycznych. Rozwinęła się przede wszystkim w Wilnie, gdzie dzięki działalności wybitnego architekta Gucewicza odznaczała się mocą, spokojem i prostotą.

Wśród architektów działających w Warszawie wyróżniali się Dominik Merlini, budowniczy pałacu w Łazienkach, Jan Kamsetzer, twórca pałacu Tyszkiewiczów oraz Szymon Zug, architekt domów mieszczańskich, projektant kościoła ewangelickiego.

* Malarstwo

Wraz z rozwojem architektury pałacowej rozwinęło się malarstwo dekoracyjne ścienne. Rozwinęło się również malarstwo stalugowe. W Warszawie powstała szkoła malarstwa, którą kierował Marceli Bacciarelli, twórca wnętrz pałacowych w Zamku i w Łazienkach o treści alegoryczno-mitologicznej i historycznej, autor wielu znakomitych portretów, w tym wizerunków króla. Inny malarz epoki, Canaletto, zasłynął jako malarz krajobrazu miejskiego, autor cyklu obrazów Warszawy, której ulice i place odtworzył z wielką dokładnością.

Wybitną indywidualnością malarską był Jan Piotr Norblin. W jego twórczości odzwierciedlały się różnorodne wpływy i tendencje epoki. We wczesnym okresie Norblin malował obrazy w guście Watteau. W późniejszym czasie objawiły się i wystąpiły inne cechy jego malarstwa. Norblin był bowiem autorem obrazów batalistycznych i twórcą klasycystycznego plafonu w Arkadii pod Łowiczem, ale przede wszystkim wyróżnił się jako świetny rysownik i malarz realista. W licznych akwarelach i rysunkach przedstawił najrozmaitsze typy spośród szlachty, chłopów i Żydów oraz odtworzył sceny rodzajowe.

Poza Bacciarellim, Canaleettem i Norblinem działali jeszcze inni malarze, jak Bogumił Plersch, dekorator budowali królewskich, Franciszek Smuglewicz, wychowanek Akademii Rzymskiej, reprezentant klasycyzmu, stypendysta króla Mateusz Tokarski, Zygmunt Vogel, autor widoków z zabytkami architektury polskiej i inni mniej lub więcej zasłużeni artyści. Wszyscy oni przyczynili się do rozwoju malarstwa, które w dobie stanisławowskiej przeżywało okres rozkwitu.

* Rzeźba

Rzeźbę reprezentowali przede wszystkim Andrzej Le Brun i Giacomo Mondali, obaj obcego pochodzenia. Współpracowali oni przy budowie Zamku i Łazienek. Spod dłuta Le Bruna wyszły sławne popiersia ludzi nauki i sztuki oraz portrety członków królewskiego dworu. Dziełem Mondaliego jest posąg Chronosa dźwigającego zegar w kształcie kuli ziemskiej, zdobiący niegdyś salę rycerską Zamku warszawskiego. Nadwornym rzeźbiarzem był również Franciszek Pinck, twórca pomnika Jana III Sobieskiego w łazienkach.

Rzeźba czasów stanisławowskich nosiła na sobie znamię klasycyzmu. Mówiły o tym rozpowszechnione motywy i wzory antyczne. W szczegółach dekoracyjnych ujawniały się natomiast wpływy późnego baroku i rokoka krzyżowały się i łączyły z formą czystego klasycyzmu.

* Muzyka

Czasy stanisławowskie stanowią także ważne ogniwo w kształtowaniu muzyki narodowej. Za panowania Sasów i w pierwszych latach rządów Stanisława Augusta grywano tylko opery cudzoziemskie. Wystawienie Nędzy Uszczęśliwionej Bohomolca i Bogusławskiego z muzyką Macieja Kamieńskiego otwiera nowy rozdział w dziejach muzyki polskiej. Dalszymi etapami rozwoju polskiej muzyki operowej są dzieła Gaetaniego, autora muzyki do Żółtej szlafmycy Zabłockiego i J. Stefaniego, który ułożył muzykę do Krakowiaków i górali.

Poza muzyką operową rozwija się balet, odbywają się koncerty z udziałem artystów polskich i cudzoziemskich oraz zespołów chóralnych. Obok repertuaru poważnego istnieje repertuar lżejszy, taneczny. Do popularnych tańców należą polonez, mazurek i krakowiak. Poza tym charakterystycznym zjawiskiem, zwłaszcza dla Warszawy, były pieśni i piosenki, które urozmaicały zarówno zebrania towarzyskie, jak też towarzyszyły wydarzeniom historycznym. W piosenkach występowały motywy ludowe, które określały ich narodowy charakter.

TWÓRCY LITERATURY

* Polska

Literatura początkowo pozostawała pod wpływem klasycyzmu, dążąc do odnowy i udoskonalenia języka narodowego, wyeliminowania z niego tzw. makaronizmów. Teoretycy twórczości oświeceniowej (F.N. Golański, F. Karpiński, F.K. Dmochowski) domagali się przestrzegania reguł klasycyzmu, ale jednocześnie eksponowali rolę uczucia.

Rozwijała się publicystyka, dramat (np.: S. Konarski, F. Bohomolec, F. Zabłocki, J.U. Niemcewicz), gatunki klasycystyczne, m.in. oda (A. Naruszewicz, S. Trembecki), poemat heroikomiczny (J. Krasicki, K. Węgierski, J. Jasiński), satyra (A. Naruszewicz, J. Krasicki), powieść (J. Krasicki, D.S. Jezierski). Narastająca walka polityczna w okresie Sejmu Czteroletniego i insurekcji kościuszkowskiej posługiwała się paszkwilem, pamfletem i zagadką polityczną.

Karpiński - poeta sentymentalny

Był to polski twórca sentymentalny. Pisywał utwory miłosne, religijne, refleksyjne, patriotyczne. Zasłynął jako twórca pieśni erotycznych i sentymentalnych.

"O wymowie w prozie albo w wierszu" - Postuluje tam aby pisano jak najprościej i zrozumiale, aby dano upust swojemu natchnieniu.

"Pieśń dziada Sokolskiego" - Jest to utwór patriotyczny. Przedstawiony jest w nim obraz nędzy, ubóstwa, ruiny. Wskazuje on na rychły koniec państwa.

"Do Justyny. Tęskność na wiosnę" - Język w tym utworze jest łatwy w odbiorze, prosty i potoczny. Wiersz jest regularny i rytmiczny. Rymy są bardzo dokładne. Jest opis przyrody. Ostatnia strofa to pointa. Jest to wiersz o uczuciu i o tęsknocie. Uczucia są zaprezentowane za pomocą przyrody i na tle przyrody.

"Laura i Filon" - Jest to pieśń sentymentalna (sielanka). Jest to sielanka konwencjonalna. Nawiązuje ona do nurtu sielanek Wergiliusza.
Świadczą o tym: imiona bohaterów (Lura, Filon) są wystylizowane na tą konwencję, głównym tematem jest miłość, uczucie i mimo przeszkód i trudności zakończenie jest szczęśliwe.

Jest to też sielanka sentymentalna ponieważ: zaprezentowana jest na tle przyrody, tematem są uczucia, bohaterowie kierują się uczuciem
wyolbrzymione są reakcje i uczuciowość, prymat uczuć nad rozsądkiem, literackie, wyznaczniki uczuciowości, występują elementy ludowe
Karpiński wygłasza filozofię mówiącą o potędze miłości.

"Pieśń dziada Sokolskiego w kordonie cesarskim" - Ludzie szli za zbytkami. Wolność porównywana jest do ptaka. Jest to pieśń żalu za utraconą suwerennością. Utrata niepodległości spowodowana była niegodnym postępowaniem Polaków. Jest to utwór patriotyczny.

Cykl utworów: "Pieśń nabożna" - Pisane były te utwory z myślą o czytelniku ludowym, niewykształconym. Karpiński usiłował kształtować postawy obywatelskie. Propagował zasady wiary, etykę chrześcijańską. Boga prezentował jako dobrego i sprawiedliwego ojca. Jedna z tych pieśni to "Pieśń o narodzeniu pańskim".

Zawarte są w niej elementy religijności. Bóg cierpiał i był dobrym ojcem dla ludzi. Opiekował się i darzył uczuciem lud. Bóg kocha wszystkich. Jest wszechmocny. Utwór ten zawiera elementy patriotyczne. Propaguje powrót do natury. Bóg czuje to samo co ludzie.

Poezja Jakuba Jasińskiego

Był on czołowym przedstawicielem nurtu Jakobińskiego w polskim oświeceniu. Jakobinizm skupiał radykalnych zwolenników przemian społecznych i ustrojowych. W większości byli to działacze: Kuźnicy Kołłątajowskiej, postępowi publicyści i pisarze. Domagali się oni przemian społecznych i ustrojowych, jak równouprawnienia mieszczan, zniesienia pańszczyzny i poddaństwa chłopa, a w czasie insurekcji kościuszkowskiej ukarania zdrajców i króla.

W swoich utworach ostro krytykowali istniejący porządek społeczny, przywileje szlachty, samowolę magnaterii, ugodowość króla. Jakub Jasiński napisał wiele utworów. Jego wiersze patriotyczne przemawiają siła uczuć rewolucyjnych. Głoszą jedność idei wolności narodowej i wyzwolenia społecznego, wzywają do walki i zwycięstwa. Dzięki tym wartościom stał się Jasiński poetą rewolucyjnym, który walczył u schyłku Rzeczypospolitej ze światem ginącego feudalizmu.

"Sprzeczki" - Powstały na gruncie charakterystycznego dla epoki sceptycyzmu religijnego i skłonności do demaskowania obłudy kleru. Wątek poematu dotyczy sporu między probostwem a klasztorem i jest on właściwym tłem do dygresji dotyczących różnych dziedzin życia. Satyra ta uderza nie tylko w obżarstwo, próżniactwo i pijaństwo mnichów ale także w chciwość i niemoralność.

"Do świętoszka" - Wiersz ten wyraża pochwałę rozumu i daje wyraz deistycznego poglądu autora na świat. Do głosu dochodzą takie sprawy jak tolerancja religijna oraz równość społeczna.

"O stałości do exulantów polskich" - Jest to utwór skierowany do emigrantów po drugim rozbiorze. Jest to wezwanie do walki z carski najeźdźcą, pochwała Kościuszki i wskazanie na rewolucyjną Francję jako ojczyznę wolności. Za przykładem Francji hasło: "wolność i równość" rozszerzy się po całym świecie. Wolność można zdobyć jedynie w walce, w której tyrani i despoci zginą.

"Wiersz w czasie obchodzonej żałoby przez dwór po Ludwiku XVI" - Nawiązuje do wydarzeń mających miejsce w Warszawie po dotarciu informacji o ścięciu króla Francji. Dwór królewski przewidział sześciotygodniową żałobę. Czasopisma potępiały wyrok wykonany na królu. Listy pasterskie także.

Poeta pyta czy należy zajmować się sytuacją we Francji jeśli w Polsce sytuacja jest także bardzo dramatyczna i ważna dla narodu, kiedy dzieją się rzeczy straszne i przejmujące, ojczyzna traci wolność a jej obrońcy honor i majątki. Zaborcy traktują ludzi jak zwierzęta, naród cierpi. Wiersz kończy się akcentem antymonarchistycznym. Świat może być wolny dopiero wtedy kiedy nie będzie królów.

"Do narodu" - Napisany został ten wiersz w przeddzień wybuchu powstania kościuszkowego. Poeta zwraca się do narodu by ten nie poprzestawał w walce z zaborcą. Wzywa także do walki ze zdrajcami własnego narodu. Utwór ten łączy gorący patriotyzm z umiłowaniem ludu i nienawiścią do tyranów.

Dorobek czasów Stanisławowskich - Zasługi wobec języka (walka o czystość języka)

Twórcy pisali i żądali w swoich utworach czystości języka polskiego. Językiem wykładowym w szkołach stał się język polski zamiast dotychczas obowiązującej łaciny.

Także teatr walczył o język narodowy. Także bohaterowie bajek Krasickiego mówili językiem potocznym, ale czystym i poprawnym.

"O poprawie wad wymowy" - Jest to dzieło autorstwa Stanisław Konarskiego. Dzieło to krytykuje napuszony, zawiły i skomplikowany styl budowy. Chce on aby język polski był czysty i naturalny.

"Gramatyka dla szkół narodowych" - Podręcznik autorstwa Onufrego Kopczyńskiego. Miał on kształtować poprawność językową ówczesnych Polaków.

Myśli oświeconych pisarzy o Ojczyźnie i różny sposób ich wyrażania

Pomimo słabnięcia wewnętrznego Polski w XVIII wieku obfitował ten okres w najliczniejsze chyba wystąpienia reformatorów.
Jeszcze z renesansowych myśli czerpali pisarze tacy jak Stanisław Leszczyński, Szymon Konarski, czy Stanisław Staszic.

Pierwszy z nich w dziele "Głos wolny wolność ubezpieczający" postulował wprowadzenie w życie w szlacheckiej Polsce trójpodziału władzy. Należało położyć kres ciągnącemu się od wieków osłabianiu władzy królewskiej przez magnatów zajętych prywatnymi interesami. Otoczenie opieką chłopów, nadanie praw zawsze postępowemu i patriotycznemu mieszczaństwu, reprezentującemu siłę ekonomiczną - te postulaty nie były nowe, w krajach zachodniej cywilizacji od dawna wprowadzone w życie, a w Polsce epoki saskiej - śmiertelnym wrogiem "złotej wolności" stanu, tylko z nazwy, rycerskiego.

Z kolei Szymon Konarski, założyciel Collegium Nobilum, zwrócił dużą uwagę na kształcenie młodzieży, której w najprostszy i najskuteczniejszy sposób można było wyłożyć patriotyczne obowiązki prawego Polaka i sposoby ich dopełniania. Dzieło "O skutecznym rad sposobie" wyraźnie opowiada się przeciwko sarmackiej ksenofobii czy też posłuszeństwu tylko jednej idei. Konarski promował człowieka światłego, wykształconego, choć jednocześnie znającego uświęconą tradycję Ojczyzny, będącą podbudową prawdziwego patriotyzmu.

W nieco innym kierunku prowadził swe rozumowania Stanisław Staszic. Wskazywał on na konieczność poprawienia finansów państwa, które decydują o jego potędze. Wystąpił z programem uprzemysłowienia Polski, gdyż na tle sąsiadów stanowiących dla niej największe zagrożenie wyglądała niezwykle mizernie. I tutaj nieodzowny stawał się rozwój miast, gdzie jedynie rozwinąć się mogły manufaktury, skutecznie konkurujące z importem (merkantylizm). To miasta były ośrodkami tolerancji, nieodzownej do rozwoju nowoczesnego państwa, siedliskiem kapitałów nie mających wpływu na rozwój Polski. Także Staszic dostrzegał głęboką potrzebę edukacji patriotycznej, potrzebnej do racjonalnego spożytkowania zasobów polskiej ziemi.

Trzech wymienionych wyżej patriotów preferowało bezpośredni sposób kontaktu z odbiorcą - ich dzieła miały formy rozpraw, na łamach których prezentowali swoją argumentację.

Ku innym gatunkom skierował się Ignacy Krasicki. Posiadając niebywały talent literacki poparty wszechstronnym wykształceniem skierował swoją twórczość na nieznane dotąd polskiej literaturze obszary. Mowa oczywiście o pierwszej polskiej powieści - "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". Wyraził się tutaj bardzo niepochlebnie o polskim szkolnictwie, pokazując edukację i karierę przykładowego dziecka szlacheckiego - w którym to wszyscy poprzedni oświeceni pokładali nadzieje na zreformowanie kraju ojców. To dzieło pełne jest pesymizmu - pokazuje jak wiele pozostało do naprawienia, pomimo tylu światłych wystąpień.

Niebezpieczeństwa wynikające z niskiego poziomu edukacji politycznej zostały przedstawione w satyrach "Do króla", "Pijaństwo", zaś próżniactwo tak identyfikowanego z polskim interesem Kościoła w poemacie "Monachomachia" i "Antymonachomachia".

Z bardzo wyrazistym programem wystąpił Julian Ursyn Niemcewicz w komedii scenicznej "Powrót posła". Przedstawił tutaj za pomocą nieprzecenionego śmiechu przywary uzurpujących sobie monopol władzy konserwatywnych szlachciców w podobny sposób, w jaki uczynił to Krasicki w satyrze "Żona modna". W sztuce tej powtórzone zostały w zasadzie wszystkie postulaty poprzednich reformatorów, ułożone pomiędzy ironicznymi i groteskowymi obrazami życia beztroskiego stanu rycerskiego.

* Europa

Do najwybitniejszych pisarzy oświecenia należeli:

Anglia

* Alexander Pope – 1688-1744, poeta angielski. Przedstawiciel pseudoklasycyzmu, pamflecista słynny ze zjadliwych satyr na współczesnych, przezywany „osą z Twickenham”. Mistrz wersyfikacji.

* Laurence Sterne - 1713-1768, powieściopisarz angielski. Wywarł ogromny wpływ na rozwój struktury powieści nowożytnej. Rozsadził ramy „dobrze skonstruowanej” powieści oświeceniowej w utworze pt: „Życie i myśli pana Tristrama Shandy”

* John Dryden - 1631-1700, angielski poeta, dramaturg i eseista. Początkowo zwolennik republiki i kościoła anglikańskiego, później popierał feudalizm i absolutyzm oraz występował w obronie katolicyzmu. Od 1668 roku był dworskim poetą króla Jakuba II i jego historiografem..

* Jonathan Swift – 1667-1745, angielski powieściopisarz, pamflecista i poeta, parodiował moralizatorską manierę w ówczesnym pisarstwie angielskim. Autor powieści przygodowej pt: „Podróże Guliwera”

* Samuel Johnson - 1709-1784, leksykograf, krytyk, eseista i dramaturg angielski. Autor „Dictionary of the English Language”, który był pierwszym słownikiem języka angielskiego przynoszący mu sławę równie wielką jak 10 tomowa praca biograficzna.

Niemcy

* J.G. von Herder – 1744-1803, teoretyk okresu „burzy i naporu” i klasyki niemieckiej. W swych pierwszych pismach zajmuje się przede wszystkim procesem powstawania i rozwoju języka. Od Winckelmanna przejmuje ideę rozwoju, stosując ją do literatury. Poglądy swe przedstawia między innymi W Kritische Wlder (1769, Zbiory rozpraw krytycznych). Domaga się, by literatura zwracała do całego narodu.

* Gotthold Ephraim Lessing – 1729-1781, niemiecki dramaturg i teoretyk literatury epoki oświecenia. Twórczość swą rozpoczął od konwencjonalnych komedii.

* Christa Wolf – urodzona w 1929 roku, niemiecka pisarka (NRD). Po ogłoszeniu szeregu esejów i krytyk literackich wydała tom prozy i głośną powieść z Podzielone niebo.

* Johann Christoph Gottsched – 1700-1766, niemiecki teoretyk i pisarz wczesnego oświecenia. Idee swe propagował w wydanym przez siebie tygodniku moralności. Widział możliwość poprawy stosunków społecznych poprzez wychowanie. Zreformował teatr niemiecki, usunął ze scen błaznów, zakazał improwizacji. Za wzór stawiał klasycystyczną tragedie.

Rosja

* Michaił Wasilewicz Łomonosow – 1711-1765, rosyjski uczony i poeta. Syn chłopa – rybaka, kształcił się w Rosji i Niemczech, dzięki wybitnym zdolnością i wiedzy dokonał wielkich odkryć w naukach ścisłych. Z jego inicjatywy założono w 1755 roku Uniwersytet Moskiewski, noszący obecnie jego imię. Jest mistrzem ody panegirycznej w literaturze.

* Aleksandr Nikołajewicz Radiszczew – 1749-1802, pisarz rosyjski, kształcił się w Rosji i Niemczech piastował urzędy państwowe. W 1783 roku napisał rewolucyjną odę Wolności. W 1790 wydał główne dzieło życia Podróż z Petersburga do Moskwy

Francja
* L.S. Mercier
* J.F. Marmontel
* J.B. Dubos
* P.A.C. de Beaumarchais

CIEKAWOSTKI

Cechy charakterystyczne człowieka oświeconego:

* racjonalista
* ncyklopedysta
* wróg ciemnoty i zabobonu
* optymista wierzący w ludzki umysł i przyszłe królestwo "rozumu"
* należący do wolnomularstwa, czyli masonerii
* człowiek ogładzony
* ma wykwintne maniery
* elokwentny
* wszechstronnie wykształcony
* elegancki
* błyskotliwy
* entuzjasta nauki i przeciwnik zabobonów
* człowiek rewolucyjnego czynu
* świetny mówca
* zwolennik radykalnych rozwiązań
* głoszący ideały równości i braterstwa
* człowiek sentymentalny
* kierujący się sercem
* uczuciowy
* dobrotliwy

Notatka

Oświecenie, okres w historii literatury i kultury polskiej od 2. połowy XVIII w. do początku XIX w. Termin przyjął się z nazewnictwa niemieckiego. Oświecenie jest uważane za ostatnią fazę literatury staropolskiej, głównie jednak za pierwszy okres nowożytnej kultury w Polsce.

Obejmuje lata panowania Stanisława Augusta (1764-1795), ale okres wstępny datuje się od ok. 1740, zaś faza schyłkowa, tzw. klasycyzm postanisławowski, trwał do ok. 1830, współistniejąc z romantyzmem.

Idee polskiego oświecenia zostały zaczerpnięte z zjawisk na zach. Europy, głównie we Francji, Anglii, Niemczech, Holandii, gdzie tendencje oświecenia pojawiły się już w XVII w. Idee owe głosiły: filozofię wolności narodowej i indywidualnej, racjonalizmu, naukowy pogląd na świat, powszechną oświatę, rozwój nowych instytucji życia społecznego i kulturalnego w duchu postępu, sprzeciw wobec reliktów feudalizmu.

W okresie wstępnym, za Augusta III, powstała w Warszawie publiczna Biblioteka Załuskich. S. Konarski zreformował i unowocześnił szkolnictwo pijarskie (Collegium Nobilium, otwarte 1740), rozwijał się ruch wydawniczy, opublikowano wiele dzieł naukowych. 1765 powstały Teatr Narodowy i Szkoła Rycerska - kuźnia kadr patriotycznej i dobrze wykształconej młodzieży, zasilającej armię i administrację.

1773 powołano pierwsze w Europie ministerstwo oświaty - Komisję Edukacji Narodowej. Dużą rolę odegrał mecenat króla Stanisława Augusta nad uczonymi, artystami i pisarzami (Obiady czwartkowe). W badaniach naukowych stosowano empiryzm, w dziedzinie stosunków społecznych głoszono "prawo natury".

Bardzo ważną rolę w szerzeniu idei reformatorskich odegrała literatura, proponująca wzorce myślenia i postępowania w duchu patriotycznym, obywatelskim, światłym, pozbawionym przesądów.

Odnoszono się krytycznie do tradycjonalnej obyczajowości szlacheckiej, np. w satyrach A.S. Naruszewicza i I. Krasickiego, w komediach J.U. Niemcewicza i F. Zabłockiego, I. Krasickiego, J.K. Kraszewskiego. Dotyczy to także innych grup społecznych, jak duchowieństwo. Literatura miała często sens dydaktyczny, np. pisywane przez wielu twórców bajki.

W okresie Sejmu Wielkiego pojawiła się masowo satyra polityczna, pamfletowa, niekiedy o charakterze rewolucyjnym, jak w utworach J. Jasińskiego. Rozwijała się też poezja liryczna, związana z nurtem sentymentalizmu i rokoka, m.in. wiersze F. Karpińskiego, J. Szymanowskiego. Ukazało się szereg rozpraw teoretycznoliterackich, podtrzymujących klasycyzm, bądź propagujących preromantyczną.
Zaznaczył się bujny rozwój teatru zapoznającego widzów z klasyką i nowościami dramatopisarstwa europejskiego, a także sztukami obyczajowymi bądź o charakterze politycznym ówczesnych polskich pisarzy, jak F. Zabłockiego, J.U. Niemcewicza. Rozwijała się także "opera narodowa".

Dużym powodzeniem cieszyła się "śpiewogra" W. Bogusławskiego. Romantycy odnosili się do oświecenia krytycznie i polemicznie, natomiast zrehabilitowali ten okres pozytywiści.

TEST - Oświecenie

1. Kto jest autorem przypowiastki filozoficznej Kandyd, czyli Optymizm?
a). Denis Diderot
b). Wolter
c). I. Krasicki

2. Jakiej narodowości był Jean Jaques Rousseau?
a). Anglik
b). Szwajcar
c). Francuz

3. Wymień tzw. „encyklopedystów”?

4. Kto kierował pracą nad Wielką encyklopedią francuską?
a). Wolter
b). Rousseau
c). Diderot

5. W którym roku oświecenie pojawiło się w Polsce?
a). XVIII w.
b). XVII w.
c). XVII\XVIII w.

6. W jakim państwie powstała nazwa „oświecenie”
a). Anglia
b). Niemcy
c). Francja

7. Podaj synonim „oświecenia” używany w Anglii?
a). wiek rozumu
b). wiek filozofów
c). wiek filozoficzny

8. Kogo uważamy za „ojca polskiego oświecenia”?
a). S. Leszczyński
b). A. Załuski
c). S. Konarski

9. Kto założył pierwszą polską bibliotekę publiczną?
a). A. i J. Załuscy
b). S.A. Poniatowski
c). F. Jezierski

10. W którym roku wyszło pierwsze polskie czasopismo pt: „Merkuriusz polski”?
a). 1764r.
b). 1661 r.
c). 1669 r.

11. Kto był twórcą cytatu racjonalistycznego: „Myślę, więc jestem”?
a). D. Diderot
b). Wolter
c). Kartezjusz

12. Kto założył Collegium Nobilum?
a). S. Konarski
b). S. Leszczyński
c). J. Niemcewicz

BIBLIOGRAFIA

* Zdzisław Libera – „Oświecenie” – Warszawa 1967
* Mieczysław Klimowicz – „Literatura oświecenia” – Warszawa 1995
* Świat wiedzy – „Epoka oświecenia” – 51
* Świat wiedzy – „ Filozofia w epoce oświecenia” – 157
* Świat wiedzy – Quiz – 155, 117
* Encyklopedia multimedialna PWN
* Encyklopedia multimedialna Fogra
* Encyklopedia multimedialna A-Z
* www.szukaj.onet.pl
* www.szukaj.arena.pl
* www.szukaj.interia.pl
* www.szukaj.hoga.pl
* www.poland.pl
* www.szukaj.wp.pl
* www.emulti.pl
* www.wow.pl
* www.cnl.pl
* www.ściąga.pl
* Encyklopedia PWN – Warszawa 1998
* Mały słownik pisarzy polskich – Warszawa 1972
* Mały słownik pisarzy świata - – Warszawa 1972
* Słownik języka polskiego – Warszawa 1996
* Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych – Warszawa 1968