Sytuacja ludności polskiej w zaborze austriackim w II połowie XIX wieku przedstawiała się zupełnie inaczej niż w pozostałych dwóch zaborach. Główna różnica uwidaczniała się w znacznie większych prawach narodowych, jakie posiadali Polacy w Galicji.
Już wydarzenia <Wiosny Ludów> skłaniały nowego cesarza Austrii Franciszka Józefa I do złagodzenia polityki narodowej. Wtedy jednak nie nastąpiły jeszcze istotne zmiany. Zmusiły do nich cesarza dopiero klęski w wojnie z Francją i Włochami w 1859 roku oraz z Prusami w 1866 roku. To przesądziło o gruntownych reformach wewnętrznych w państwie, które doprowadziły w 1867 roku do przekształcenia Austrii w monarchię dualistyczną: Austro-Węgry. Galicja znalazła się (1861 rok) w części austriackiej, co wzbudzało protesty mieszkających tam Czechów. Szukając sojusznika przeciw nim, cesarz postawił na ugodę z ludnością polską. W rezultacie w 1873 roku zmieniono konstytucję austriacką, nadając Polakom w ramach tego państwa autonomię. Najważniejszą instytucją autonomiczną był Sejm Krajowy. Wybory do tego ciała ustawodawczego odbywały się w tzw. systemie kurialnym, w którym społeczeństwo podzielone było na 4 kurie, w zależności od statusu majątkowego i sposobu zarobkowania. Z urzędu do Sejmu wchodzili tzw. wiryliści, do których należeli biskupi ordynariusze i rektorzy wyższych uczelni. Wieloletnim marszałkiem Sejmu Krajowego był Leon Sapieha. Polacy zasiadali równocześnie w parlamencie wiedeńskim, tworząc tam Koło Polskie, z którego głosem liczyć się musiał cesarz. Organem władzy wykonawczej w Galicji był Wydział Krajowy wyłaniany przez Sejm Krajowy. Na jego czele stał marszałek krajowy. Sejm i Wydział Krajowy były organami władzy autonomicznej. Interesy Wiednia miał gwarantować namiestnik. I w tym jednak wypadku administracja austriacka dbała o to, aby urząd ten sprawował Polak. Przez wiele lat był nim Agenor Gołuchowski. Polacy byli wreszcie ministrami w kolejnych rządach austriackich (np. Julian Dunajewski, minister skarbu w latach 1880-1891). W zaborze austriackim nie było oczywiście kłopotów z nauką w języku polskim (Uniwersytet Jagielloński spolonizowano w 1870 roku. Ważne reformy idące w tym kierunku przeprowadził Józef Dietl). Działać mogły polskie instytucje gospodarcze, społeczne, polityczne. W takich warunkach dużą popularnością cieszył się w tym zaborze program lojalnej współpracy z władzami i kontentowania się autonomią przy odrzuceniu haseł walki o niepodległość (trójlojalizm). Był to pogląd głoszony m.in. przez ugrupowanie zwane Teką Stańczyka. Pod takim tytułem ukazywała się seria artykułów w „Przeglądzie Polskim”, krytykująca zgubny wpływ konspiracyjnych ugrupowań na losy Polski. Posługiwano się nawet terminem liberum conspiro (w nawiązaniu do liberum veto) na określenie tego typu zachowań. Artykuły (w formie listów błazna Stańczyka) pisali: Stanisław Tarnowski, Stanisław Koźmian, Józef Szujski, i ich określono wyżej wymienionym mianem.