Od początku lat 60. XIX wieku zauważalny był w Królestwie Polskim wyraźny wzrost nastrojów patriotycznych. Przejawiał się on m.in. w organizowanych coraz częściej manifestacjach upamiętniających ważne dla Polaków wydarzenia (np. 30. rocznica powstania listopadowego, pogrzeb wdowy po gen. J. Sowińskim w czerwcu 1860 roku).
Sprzyjało temu złagodzenie polityki narodowej przez nowego cara Aleksandra II (od 1855 roku), co było efektem tzw. odwilży posewastopolskiej ogarniającej Rosję po jej klęsce w wojnie krymskiej. Przykładem nowej polityki było objęcie stanowiska namiestnika Królestwa Polskiego przez Mikołaja Gorczakowa, znacznie przychylniejszego Polakom niż jego poprzednik Iwan Paskiewicz. Warto podkreślić wreszcie, że dorosło tymczasem nowe pokolenie Polaków, nie pamiętających klęski powstania listopadowego i represji po nim, dążące więc do wybuchu kolejnego zrywu narodowego.
Przeciwnego zdania była spora część społeczeństwa, głównie starsze pokolenie, nie wierzące w zwycięstwo, a obawiające się negatywnych dla ogółu konsekwencji takiego nieprzemyślanego powstania. Do nich należał m.in. Aleksander Wielopolski, od 1862 roku naczelnik Rządu Cywilnego. Zdając sobie sprawę z możliwości wybuchu powstania, ogłosił on tzw. brankę, czyli pobór do wojska carskiego (13-14 I 1863 roku). Miała ona objąć ok. 12 tys. osób, szczególnie podejrzanych o przygotowywanie powstania. Termin branki nie był przypadkowy. Wielopolski przewidywał, że zagrożeni poborem spiskowcy będą zmuszeni rozpocząć walkę. Jeśli zatem wybuchnie ona w niekorzystnym dla powstańców okresie zimowym, nie ogarnie większego obszaru i szybko się skończy. Przewidywania Wielopolskiego sprawdziły się. Powstanie wybuchło 22 I 1863 roku Jego organizatorem byli radykalni działacze narodowi zwani „Czerwonymi” (Jarosław Dąbrowski, Zygmunt Padlewski), dla odróżnienia od znacznie bardziej umiarkowanych „Białych” (Andrzej Zamoyski, Leopold Kronenberg). Okoliczności, w jakich rozpoczęło się powstanie styczniowe (dodatkowo utrudniało działania Czerwonych aresztowanie Jarosława Dąbrowskiego), od początku skazywało je na porażkę. Do walki stanęło jedynie około 25 tys. żołnierzy rozproszonych w wielu oddziałach powstańczych (armia rosyjska w grudniu 1863 roku liczyła ponad 400 tys.). Nie udało się zdobyć żadnego miasta istotnego z punktu widzenia wojskowego, walka przybrała charakter partyzancki i obejmowała jedynie zabór rosyjski. Powstaniem starała się kierować Komisja Wykonawcza, na czele ze Stefanem Bobrowskim, jednak jej kontakt z poszczególnymi oddziałami był bardzo utrudniony, szczególnie po rozbiciu grupy Mierosławskiego, planowanego na dyktatora powstania. Inni, bardziej znani dowódcy powstania to: Marian Langiewicz (od 11 do19 III 1863 roku dyktator powstania), Marcin Borelowski, Zygmunt Sierakowski, Józef Hauke-Bosak, Józef Oxiński. W maju1863 roku do powstania przyłączyli się „Biali”, jednak fakt ten nie spowodował wzrostu siły spiskowców. Wręcz przeciwnie, walka o władzę między „Białymi” a „Czerwonymi” dodatkowo osłabiła powstańców. Szansa na zmianę tej niekorzystnej sytuacji pojawiła się we wrześniu 1863 roku, gdy dyktatorem powstania został Romuald Traugutt. Należał on wprawdzie do zwolenników „Białych”, lecz jego autorytet uznawali także „Czerwoni”, co doprowadzić mogło do znacznego wzmocnienia siły powstańców. Traugutt przewidywał wznowienie walki od wiosny 1864 roku. Tymczasem 2 III 1864 roku car wydał dekret uwłaszczeniowy, co odciągnęło od walki chłopów, notabene nielicznych w szeregach powstańców. O klęsce powstania przesądziło aresztowanie Traugutta (10/11 IV 1864 roku). Został on stracony na stokach Cytadeli 5 VIII 1864 roku. Powstanie osłabione tymi wydarzeniami, dogasało. Do jesieni walczył oddział ks. Stanisława Brzóski, najdłużej w powstaniu. Liczba poległych nie jest znana; ok. 38tys. zesłano na Syberię, a 10 tys. wyemigrowało.
Podobnie jak po upadku powstania listopadowego, władze rosyjskie wprowadziły wiele antypolskich przepisów. Przede wszystkim ostatecznie zlikwidowano Królestwo Polskie, w jego miejsce powstał tzw. Kraj Nadwiślański, nie posiadający autonomii. Kierował nim generał gubernator (zazwyczaj antypolsko nastawiony Rosjanin).
Pożegnanie powstańca, Artur Grottger