Sawanny
Sawanny występują w strefie podrównikowej o wyraźnym okresie suszy. Charakteryzuje je rozproszenie drzew wśród roślinności trawiastej, np. w Afryce spotyka się akacje i baobaby. Liczne są gatunki zwierząt trawożernych – w Afryce bawoły, antylopy, żyrafy, a ponadto małpy, lwy, gepardy, lamparty, hieny, strusie, w Australii kangury i emu. Pospolite są gady, spośród owadów szarańcza, termity, spośród ptaków liczne są sępy.
Skąposzczety
Skąposzczety nie posiadają na segmentach parapodiów, ale szczecinki . Nie mają wyodrębnionej głowy. Jako mułożercy i glebożercy odżywiają się szczątkami organicznymi. Są obojnakami i przechodzą rozwój prosty. Skąposzczetami są żyjące w glebie dżdżownice i wazonkowce , które mają udział w poprawie struktury gleby. W zanieczyszczonych wodach żyją rureczniki .
Składniki pokarmowe
W skład pokarmu heterotrofów wchodzą związki nieorganiczne oraz organiczne. Do podstawowych związków organicznych należą: białka, węglowodany, lipidy, witaminy oraz kwasy nukleinowe. Związkami nieorganicznymi są woda oraz substancje mineralne. Składniki mineralne zawierają wiele pierwiastków potrzebnych organizmowi. Ze względu na zapotrzebowanie organizmu na te pierwiastki dzieli się je na makroelementy i mikroelementy. Niektóre są materiałem budulcowym jako składniki szkieletu (Ca, P,...
Skoczkowce
Skoczkowce są najczęściej jednokomórkowe. Żyją w wodzie lub glebie. Wiele jest pasożytami roślin, np. grzyb z rodzaju Synchytrium wywołuje tzw. raka ziemniaczanego. Jako jedyne spośród grzybów wytwarzają zoospory. W cyklu życiowym przeważa haplofaza. Cykl rozwojowy skoczkowców na przykładzie Synchytrum endobioticum (wg Szweykowscy, 2002, zmienione)
Skorupiaki
Skorupiaki są na ogół zwierzętami wodnymi. Ciało okryte pancerzem składa się z głowotułowia i odwłoka , który jest segmentowany. Posiadają liczne odnóża , pełniące różną funkcję: dwie pary czułków, sześć par odnóży gębowych, pięć par odnóży krocznych ze szczypcami na pierwszej parze, odnóża odwłokowe, służące np. do noszenia jaj przez samicę, wachlarz na końcu odwłoka do pływania. Małe skorupiaki oddychają całą powierzchnią ciała, duże za pomocą skrzeli . Narządami wydalniczymi są...
Sole mineralne
Funkcja strukturalna polega na udziale w budowie przez niektóre sole mineralne kości [Ca 3 (PO 4 ) 2 , CaCO 3 ], muszli[CaCO 3 ], pancerzyków okrzemek, ścian komórkowych roślin,np. skrzypów [SiO 2 ]. Funkcja biochemiczna dotyczy bezpośredniego udziału jonów nieorganicznych w reakcjach biochemicznych (np. jako składniki enzymów), a także w układach buforowych utrzymujących określone stężenie jonów wodorowych oraz ciśnienie osmotyczne w komórkach i płynach pozakomórkowych (z jonów...
Somatyczny układ nerwowy
Somatyczny układ nerwowy odpowiada za kontakt ze środowiskiem zewnętrznym. Kieruje czynnościami mięśni szkieletowych oraz mięśni i gruczołów skórnych. Większość czynności, którymi kieruje, jest zależna od woli. W układzie somatycznym występują nerwy dwuosłonkowe, drogi nerwowe ruchowe są jednoneuronowe, brak zwojów. Neuroprzekaźnikiem jest acetylocholina .
Spermatogeneza
Spermatogeneza jest procesem tworzenia się i dojrzewania plemników. W okresie pokwitania, w kanalikach nasiennych z macierzystych komórek płciowych męskich, po podziałach mitotycznych, tworzą się komórki zwane spermatogoniami . Pod wpływem hormonu folikulotropowego zaczynają dzielić się na drodze mitoz, tworząc spermatocyty I rzędu. Następnie spermatocyty I rzędu przechodzą mejozę. Podczas pierwszego podziału mejotycznego tworzą się spermatocyty II rzędu , natomiast w wyniku drugiego...
Sprzężenie genów
Doświadczenia Morgana polegały na krzyżowaniu osobników muszki owocowej pochodzących z różnych linii czystych, różniących się barwą oczu, barwą ciała, długością i kształtem skrzydeł, owłosieniem ciała. Okazało się, że wśród dziedziczonych cech są takie, które dziedziczą się zgodnie z prawami Mendla, jak i takie, które tych praw nie potwierdzają w bezpośredni sposób. Wynik skrzyżowania przez Morgana czerwonookiej samicy z białookim samcem był różny od wyniku uzyskanego po skrzyżowaniu...
Sprzężniowce
Sprzężniowce zbudowane są ze strzępek komórczakowych. Wytwarzają zarodniki sporangialne lub konidialne. Rozmnażanie płciowe polega na gametangiogamii, w wyniku której powstają zygospory o charakterze przetrwalnikowym. Dominuje u nich haplofaza. Znanymi przedstawicielami są pleśniak i roztoczek, rozwijające się na glebie, ściółce, produktach spożywczych. Cykl rozwojowy sprzężniowców na przykładzie pleśniaka białego (wg Szweykowscy, 2002, zmienione)
Ssaki
Ssaki są stałocieplnymi owodniowcami, u których mózg osiągnął najwyższy stopień rozwoju. Ciało ssaka pokryte jest z reguły włosami , które pełnią rolę termoizolującą. U gatunków pozbawionych włosów (np. waleni) funkcję tę przejmuje gruba warstwa podskórnej tkanki tłuszczowej. Niekiedy włosy ulegają przekształceniom, np. włosy czuciowe (wibrysy), szczecina, kolce. Oprócz włosów wytworami naskórka są łuski, paznokcie, pazury, kopyta, niektóre rodzaje rogów. W skórze znajdują się...
Ssaki właściwe
Ssaki właściwe obejmują dwa szczepy Metatheria (zwane ssakami niższymi) oraz łożyskowce. Są żyworodne. W obrębie ssaków niższych wyróżnia się jeden rząd. – Torbacze żyją w Australii i obu Amerykach. Samica po krótkiej ciąży rodzi młode w bardzo wczesnym stadium rozwoju. Dalszy rozwój przebiega w fałdzie skórnym, tzw. torbie, gdzie młode karmione są mlekiem. Należą do nich m.in. kangury, koale, oposy, wombaty. – Łożyskowce obejmują większość ssaków. Wykształcenie łożyska, które je...
Staroraki
Staroraki występowały w erze paleozoicznej. Ich największy rozkwit miał miejsce w sylurze. Większość wymarła w karbonie. Współcześnie żyje kilka gatunków skrzypłoczy będących gatunkami reliktowymi.
Stawonogi
Stawonogi są najliczniejszym pod względem liczby gatunków typem zwierząt . Zasiedlają różnorodne środowiska i wykazują różnorodność trybu życia. Ciało ich podzielone jest na niejednakowe segmenty, które grupują się tworząc zespoły, czyli tagmy . Tagmami tymi są: głowa , tułów , odwłok , przy czym głowa może zrastać się z tułowiem w głowotułów . Po bokach ciała wyrastają odnóża, zbudowane z odcinków połączonych ruchomo przy pomocy stawów. Mają one zróżnicowaną budowę i mogą pełnić...
Stepy
Stepy zajmują duże obszary Azji, Ameryki Północnej i Południowej o klimacie umiarkowanym suchym. Gleby są żyzne. W rejonach wilgotniejszych występują czarnoziemy, w suchych gleby kasztanowe. Cechuje je różnorodność gatunków traw i ziół. Zwierzęta stepowe często żyją w stadach, np. bizony w Ameryce Północnej, konie Przewalskiego, wielbłądy dwugarbne, dzikie osły w Azji. Licznie występują jaszczurki i węże. Częste są gryzonie żyjące w norach, np. susły w Eurazji oraz pieski preriowe w...
Stosunki liczbowe
Stosunki liczbowe w populacji uwarunkowane są przez liczebność i zagęszczenie osobników. Liczebność to liczba osobników w populacji. Uwarunkowana jest czynnikami środowiska, biologią gatunku i zajmowanym poziomem troficznym. Metody oceny liczebności zależą od rozmiarów i aktywności osobników oraz stopnia trudności dokonywanych obserwacji. Liczebność populacji może ulegać zmianom w czasie, na co ma wpływ rozrodczość, śmiertelność, migracje, a także zasobność pokarmowa środowiska,...
Stosunki protekcjonistyczne
Stosunki protekcjonistyczne są korzystne dla jednej lub dwóch populacji i nie przynoszą szkody żadnej z nich. Należy do nich mutualizm, protokooperacja, komensalizm. – Mutualizm (symbioza obligatoryjna) polega na współżyciu osobników dwóch populacji, przy czym współżycie to warunkuje ich przeżycie, np. mikoryza (współżycie grzybów z roślinami), współżycie bakterii brodawkowych z roślinami motylkowymi, przeżuwaczy z bakteriami celulolitycznymi, zapylanie kwiatów przez zwierzęta (owady,...
Struktura genetyczna
Strukturę genetyczną stanowi pula genowa populacji, czyli suma genotypów wszystkich osobników, które tworzą tę populację. Określa ona cechy fenotypowe wszystkich osobników danej populacji, a zatem zmienność osobników, tolerancję na różne czynniki środowiskowe oraz przystosowanie do życia w określonych warunkach.
Struktura i funkcjonowanie ekosystemu
Ekosystem jest układem ekologicznym, który składa się z biocenozy oraz biotopu. Biocenozę stanowią organizmy żywe, biotopem jest środowisko abiotyczne. W ekosystemie biocenoza jest ściśle powiązana z biotopem i tworzy z nim funkcjonalną całość. Ekosystemy posiadają określoną strukturę, a ich funkcjonowanie uwarunkowane jest dopływem energii z zewnątrz i jej przepływem przez ekosystem oraz obiegiem materii. Ekosystemy podlegają rozwojowi, którego przejawem jest sukcesja ekologiczna....
Struktura populacji
Populacja to zespół osobników jednego gatunku zamieszkujących dany teren w określonym czasie, powiązanych ze sobą różnymi zależnościami. Każda populacja odznacza się wewnętrzną strukturą charakterystyczną dla danego gatunku, miejsca i czasu, określoną przez strukturę genetyczną, strukturę przestrzenną, stosunki liczbowe, strukturę wiekową, strukturę płci. Parametry te obrazują zależności między organizmami, jakie występują w populacji oraz zmiany, którym populacja podlega w czasie....
Struktura przestrzenna
Struktura przestrzenna określa sposób rozmieszczenia osobników danej populacji w obrębie siedliska, co uwarunkowane jest przez biologię gatunku oraz zasoby środowiska. W obrębie tej przestrzeni występują różne typy rozmieszczenia osobników: równomierne, losowe i skupiskowe: – Rozmieszczenie równomierne w warunkach naturalnych występuje rzadko. Uwarunkowane jest jednorodnością środowiska, która sprawia, iż odległości między osobnikami są w miarę jednakowe. U roślin przykładem jest...
Struktura przestrzenna ekosystemu
Każdy ekosystem zajmuje określony obszar i jest wydzielony przestrzennie. Wielkość tego obszaru uwarunkowana jest jednolitością i rozkładem warunków biotopowych w przestrzeni, stąd ekosystemem jest zarówno las lub morze, jaki źródło czy zagajnik. Granicę między ekosystemami stanowi przejściowy pas o różnej szerokości, zwany ekotonem , charakteryzujący się dużą różnorodnością gatunkową. Ekosystemy, będąc układami otwartymi, są ze sobą powiązane. Wyróżnia się ekosystemy lądowe i wodne ....
Struktura troficzna ekosystemu
Struktura troficzna dotyczy powiązań pokarmowych w obrębie ekosystemu. Ze względu na podobną rolę w procesach energetycznych zachodzących w obrębie ekosystemu wyróżnia się dwie grupy organizmów: producentów i konsumentów, przy czym spośród konsumentów wyodrębnia się grupę destruentów. Producenci stanowią pierwszy poziom troficzny. Są to organizmy autotroficzne, które obejmują fotoautotrofy (glony,rośliny zielone i bakterie fotosyntetyzujące) oraz chemoautotrofy (bakterie...
Struktura wiekowa i struktura płci
Struktura wiekowa warunkowana jest przez rozrodczość, śmiertelność i migracje. Obrazuje udział w populacji osobników będących w różnym wieku. Uwzględniając okresy w życiu osobników, wyodrębnia się trzy klasy wiekowe : wiek przedrozrodczy, rozrodczy, porozrodczy. Analiza struktury wiekowej populacji jest istotna dla przedstawienia prognozy rozwoju populacji. W zależności od liczebności osobników w poszczególnych klasach wiekowych wyróżnia się trzy typy populacji : populacje rozwijające...
Strunowce
Strunowce, mimo zróżnicowania budowy, łączy wspólny plan budowy. Cewka nerwowa , z której u kręgowców rozwija się centralny układ nerwowy w postaci mózgu i rdzenia kręgowego , znajduje się po stronie grzbietowej ciała. Pod cewką nerwową równolegle do niej leży struna grzbietowa , stanowiąca wewnętrzny, tkankowy szkielet osiowy. Niższe strunowce posiadają strunę grzbietową przez całe życie, u kręgowców zostaje zastąpiona przez kręgosłup . Pod struną grzbietową biegnie przewód pokarmowy,...
Strzykwy
Strzykwy charakteryzują się wydłużonym ciałem, o częściowo zatartej symetrii promienistej. Ich szkielet jest zredukowany do drobnych wapiennych igiełek. Żyją na dnie, poruszając się za pomocą nóżek ambulakralnych lub są osiadłe. Żywią się drobnymi organizmami lub szczątkami organicznymi.
Sukcesja ekologiczna
Sukcesja jest uporządkowanym procesem przekształcania się ekosystemu, podczas którego zachodzą stopniowe zmiany jego składu gatunkowego i warunków środowiska abiotycznego pod wpływem biocenozy. W przemianach sukcesyjnych kolejne zespoły organizmów zastępowane są przez inne – o coraz większym stopniu złożoności. Sukcesję rozpoczyna stadium pionierskie , po którym następują stadia pośrednie , zwane seralnymi , prowadzące do stadium trwałego i w pełni ustabilizowanego, zwanego...
Sygnalizacja międzykomórkowa
Umożliwia odbieranie przez komórkę sygnałów z zewnątrz i odpowiadanie na te sygnały poprzez aktywację w komórce istniejącego już białka lub jego syntezę. Komórki porozumiewają się za pomocą różnorodnych cząsteczek sygnałowych, które są rozpoznawane przez określone receptory. Istnieją następujące sposoby przesyłania informacji przez komórki: – sygnalizacja endokrynna poprzez hormony wydzielane do krwi i przez nią przenoszone; – sygnalizacja parakrynna przez cząsteczki sygnałowe...
Symetria ciała zwierząt
Na ogół zwierzęta wykazują promienistą lub dwuboczną symetrię ciała. Symetria promienista występuje u zwierząt osiadłych lub planktonowych, takich jak parzydełkowce oraz szkarłupnie, przy czym u szkarłupni jest cechą wtórną. U zwierząt o symetrii promienistej wyróżnia się w budowie ciała część górną i dolną. Symetria dwuboczna wykształciła się w związku z aktywnym ruchem. Jest charakterystyczna dla większości zwierząt. U zwierząt dwubocznie symetrycznych można wyróżnić przód, gdzie...
Synapsydy
Synapsydy , czyli gady ssakokształtne, występowały od karbonu do początków jury. Większość była drapieżnikami, część roślinożerna. Nastąpiło u nich stopniowe zróżnicowanie uzębienia. Dzielą się na dwa rzędy: – Pelikozaury to gady o prymitywniejszej budowie, zmiennocieplne. – Terapsydy – stały wyżej pod względem rozwoju ewolucyjnego. Niektóre były stałocieplne. Dały początek ssakom. Znanym przedstawicielem jest cynognathus.
Systematyka roślin dwuliściennych
Wielu systematyków dzieli rośliny dwuliścienne na osiem grup będących niezależnymi liniami rozwojowymi. Magnoliowe posiadają szereg cech prymitywnych ewolucyjnie. U wielu przedstawicieli drewno zbudowane jest wyłącznie z cewek, kwiaty mają wydłużoną oś i wszystkie elementy ułożone spiralnie, owocolistki tworzące słupek są tylko częściowo zrośnięte. Większość magnoliowatych to drzewa i krzewy, ale są też rośliny zielne. Należy do nich magnolia, tulipanowiec, grzybień biały, grążel...
Systematyka roślin jednoliściennych
Wśród roślin jednoliściennych wyróżnia się trzy grupy. Żabieńcowe są roślinami wodnymi lub błotnymi. Mają wiele prymitywnych cech, jak brak naczyń w drewnie, słupkowie ułożone spiralnie, składające się ze słupków utworzonych przez tylko częściowo zrośnięte owocolistki. Należą do nich m.in. strzałka wodna, moczarka. Liliowe to największa grupa jednoliściennych. Na ogół są to rośliny zielne. Kwiaty są barwne, o sześciu niezrośniętych działkach okwiatu, owadopylne lub o zredukowanym...
Systematyka zwierząt
Królestwo zwierząt obejmuje ogromną liczbę gatunków, pogrupowanych w duże jednostki systematyczne, jakie stanowią typy. Poniżej zostały przedstawione tylko wybrane typy zwierząt, ważne ze względu na rozwój ewolucyjny świata zwierząt lub ich znaczenie w przyrodzie.
Szkarłupnie
Są to zwierzęta morskie o wtórnej symetrii pięciopromienistej . Są organizmami wtóroustymi . Posiadają wapienny szkielet pochodzenia mezodermalnego, zbudowany z wielu płytek tworzących pancerz. Płytki mogą być czasem zaopatrzone w kolce. Charakterystyczny dla szkarłupni jest układ wodny , czyli ambulakralny , zbudowany z kanałów rozgałęziających się po całym ciele, w których krąży woda morska. Wypustkami kanałów są nóżki ambulakralne służące do poruszania się, zdobywania...
Szkielet
U zwierząt wyróżnia się szkielet hydrauliczny i szkielet sztywny (zewnętrzny lub wewnętrzny). Szkielet hydrauliczny tworzy płyn zamknięty w ograniczonej przestrzeni jamy ciała. Jego funkcjonowanie związane jest z pracą mięśni. Występuje np. u pierścienic i nicieni. Szkielet sztywny bezkręgowców nie ma budowy komórkowej. Szkielet zewnętrzny tworzy u nich oskórek. Może jako osłona ciała być elastyczny, kolagenowy lub twardy: chitynowy, względnie tworzyć częściową okrywę (np. muszlę),...
Szkielet kończyn
Na szkielet kończyn składają się szkielety kończyny górnej i dolnej. Szkielet kończyny górnej obejmuje kości obręczy barkowej oraz kości kończyny górnej wolnej. Obręcz barkowa zbudowana jest z dwóch łopatek stanowiących miejsce przyczepu mięśni kończyn górnych i grzbietu oraz dwóch obojczyków, z których każdy z jednej strony łączy się stawowo z łopatką, a z drugiej z obojczykiem. Szkielet kończyny górnej wolnej składa się z kości ramieniowej, łączącej się stawowo z łopatką oraz kości...
Szkielet osiowy
Szkielet osiowy obejmuje czaszkę, kręgosłup i klatkę piersiową. Czaszka składa się z: – mózgoczaszki chroniącej mózg (utworzona z kości czołowej, parzystych kości ciemieniowych, klinowych, skroniowych ochraniających narząd słuchu i równowagi oraz kości potylicznej z otworem potylicznym wielkim, przez który przechodzi rdzeń kręgowy), – trzewioczaszki, chroniącej początkowe odcinki dróg pokarmowych i oddechowych oraz narząd wzroku, węchu i smaku, a ponadto uczestniczącej we wstępnej...
Ściana komórkowa
Jest nieplazmatycznym składnikiem komórek. Występuje u roślin i grzybów, niektórych protistów oraz większości prokariontów. U grzybów zbudowana jest z chityny, a u roślin przede wszystkim z celulozy. Fibryle celulozy tworzą sztywne rusztowanie, w które wbudowane są nadające ścianie plastyczność pektyny i hemicelulozy oraz woda. Pełni funkcję wzmacniającą, wyznacza kształt komórkom i determinuje ich wzrost, chroni protoplast przed parowaniem wody, uszkodzeniami mechanicznymi oraz...
Ślimaki
Ślimaki charakteryzują się wtórną asymetrią budowy . Większość posiada spiralnie skręconą muszlę. Na dobrze wyodrębnionej głowie znajdują się czułki i oczy. Silnie rozwinięte mięśnie nogi oraz pokrywający ją śluz umożliwiają pełzanie ślimakom lądowym, a niekiedy pływanie u morskich. Morskie ślimaki są przeważnie drapieżnikami i padlinożercami, lądowe na ogół są roślinożerne. Wyróżnia się ślimaki przodoskrzelne , tyłoskrzelne i płucodyszne . Ciało ich jest nagie lub okryte...
Środki służące zachowaniu czystości powietrza, wody i ochrony gleby
Do środków służących zachowaniu czystości powietrza, wody i ochrony gleby należą: – ograniczenie emisji szkodliwych substancji; – wprowadzenie technologii, w których powstaje mało odpadów; – poprawa jakości paliw samochodowych; – stosowanie alternatywnych źródeł energii; – instalacja urządzeń oczyszczających powietrze, oczyszczanie ścieków, bezpieczne składowanie odpadów; – odpowiednia lokalizacja źródeł emisji i tworzenie ochronnych pasów zieleni; – racjonalne nawożenie i stosowanie...