Kultura w Średniowieczu

Średniowiecze – w historiografii jest to okres między schyłkiem starożytności (ok. IV-V w.) a początkiem okresu nowożytnego (XV w.), został wyodrębniony po raz pierwszy w XV-XVI w. przez humanistów pragnących odróżnić własną epokę, nawiązującą do cywilizacji antycznej od poprzedzających ją wieków uznawanych przez nich za czasy przejściowego upadku kultury. Periodyzację tę (dotyczącą głównie krajów europejskich oraz krajów w basenie Morza Śródziemnego) upowszechnił w XVII w. Ch. Keller (Cellarius), przyjmując za daty graniczne średniowiecza wstąpienie na tron Konstantyna Wielkiego (306) i zdobycie Konstantynopola przez Turków (1453). Obecnie przyjmuje się również inne cezury średniowiecza: początkową - rok śmierci Teodozjusza I Wielkiego (395) lub upadek cesarstwa zachodniorzymskiego (476), oraz końcową - odkrycie Ameryki (1492) albo wystąpienie M. Lutra (1517).

Ze względu na ogół przemian wyróżnia się: wczesne średniowiecze (do XI w.), jego rozkwit (XI-XIII w.) i schyłek (XIV-XV w.). Wspólne cechy średniowiecza to m.in.: feudalny system społeczny, słaby rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, a także dominacja światopoglądu religijnego.

Określenie początku epoki sprawia badaczom średniowiecza - mediewistom wiele kłopotów. Zjawiska znamienne dla tej epoki sięgają w głęboką przeszłość, krzyżują się i ścierają z wzorami kultury klasycznej.

Dlatego też:
Okres pomiędzy V a X wiekiem uważa się za okres pograniczny, w którym decydującą rolę odgrywa piśmiennictwo łacińskie i w którym kształtują się idee, nawyki myślowe, tematy i motywy późniejszego średniowiecza.

Koniec X po schyłek XV wieku stanowi średniowiecze właściwe, kontynuujące z jednej strony piśmiennictwo łacińskie, a z drugiej - kształtujące twórczość w językach narodowych. W kulturze dokonują się doniosłe zmiany. I tak np. Polska od przyjęcia chrześcijaństwa w 966 roku znalazła się w orbicie kultury zachodniołacińskiej. Polskie średniowiecze można podzielić na następujące okresy:
1) Koniec X-XIII wieku - czas przyswajania, a następnie kształtowania się wzorców kulturalnych średniowiecza. W sztuce - styl romański, w piśmiennictwie - rozwój literatury łacińskiej religijnej i świeckiej, pojawienie się pierwszych utworów religijnych pisanych w języku narodowym ("Bogurodzica", "Kazania świętokrzyskie"), stopniowy rozwój szkolnictwa, bibliotek klasztornych i katedralnych.

2) Już od XII stulecia niektórzy scholarze polscy wyjeżdżają na studia za granicę, do Bolonii i Paryża (Sorbona), a Polacy utrzymują kontakty z najwybitniejszymi przedstawicielami kultury zachodniej (biskup krakowski Mateusz prowadzi korespondencję ze słynnym teologiem i pisarzem, św. Bernardem z Clairvaux).

3) Wiek XIV - po zjednoczeniu Polski następuje w epoce Kazimierza Wielkiego rozwój gospodarczy i kulturalny kraju. W 1364 roku powstaje Akademia Krakowska (siódmy z kolei uniwersytet europejski), a dzięki powstaniu sieci szkół parafialnych rozwija się oświata. W sztuce dominuje styl gotycki i piśmiennictwo łacińskie, ale pod koniec XIV wieku powstają pierwsze znane przekłady Pisma Świętego (pięknie iluminowany "Psałterz floriański"). Wiek XV - to okres pełnego rozwoju kultury średniowiecznej, a zarazem pojawienia się nowych, renesansowych pierwiastków. Po reformie w 1400 roku następuje świetny rozwój Akademii Krakowskiej, w sztuce pojawiają się dzieła Wita Stwosza, twórcy najwyższej skali europejskiej.

We wszystkich trzech okresach piśmiennictwo miało charakter dwujęzyczny, łacińsko-polski. Główną rolę odgrywała łacina, która umożliwiała w ogóle powstanie piśmiennictwa narodowego.

Literatura

Poetyka średniowieczna dzieli literaturę na dwa zasadnicze rodzaje: poezję i prozę. Od utworu literackiego wymagano, aby był „elegancki”, miał dobrą kompozycję i dostojność.

Średniowieczni teoretycy poezji kładli nacisk na „piękne powiązanie słów” i zdobnictwo, powagę treści, walory meliczne, kształt wersyfikacyjny. Poezję określano jako mowę wiązaną, zwięzłą i kończącą się klauzulą rytmiczną.

W prozie, pozostającej w kręgu tzw. ars dictandi (w stylu tym pisano listy, biografie, kroniki, kazania), normą stylistyczną staje się rymowanie, rytmizacja, posługiwanie się kunsztownymi figurami składniowymi (cechy, które obecnie traktowane są jako poetyckie).

Pisarze wczesnego i dojrzałego średniowiecza lubowali się, podobnie jak architekci i muzycy, w harmonii rozumianej jako odpowiedni stosunek liczbowy.
Literatura gotyku wykazuje dążność do większego skomplikowania składników formalnych tekstu, wzbogacenia materii poetyckiej obrazowością i wykwintnymi figurami retorycznymi (symbole, alegorie).

Poeci i prozaicy byli mniej skrępowani rygorami, bardziej rozwlekli, oraz subtelniejsi.

Literatura średniowieczna stworzyła wiele odmian stylowych. Wiązały się one ze specyficznymi cechami danych gatunków literackich, np. epika rycerska. Należy również pamiętać, że średniowiecze cechuje skłonność do zachowania ciągłości tradycji, stąd długa żywotność danych gatunków.

Tu zasłynęli np. poeci prowansalscy, którzy mieli wpływ na lirykę francuskich truwerów oraz na powstanie szkoły sycylijskiej, z której z kolei czerpali wzorce poeci Toskanii, twórcy tzw. dolce stil nuovo („nowy słodki styl”), o którym pisał m. in. Dante Alighieri.

Charakterystyczne jest również otaczanie szacunkiem autorytetów, przede wszystkim wybitnych ludzi przeszłości i dzieł utrwalonych przez wielowiekową tradycję kościoła. Fakt, że artystę traktuje się jak „rzemieślnika”, który przede wszystkim winien służyć wierze, sprawia, że sztuka jest anonimowa.
W średniowieczu mają początek literatury narodowe większości krajów europejskich, w znacznej mierze wywodzące się z ustnej twórczości ludowej, dawnych wierzeń i folkloru. Był to okres rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa, formowania się Kościoła, wielkich wędrówek ludów i tworzenia się nowych państwowości. W życiu publicznym, kościelnym, naukowym i kulturalnym panował język łaciński, ale stopniowo wytwarzały się narodowe języki literackie.

Cechy charakterystyczne literatury średniowiecznej

Średniowieczna literatura nawiązywała do tradycji antycznej, np. do twórczości i poglądów Platona, Cycerona, Horacego, Arystotelesa, starożytnej retoryki i poetyki. Podstawowe kanony filozofii i kultury chrześcijańskiej, mające silny wpływ na twórczość literacką, stworzyli tzw. Ojcowie Kościoła w postaci gradualistycznego obrazu świata. W ich koncepcji rzeczywistość była zamkniętą i stałą hierarchią bytów oraz zjawisk, na której szczycie znajdował się Bóg, a następnie stworzeni przez niego ludzie i rzeczy. Pisarz (głównie poeta) miał pełnić rolę odkrywcy praw boskich oraz kształtować chrześcijańskie wzorce etyczne i osobowe. Ważną rolę odgrywało alegoryczne interpretowanie Pisma świętego oraz literatury i sztuki (J. Krzyżanowski nazwał całą tę epokę "alegoryzmem średniowiecznym").

Twórczość literacka była początkowo ściśle związana z kultem religijnym, czemu służyły takie gatunki, jak: hymn, misterium, moralitet, hagiografia, acta martyrum. Nawoływały one do porzucenia pokus życia ziemskiego na rzecz umartwienia i poświęceń, mających ułatwić osiągnięcie życia wiecznego po śmierci. Łacińska poezja świecka była związana głównie z życiem dworów i stanu rycerskiego (od ok. X w.). Duże znaczenie miała twórczość bardów i skaldów, epikę heroiczną reprezentowały sagi, chansons de geste (np. francuska Pieśń o Rolandzie z końca XI w.), Opowieści kanterberyjskie G. Chaucera (XIV w.).

Minstrele i żonglerzy rozpowszechniali kunsztowną poezję prowansalską, utwory liryczne tworzyli i wykonywali: minnesingerzy, meistersingerzy, waganci, goliardowie, truwerzy, związani również ze środowiskami mieszczańskimi.

Ważną rolę odgrywał romans rycerski, nawiązujący do motywów antycznych, przeradzający się niekiedy w rozległe cykle legend, pełnych fantastycznych przygód np. Opowieści Okrągłego Stołu (o królu Arturze i jego rycerzach), Lancelot i Perceval Chrtiena de Troyes, Tristan i Izolda Gottfrieda ze Strasburga, Parzival Wolframa von Eschenbach.

Rozwijała się także twórczość ludowa, ludyczna, "karnawałowa" (określenie M. Bachtina), atakująca hierarchiczny ład - humorystyczna i groteskowa, a nawet bluźniercza. Nawiązywali do niej pisarze renesansowi, np. F. Rabelais, M. Rej.

Polska literatura średniowieczna

Pierwsze zabytki polskiego piśmiennictwa średniowiecznego w języku łacińskim pochodzą z XII w., m.in. kronika Galla Anonima, dająca początek historiografii, oraz kroniki: Wincentego Kadłubka i Janka z Czarnkowa (XIII w.), Historiae Polonicae J. Długosza (XV w.).
Powstawały także pisma publicystyczno-polityczne (P. Włodkowic, Monumentum pro Reipublicae Ordinatione J. Ostroróg (XV w.). Z XIII w. pochodzą łacińskie utwory poetyckie, głównie pieśni kościelne i satyry. Pierwszy utwór wierszowany w języku polskim to pieśń wielkanocna Chrystus z martwych wstaje (1365). Ważną rolę odegrały przekłady ksiąg religijnych, np. Psałterz floriański (ukończony ok. 1400), tzw. Biblia królowej Zofii (XV w.), a także Kazania świętokrzyskie (XIII-XIV w.) i Kazania gnieźnieńskie (XV w.) oraz ciesząca się ogromną popularnością w XV w. pieśń Bogurodzica. Do twórczości świeckiej zaliczają się m.in.: Satyra na leniwych chłopów (XV w.), Pieśń o Wiklefie Jędrzeja Gałki z Dobczyna (XV w.), Pieśni sandomierzanina (XV w.), Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (XV w.). W ostatnim dziesięcioleciu XV w. pojawiły się pierwsze oznaki renesansowego humanizmu.

Filozofia

Scholastyka

Dogmaty, orzeczenia, prawdy wiary uznane przez Kościół za objawione i niepodległe krytyce, wyjaśniano i uzasadniano drogą poszukiwań rozumowych. Tak narodziła się nauka zwana scholastyką (z gr. scholastikós 'szkolny'). Owa „szkolna wiedza" (filozofia) wypracowała na swój użytek metody dowodzenia apriorycznie, tj. z góry przyjętych, twierdzeń religijnych, prawd objawionych w podstawowym przekazie, czyli w Biblii. Reguły i normy poprawnego myślenia i wnioskowania, tzn. zasady logiczne obowiązujące w każdym procesie dowodowym, scholastyka przejęła — rzecz znamienna — z Logiki pogańskiego, starożytnego filozofa — Arystotelesa. Przystosowanie jego metody do celów teologii (wiedzy o Bogu i zasadach wiary) stworzyło zarazem naukowe podstawy filozofowania służące wiedzy o sprawach boskich.

Wybitnymi przedstawicielami scholastyki byli Albert Wielki (XII/XIII w.) i jego uczeń św. Tomasz z Akwinu (1225—1274), którego filozofia do dziś przyjmowana jest przez Kościół. Złoty okres rozwoju tej nauki przypadł na XIII w., a stopniowy jej upadek zaczął następować od XIV/XV w. (w późniejszych stuleciach scholastykę rozumiano w ujemnym znaczeniu, jako przesadną naukową pedanterię).

Sytuację człowieka w świecie zakreślonym horyzontem wiary widziano jako albo dramatyczną (augustynizm), albo harmonijną (t o m i z m).

Augustynizm

Poglądy św. Augustyna (354—430) sprowadzały się do ujmowania człowieka jako istoty filozofującej, która rozważa swą obecność w świecie i czasie (odniesionym do wieczności), swe dramatyczne, niejasne miejsce na granicy bytów między aniołami a zwierzętami. To umiejscowienie człowieka między bytami wyższymi a niższymi powodowało poczucie wewnętrznego rozdarcia, rodziło nieustający konflikt między cielesnością a duchowością, pożądaniem dobra i zła. Św. Augustyn, analizując psychikę człowieka atakowaną wieloma sprzecznymi uczuciami, odkrył zarazem wartość refleksji nad sobą samym. Charakterystyczne pod tym względem są jego Wyznania z ok. 400 r., prezentujące formę wypowiedzi autobiograficznej połączonej z elementami modlitwy i medytacji (rozmyślań). Dzieło to — rodzaj szczerej wewnętrznej samo analizy — zapoczątkowało szereg utworów tego typu w późniejszej literaturze europejskiej (np. Wyznania J. J. Rousseau).

Tomizm

W osiemset lat później największy chrześcijański filozof św. Tomasz z Akwinu, rozważając miejsce człowieka na „drabinie bytów", wysnuł inny wniosek; uznał mianowicie, że przeznaczony człowiekowi szczebel hierarchii jest właściwy, celowo dlań przewidziany i naturalny. Twierdził, że człowiek właściwie pojmujący swe przeznaczenie musi się starać sprostać swej roli, walcząc z pokusami upadku, który prowadzi do wynaturzenia jego istoty i powołania. Dlatego filozofia tomistyczna kładła taki nacisk na problemy etyki, która stabilizowała ludzkie życie w społeczności ziemskiej i normowała je wskazaniami cnoty, zwłaszcza roztropności, miarkującej pragnienie sławy i inne pożądania, zwłaszcza cielesne.

Człowiek, kierowany cnotą, mógł istnieć społecznie, ponieważ był zdolny do przestrzegania prawa i sprawiedliwości zapewniających każdemu właściwe mu przywileje. Odzwierciedlało się to w średniowiecznych poglądach na temat hierarchicznego układu ról społecznych, stanów — od najwyższego do najniższego — zespolonych ze sobą harmonijnym współdziałaniem zapewniającym rozumny ład świata; naruszenie go przez niedopełnienie obowiązków wynikających z przypisanej roli uznawano za grzech przeciw prawom boskim.

Ewangeliarz Wyszehradzki, zwany też Zloty m kodeksem pułtuskim. Cenny, zdobiony miniaturami rękopis wczesno-romański, sprowadzony do Polski w XI w. przez Judytę, żonę Władysława I Hermana, matkę Bolesława Krzywoustego. Miniatura przedstawia króla Dawida z Chrystusem (medalion środkowy) i czterech patriarchów

Franciszkanizm

Średniowiecze, obfitujące w rozmaite ujęcia spraw wiary i związane z nimi nakazy sposobu życia, wydało także — do dziś żywy — program wiary radosnej, prostej, płynącej z wszechogarniającej miłości do świata i stworzenia, miłości poddanej ewangelicznym — dosłownie pojmowanym — nakazom miłosierdzia, ubóstwa, braterstwa. Franciszkanizm, którego duchowym ojcem był św. Franciszek z Asyżu (1182—1226), zapoczątkował wielki ruch odnowy moralnej w świecie pełnym okrucieństwa. Zbiór legend z życia świętego i jego towarzyszy (adaptacja łacińskiego tekstu sporządzona w 2. pół. XIV w. przez anonimowego Włocha), tzw. Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu, pozostaje do dziś tekstem podziwianym, czytywanym i twórczo przekształcanym, np., przez Romana Brandstaettera w Innych Kwiatkach świętego Franciszka z Asyżu (1976),

Odłamy wyznaniowe i ruchy społeczne

Z ideałów ewangelicznych, z potrzeby bezpośrednich kontaktów z Bogiem bez udziału kleru, z krytyki ziemskich instytucji wyrastały również te ruchy średniowieczne, które — nie odcinając się od samej religii — kładły nacisk na społeczne działanie człowieka na ziemi, na jego rolę w walce o odnowienie świata. Celem ich była naprawa zwłaszcza Kościoła, walka z nadużyciami, uciskiem, wojnami z ich ciężarami. doskonalenie człowieka — „rycerza chrześcijańskiego" — poprzez własny jego wysiłek. Ruchy te, o różnym nasileniu i zasięgu, cechowała bezkompromisowość, stanowczość żądań i dążeń społecznych. Zazwyczaj łączyły się one w odłamy wyznaniowe (sekty), np. braci apostolskich we Włoszech czy lollardów, tj. ubogich braci w Anglii.
Głoszone wyraźnie hasła równości ewangelicznej i wspólnej własności doprowadziły już w XIV w. do pierwszych wojen chłopskich (w 1358 r. we Francji, w 1381 r. w Anglii). Ta działalność „marginesu społecznego" stalą się zaczynem dalszych walk, np. buntu niemieckich chłopów pod przywództwem Tomasza Miinzera w latach trzydziestych XVI w. Z tego podłoża wyrósł też wiklefizm i husytyzm. John Wyclif angielski reformator Kościoła (upamiętniony w polskiej piętnastowiecznej Pieśni o Wiklefie Andrzeja Gałki z Dobczyna), a zwłaszcza Jan Hus (1369—1415). godzili w określone poglądy i praktyki Kościoła. Religijno-polityczne stronnictwo husytów, szczególnie jego skrajny odłam, tzw. taboryci, występowali przeciw feudałom świeckim, papiestwu, hierarchii i majątkowym przywilejom duchownych, domagając się wprowadzenia demokratycznego kościoła narodowego zreformowanego w duchu zgodności z nakazami Pisma świętego; dlatego też odrzucali — jako nie motywowane Biblią — pewne sakramenty (np. spowiedzi), nauki (np. o czyśćcu), a także obrzędy (np. kult świętych obrazów i relikwii, posty). Husytyzm wszakże został stłumiony, a Husa spalono na stosie podczas soboru w Konstancji. Niemniej siła i zasięg tego ruchu były duże, a jego wpływy ogarnęły również Polskę, gdzie husytyzm znajdował zwolenników wśród chłopów, biedoty miejskiej i części szlachty.

Kościół

Kultura średniowieczna wykazuje wiele cech wspólnych, co związane jest przede wszystkim z dominującą rolą Kościoła. Kościół dążył do stworzenia kultury o charakterze uniwersalnym, jednoczącym chrześcijan wielu krajów. Tej idei służyła nauka religii, oparta na Piśmie Świętym i uznanych dziełach ojców Kościoła, a także język łaciński i tradycje antyczne, które Kościół w ograniczonym zakresie przeszczepiał w różnych postaciach i dziedzinach kultury. Wspólny był teocentryczny pogląd na świat, głoszący, iż najwyższą wartością jest Bóg i że wszystko, co dotyczy świata ludzkiego, tej wartości powinno być podporządkowane. Idea ta dyktowała ujmowanie różnych zjawisk świata jako znaków Stwórcy, a w owych znakach dopatrywano się głębszych znaczeń i ukrytych treści.

Wzrost znaczenia Kościoła i upadek cesarstwa oraz powstanie na obszarze zachodniej jego połowy królestw germańskich nie przyniosło ludności tych ziem pokoju. Władcy nowych państw staczali ze sobą wojny, plemiona przemierzały Europę. W tych trudnych i niespokojnych czasach rola Kościoła znacznie się powiększyła. Biskupi kierowali nie tylko życiem religijnym chrześcijan na podległych im terenach, ale zaczęli zajmować się tym, co poprzednio należało do zadań urzędników. Pilnowali, aby mury miejskie i wodociągi były w dobrym stanie. Dbali o zaopatrzenie ludności w żywność, w jej imieniu omawiali warunki pokoju z najeźdźcami.

Świat chrześcijański rozszerzył swe granice. Ludzie kierujący Kościołem podjęli energiczne starania o nawrócenie plemion barbarzyńskich. W tym celu wysyłano grupy duchownych, tak zwane misje, które zaszczepiały wiarę chrześcijańską wśród pogan.

Kościół średniowieczny różni się zasadniczo od starożytnego zarówno zwyczajami, jak i doktryną, zasiloną przez swoiście rozumianą filozofię Arystotelesa i mistyka Dionizego pseudo-Areopagity. Inną jego istotną cechą stała się absolutna władza papieża, która osiągnęła swój szczyt za pontyfikatu Innocentego III (1198-1216). Za jego czasów rozpoczynają się wyprawy krzyżowe, za pośrednictwem których pragnął podporządkować sobie także Wschód. Zaczęły powstawać i rozwijać się zakony rycerskie - zbrojne ramię Kościoła. Czasy średniowiecza to okres walki Kościoła z wieloma herezjami z jednej strony, z drugiej rozwoju zakonów i życia zakonnego.

Za pontyfikatu Lucjusza III, od roku 1184, rozpoczęła się działalność inkwizycji, również wzmocniona za czasów Innocentego III. W czasach średniowiecza rozwijają się: katolicyzmu doktryna, katolicyzmu dogmatyka, katolicyzmu etyka, katolicyzmu kult i liturgia oraz katolicyzmu organizacja.

Ważną rolę we wszystkich tych dziedzinach spełniały sobory "chrześcijaństwa zachodniego" w tym: cztery laterańskie (1123, 1139, 1179, 1215), dwa kolejne lyońskie (1245, 1274) i sobór vienneński (1311-1312) - dominowały na nich sprawy politycznie i organizacyjno-kościelne. Idee episkopalne zdominowały sobór konstancjeński (1414-1418), bazylejsko-ferrsko-florencko-rzymski (1431-1445) i piąty sobór laterański (1512-1517). Sobory trydenckie (1545-1563) i pierwszy watykański (1869-1870) mają charakter kontrreformacyjny - one też zamykają okres średniowiecza i rozpoczynają dzieje nowożytne trwające po dzień dzisiejszy.

Papiestwo

W początkach średniowiecza wzrosło znaczenie biskupa Rzymu zwanego papieżem.

Biskup Rzymu od początku istnienia chrześcijaństwa cieszył się wielkim szacunkiem, gdyż wierzono, że Kościół w stolicy imperium został założony przez apostoła Piotra. W miarę upływu czasu stopniowo papieże podporządkowali sobie biskupów zachodniej części cesarstwa (w części wschodniej podobną rolę odgrywał patriarcha Konstantynopola). Papieże zatwierdzali kandydatów na kościelne godności, rozstrzygali ważniejsze wątpliwości religijne i podejmowali decyzje w sprawach organizacyjnych. Stali się też najwyższymi sędziami duchownych. Znaczenie papieży jako przywódców zachodniego świata chrześcijańskiego wzrosło, gdy upadło cesarstwo. Królowie barbarzyńscy bardziej musieli się liczyć z papieskimi opiniami, gdyż nie mieli ani takiej władzy, ani takiego autorytetu jak cesarze rzymscy.

Doniosłą rolę w umocnieniu papiestwa odegrali: apostoł Wysp Brytyjskich, Augustyn, i apostoł ludów germańskich, Bonifacy. Przysięga, jaką Bonifacy kazał złożyć w 722 biskupom niemieckim na ręce papieża Grzegorza II, świadczyła o poddaniu terenów im podległych bezpośredniej jurysdykcji papieskiej. Jurysdykcja ta została rozciągnięta na frankońskie tereny misyjne. W 747 biskupi frankońscy w uroczystym akcie oddali się we władzę papieża.
Jednoznacznie określił rolę papiestwa Mikołaj I: jego zdaniem tylko biskup rzymski ma pełnię władzy w Kościele. Od jego decyzji nie ma apelacji, nikomu nie wolno sądzić jego orzeczeń i wyroków. Istotne dla dalszego rozwoju papiestwa było uznanie przez Mikołaja I pseudoizydoriańskich dekretów jako zbioru obowiązującego prawa kościelnego.

Zbiór ten, którego celem było uzasadnienie roli papiestwa i przez to centralizacji władzy, zdaniem wielu badaczy dokumentów Kościoła jest mieszaniną listów i dekretów papieży z lat 90-314, orzeczeń soborowych i synodalnych, cytatów z Pisma Świętego i pism Ojców Kościoła (powstał ok. 850 w cesarstwie frankońskim). Jeżeli do czasów pontyfikatu Mikołaja I miano honorowe papieża mogło przysługiwać każdemu biskupowi, to od IX w. nadawano je wyłącznie biskupowi Rzymu.

Nową kartę w historii papiestwa otworzył Grzegorz VII, określając jego rolę w dwudziestu siedmiu lapidarnych zdaniach, znanych pod nazwą Dictatus Papae. W myśl tak sformułowanego programu każda ważniejsza sprawa ma być kierowana do stolicy rzymskiej. Bez zgody papieża nie można zwoływać żadnego synodu. Jedynie papież ma prawo mianowania, przenoszenia i usuwania biskupów w całym Kościele. Papież jest nieomylny i święty. Dla czuwania nad wykonaniem zarządzeń papieskich ustanowiono instytucję legatów wysyłanych do różnych krajów. Stała się ona równocześnie instrumentem wszechstronnej kontroli papiestwa nad działalnością biskupów.

Szczytową formę rozwoju osiąga papiestwo za czasów pontyfikatu Innocentego III, który obwieścił światu, że jest zastępcą Chrystusa, następcą Piotra, pomazańcem Bożym postawionym między niebem i ziemią, któremu wszyscy ludzie winni okazywać bezgraniczną uległość i posłuszeństwo. Formuła została potwierdzona przez IV sobór laterański w 1215 (sobory). Narzędziem w rękach papiestwa stali się nie tylko biskupi i duchowni, ale i władcy świeccy, gdyż władza świecka, zdaniem Innocentego III, jest tylko odbiciem i odblaskiem papieskiej władzy nad światem. Teoretyczne podstawy umocnienia roli papiestwa stworzył Tomasz z Akwinu. Krytyka papiestwa stała się źródłem największego wstrząsu w katolicyzmie, jakim była reformacja zapoczątkowana przez M. Lutra. Papiestwo dysponuje Kurią Rzymską, odpowiedzialną jednocześnie za sprawy państwowe Stolicy Apostolskiej i za sprawy Kościoła. Wśród uzupełniających służb papiestwa na szczególne wyróżnienia zasługuje Radio Watykańskie, nadające audycje w 32 językach, oraz oficjalny dziennik Osservatore Romano. Terytorialnym oparciem papiestwa jest Państwo Watykańskie (Watykan), stanowiące pozostałość Państwa Kościelnego utworzonego w 754.

Klasztory

Wielką rolę w życiu Kościoła odgrywali mnisi i mniszki. Stawali się nimi mężczyźni i kobiety, którzy porzucali swe domy, ziemię, warsztaty czy kupieckie kramy, aby żyć wspólnie w klasztorze. Wierzyli bowiem, że rezygnując z prawa do założenia rodziny i poświęcając swoje życie modlitwie, stają się szczególnie mili Bogu. Wśród wielu klasztorów powstających w całym chrześcijańskim świecie zasłynął zwłaszcza klasztor na Monte Cas-sino założony przez św. Benedykta (Nazwa ta jest wszystkim w Polsce dobrze znana. Tutaj walczyli Polacy w czasie drugiej wojny światowej. Właśnie ten klasztor, który zdobyli żołnierze polscy w krwawych bojach, wznosi się na miejscu, gdzie żyli mnisi skupieni wokół św. Benedykta). Św. Benedykt ułożył dla swoich mnichów regułę, czyli zbiór przepisów, którymi winni kierować się w swoim życiu. Wstępując do klasztoru, wszyscy musieli wyrzec się posiadanego majątku. Mnisi ślubowali także posłuszeństwo przełożonemu, który nosił miano opata. Dnie upływały im na wspólnej modlitwie i pracy. Nikt nie mógł pozostać bezczynnym: jedni uprawiali ogród, inni pracowali w warsztatach rzemieślniczych. Niektórzy mnisi zajmowali się przepisywaniem ksiąg. W klasztorze znajdowało się specjalnie przygotowane pomieszczenie, w którym kopiowano teksty pod dyktando doświadczonego mnicha. Przepisywano przede wszystkim księgi o pobożnej treści, ale zajmowano się także utworami starożytnej literatury. Mnisi odegrali ważną rolę w dziejach kultury. Im w pierwszym rzędzie zawdzięczamy zachowanie wielu dzieł antycznych pisarzy w czasach, gdy liczba ludzi umiejących czytać i pisać była niewielka, a istniejące w dawnych wiekach biblioteki uległy zniszczeniu. Do cierpliwej, mozolnej pracy przywiązywano w klasztorze św. Benedykta dużą wagę. Powstało w ten sposób wyrażenie „benedyktyńska praca", oznaczająca pracę wykonaną w sposób drobiazgowy, dokładny i wytrwały. Mnisi opiekowali się także chorymi, sierotami i podróżnymi. Pomagali duchownym w ich działalności, uczyli ludzi prawd wiary chrześcijańskiej, brali udział w misjach.

Regułę św. Benedykta przyjęło wiele klasztorów w różnych krajach chrześcijańskich, a mnichów jej przestrzegających nazywamy benedyktynami.

Sztuka

Średniowiecze przejęło starożytne pojmowanie sztuki, zaczęto jednak wprowadzać w jego obrębie pewne rozróżnienia - wydzielono np. domenę typowo "intelektualnych" sztuk wyzwolonych czy sztuki mechaniczne (wytwórcze, operatywne), obejmujące m.in. rzemiosło, zróżnicowano kryteria, wg których należało je oceniać, próbowano też budować hierarchię sztuki. Dalsza ewolucja tego pojęcia polegała na ograniczaniu zakresu jego znaczeń.
We wczesnym średniowieczu (V-X wiek), została zainaugurowana sztuka merowińska (Merowingowie), stanowiąca kontynuację twórczości starochrześcijańskiej. Powstały katedry i opactwa na planie krzyża w układzie bazylikowym, zdobione mozaikami i freskami np. Notre Dame de-la Daurade w Tuluzie. Ciągłość rozwoju sztuki francuskiej powiązana jest z panowaniem Karola Wielkiego. Sztuka karolińska rozwijała się od VIII do XI w., a głównym jej ośrodkiem było Reims oraz Saint Denis i Tours.
Największe znaczenie miało malarstwo miniaturowe (miniatura) uprawiane w klasztorach na wzór miniatur irlandzkich, pomimo iż uprawiane w skryptoriach miało charakter sztuki dworskiej. Dobrymi przykładami są ewangeliarze: Godeskalka (781-783), św. Medarda z Soissons, Psałterz z Amiens, ewangeliarz z katedry w Akwizgranie, z Xanten, Sakramentarium św. Emmerama z Ratyzbony, ewangeliarz Ebbona.

Jak „czytać" średniowieczną sztukę?

Całokształt średniowiecznego życia duchowego, w tym także sztukę, należy odczytywać w świetle uniwersalnie (tj. powszechnie) wówczas obowiązujących zasad widzenia i ujmowania świata, wspólnych dla wszelkiej działalności twórczej: artystycznej, naukowej i estetycznej. Świat — stworzony przez Boga — odbierano jako twór celowy, harmonijny, zatem piękny; z pojęciem zaś piękna wiązano dobro i prawdę. Hołdowano zasadzie wyższości dóbr duchowych nad materialnymi, widząc powołanie człowieka w nieustannym wysiłku samodoskonalenia. Idea teocentryzmu (z grec. theós 'Bóg'), podporządkowująca Bogu wszystkie ludzkie sprawy, dyktowała ujmowanie różnych zjawisk świata jako znaków Stwórcy; w znakach tych — podobnie jak w słowach Biblii —-trwano się, pod ich dosłownym znaczeniem, głębszych, ukrytych treści.

Muzykologia

Średniowiecze przejęło dwa kierunki rozważań, nadając im zabarwienie religijne, chrześcijańskie, a zarazem spekulatywne. Nauka o muzyce wchodziła w skład 7 "artes liberales" tzw. sztuk wyzwolonych, pojmowana była jako wiedza i zarazem nauka praktyczna. Zajmowała się systemem dźwiękowym, interwałami i skalami, regułami kontrapunktu.

Architektura

Styl romański – rozwinął się w tej części Europy, która była kiedyś pod władzą Rzymu w XI-XII wieku. W tym okresie budowano z kamiennych bloków (ciosy); sklepienia były kolebowe krzyżowe, charakteryzowały się ciężką konstrukcją, mrocznymi wnętrzami, małymi oknami, portalami z kolumnami, apsydami, biforiami, ogólnymi walorami obronnymi. Przykładami tego stylu mogą być: kościół Benedyktynów w Cluny, krypta św. Leonarda w Krakowie.
Katedra w Nawarze ma większość cech stylu romańskiego. Są nimi grube kamienne mury, niewielkie otwory okienne i zdobienia drzwi tukowymi portalami z przedstawieniami świętych, apostołów lub personifikacji cnót. Większość romańskich kościołów pełniła oprócz sakralnych także funkcję obronną. W nich bowiem chroniła się ludność w razie niebezpieczeństwa.

Kościół Świętego Prokopa jest jednym z najlepiej zachowanych zabytków sztuki romańskiej w Polsce. Granitowa rotunda z wieżą zostały wybudowane około 1160 r., a ich fundatorem byt komes Piotr Włostowic. Rola fundatora była niezwykle ważna w średniowieczu. Decydował on o formie budowli, wzorze, sprowadzeniu budulca. Fundacja stanowiła nie tylko dzieło wzniesione na chwałę Boga, ale miała również zapewnić pamięć o twórcy wśród przyszłych pokoleń.

Kościół Świętego Mikołaja w Cieszynie – rotunda została wzniesiona na przełomie X i XI w., jako budulca użyto wapiennych ciosów. Do świątyni przylega półkolista apsyda. Całość założenia znajdowała się prawdopodobnie w bliskości paladium, czyli siedziby lokalnego księcia. Rotunda do XVIII w. pełniła funkcje sakralne, a następnie została przekształcona w budynek świecki. W latach pięćdziesiątych XX w. rotundę gwałtownie odnowiono i przywrócono jej historyczny wygląd.

Styl gotycki – nazwa pierwotnie o zabarwieniu negatywnym - miała oznaczać styl pochodzący od Gotów, czyli barbarzyńców; popularny zwłaszcza w Niemczech, Anglii i Francji; termin wymyślił włoski historyk sztuki z XVI wieku, Giorgio Vasari.
Za datę narodzin przyjmuje się XII wiek, kiedy to przebudowano chór kościoła w Saint Denis 1144. Głównym budulcem budowli była cegła. Budowle miały sklepienia krzyżowo – żebrowe. Innymi cechami były np.: lekka konstrukcja, ciężar jej dźwigania ze ścian przeniesiony dzięki łukom oporowym na przypory, oświetlone wnętrza, duże okna z witrażami, monumentalizm i strzelistość budowli. Jako przykład można podać: katedrę Notre Dame w Paryżu, Kościół Mariacki w Krakowie.

Objaśnienia niektórych terminów architektury stylu gotyckiego:
- apsyda - charakterystyczna dla stylu romańskiego przybudówka na planie półkola; apsyda główna umieszczana była zwykle za ołtarzem;
- ambit - czyli obejście, przejście wokół części ołtarzowej oddzielone ścianą lub arkadami;
- biforium - w architekturze romańskiej okno przedzielone kolumienką na dwie części;
- maswerk - gotycki element dekoracji architektonicznej, wypełniał głównie przestrzeń pod łukiem otworu okiennego;
- portal — mocno zaakcentowane architektonicznie i rzeźbiarsko wejście do budynku z tympanonem (półkolista przestrzeń nad wejściem) i kolumienkami po bokach;
- prezbiterium - część ołtarzowa kościoła, często umieszczana na lekkim podwyższeniu;
- rozeta - okrągłe okno wypełnione maswerkiem lub witrażem (malowidło na szkle umieszczone w otworze okiennym) w kształcie róży;

Rzeźba i malarstwo

W stylu romańskim zarówno rzeźba, jak i malarstwo pozostawały na usługach architektury, jako uzupełnienie i dekoracja kolumn i portali (charakterystyczne były motywy roślinne, które nie miały odpowiednika w naturze).
Z kolei obie dziedziny sztuki w późnym gotyku niejako „odrywają się" od architektury (np. Ołtarz Mariacki Wita Stwosza - rzeźba realistyczna, indywidualizacja rysów twarzy, fresk Giotta „Nawiedzenie").