O symbolu i symbolizmie.

Młoda Polska to epoka mająca miejsce pod koniec XIX wieku (1890- 1918).

Na określenie tej epoki używano wielu równoważnych i wymiennych nazw: modernizm, neoromantyzm, dekadentyzm, impresjonizm i symbolizm. Każdy z tych terminów ma uzasadnienie, choć wnosi odmienne ideowo-artystyczne jakości, które w dodatku często się nawzajem przenikają i tworzą w sumie skomplikowaną kulturową różnorodność.

Pewne cechy symbolizmu stosowano już w starożytności, jednak w pełni rozwinęły się pod koniec XIX wieku. Stanowił on jeden z ważniejszych, ale nie jedyny nurt w sztuce okresu Młodej Polski.

Początek symbolizmu w Europie datuje się od opublikowania przez francuskiego poetę Jana Morasa w roku 1886 na łamach „Figaro” manifestu symbolizmu („Le Symbolisme”) i od wydania pisma „Le Symboliste”.

Teorię symbolizmu sformułował Maurice Maeterlinck (czyt. moris meterlink), pisarz belgijski. Głosiła on, że rzeczywistość, w której żyjemy składa się z ducha i jego „cienia”, tj. materii poznawanej za pomocą zmysłów. Sztuka powinna szukać sposobu przedstawiania metafizycznego rdzenia bytu, nie poprzestawać na łatwym odtwarzaniu jego mało znaczącej, materialnej powierzchni. Sztuka realistyczna musi zatem ustąpić miejsca symbolicznej. Symbol to znak sugerujący owe tajemnicze, metafizyczne treści. Znak niedoskonały, bo używane przez człowieka środki wyrazu nie są dostosowane do nazywania treści metafizycznych. Znak podlegający wielu interpretacjom, z których jedynie nieliczne będą bliskie rzeczywistym intencjom twórcy.

W Polsce propagatorem symbolizmu był Zenon Przesmycki (pseudonim Miriam). W opublikowanym w 1894 roku wstępie do tłumaczonych przez siebie dramatów Maeterlincka pisał: „[...] mając myśl daną i obraz przenośnię tłumaczący, notujemy, zaznaczamy tylko obraz, który sam już sugestywnie winien wywołać odpowiadającą mu myśl w mózgu czytelnika. Obraz taki zowiemy symbolem. [...] Sztuka wielka, sztuka istotna, sztuka nieśmiertelna była i jest zawsze symboliczna; ukrywa za zmysłowymi analogiami pierwiastki nieskończoności, odsłania bezgraniczne pozazmysłowe horyzonty.”

Symbolizm proponuje więc stworzenie całkiem nowego języka artystycznego (poetyckiego) w intencji zastąpienia nim języka artystycznego skonwencjonalizowanego i funkcjonującego w celu wyrażania treści mimetycznych.

Symbolizm był reakcją na sztywne założenia parnasizmu i drobiazgowe opisy naturalizmu, toteż zdecydowanie przeciwstawiał się literaturze mimetycznej, naśladującej rzeczywistość. Natomiast ceniono tworzenie przez poetów nowej, poetyckiej wizji świata odrealnionego. Starano się dotrzeć do takich jego obszarów, które trudno jest zbadać rozumowo. Aby to osiągnąć, trzeba było posługiwać się właśnie symbolami, a więc takimi znakami, czy motywami, które zawierają treści głębsze od realnych znaczeń, bliżej nie określone, tajemnicze.

Symbolizm to nie tylko technika twórcza, ale także zasada ideowa. Jego twórcy głosili tezę, że celem poezji jest poznanie idei, tajemnicy bytu. Świat zmysłowy traktowali jako odzwierciedlenie rzeczywistości idealnej. Piękno miało być obrazem świata idei, absolutu, toteż pisarze mieli go odsłaniać za pomocą symboli właśnie.

Symboliści operowali obrazowymi metaforami i aluzjami, aby uniknąć bezpośrednich wypowiedzi. Wiersze starano się upodobnić do liryki. Upowszechnił się wiersz wolny.

Symbol (od gr. symbolon „znak rozpoznawczy”), to motyw lub zespół motywów występujący w dziele, który jest znakiem treści głęboko ukrytych i niejasnych, mający za zadanie kierować ku nim myśl czytelnika. Symbol ma więc konstrukcję dwupoziomową: sens nie wyczerpuje się na znaczeniu pierwszym, danym bezpośrednio, ale ukryty jest na poziomie drugim. Dwustopniowość ta łączy symbol z alegorią. Zasadnicza różnica polega na tym, że w alegorii związek między zjawiskiem przedstawionym a ukrytym sensem jest konwencjonalnie ustalony, natomiast w symbolu ma on charakter jednorazowy i nieokreślony.

Alegoria podlega zasadniczo tylko jednej interpretacji, która wymaga od odbiorcy odpowiedniej erudycji i znajomości reguł odczytywania, natomiast symbol zawiera możliwości różnych rozumień i interpretacji. Tak więc symbol jest wieloznaczny, ma naprowadzać czytelnika na znaczenie, a nie je ustalać.