Literatura Romantyzmu.

W literaturze i kulturze pol. w dobie porozbiorowej romantyzm stał się gł. czynnikiem utrzymania i rozwoju świadomości narodowej. U źródeł przełomu romant. (najwcześniej pojawiającego się w twórczości A. Mickiewicza 1822 t. 1 Poezyj) znalazł się kryzys oświec. wizji świata (zaostrzony w latach 20. przez bankructwo liberalnego reformizmu i legalizmu) oraz wzoru kultury zdominowanego przez klasycyzm; po raz pierwszy w Polsce zmiana epoki lit. dokonała się w formie ostrego starcia "młodych" ze "starymi". Ugodowości i konformizmowi epigonów oświecenia przeciwstawili romantycy kult egzaltacji i bezkompromisowego patriotyzmu, racjonalizmowi i zaufaniu do empiryki przekonanie o duchowej istocie świata, wierze w uniwersalny "porządek natury" poczucie historyczności i tragiczną wizję losów ludzkich, ładowi estet. klasyków kult nieskrępowanej wyobraźni twórczej i zwrot do tradycji dotychczas odrzucanych (średniowiecze, twórczość W. Szekspira, autentyczna ludowość). Inspiracją dla młodych twórców była zwł. literatura niem. i ang.; przekładano utwory F. Schillera, J.W. Goethego (Cierpienia młodego Wertera tłum. K. Brodzińskiego 1822), z języka ang. oprócz dzieł Szekspira tłumaczono utwory J. Macphersona, G. Byrona (Giaura tłum. Mickiewicz 1835), W. Scotta. Na atmosferę epoki wpłynęły także przekłady dzieł współtwórców romantyzmu we Francji: F.R. de Chateaubrianda, A. de Lamartine'a, V. Hugo. Z literatury ros. zainteresowanie budziły gł. utwory: A.S. Puszkina, M.J. Lermontowa, A.I. Hercena. Liryka romantyczna, oddając indywidualność przeżyć, wprowadziła niespotykaną dotąd ekspresję, ukazywała skomplikowaną, pełną sprzeczności psychikę ludzką. Miłość, uznana za najpełniejsze, najwyższe doświadczenie, skonfrontowana z niszczącym działaniem czasu, w przypadku niespełnienia skazywała podmiot liryczny "na życie na niby" (Mickiewicza Żeglarz, Do***, Na Alpach w Splugen, J. Słowackiego W sztambuchu Marii Wodzińskiej, Przekleństwo, Sumienie, erotyki Z. Krasińskiego, R. Berwińskiego i in.). Liryka współkształtowała w tym czasie niemal wszystkie utwory (m.in. Mickiewicza Dziadów cz. III 1832, Słowackiego W Szwajcarii 1838, Krasińskiego Agaj-Han 1833, Berwińskiego Bogunka na Gople 1840, N. Żmichowskiej Poganka 1861). Dominujące we wczesnym okresie motywy buntu wobec świata (Mickiewicza Dziadów cz. IV 1823), niemożność pogodzenia szczęścia jednostki z okrucieństwem przesądów stanowych (A. Malczewskiego Maria 1825), czy z koniecznością łamania zasad moralnych w obronie wolności narodu (Mickiewicza Konrad Wallenrod 1828,) łączyły się z ideą "cudowności" natury, dostępnej tylko dla ludzi "czujących", oraz odkryciem źródła prawdziwej poezji i ludzkich "prawd żywych" w ludowości (Mickiewicza Romantyczność 1822, Dziadów cz. II 1823), także grozy i moralnych racji lud. buntu (S. Goszczyńskiego Zamek kaniowski 1828). W towarzyszących ówczesnej literaturze sporach kryt. najpełniej romant. program lit. sformułował M. Mochnacki (O duchu i źródłach poezji w Polsce 1825), a wyraził poetycko Mickiewicz, wykreowany na wieszcza i przywódcę narodu.
Klęska powstania listopadowego 1830 31 zmieniła warunki rozwoju i w dużej mierze problematykę literatury. Znamienne dla okresu 1832 48 było rozdzielenie nurtu rozwojowego literatury pol. na tzw. romantyzm krajowy oraz na nurt twórczości, jak również bujnego życia kult. i lit. Wielkiej Emigracji, którego reprezentantami stali się najwięksi pol. poeci epoki: Mickiewicz, Słowacki, Krasiński. Stworzyli oni oryginalny i do dziś nie prześcigniony, kanon literatury patriotycznej. Motywy jednostkowego tragizmu zostały w ich twórczości podporządkowane problemom nar. historiozofii próbie zgłębienia sensu cierpień narodu i nakreślenia wizji przyszłego zmartwychwstania (Mickiewicza Dziadów cz. III), analizie niezdolności do czynu romant. spiskowców, obezwładnionych "imaginacją" i "strachem" legalizmu (Słowackiego Kordian 1834), a także krytyce czynu powstańczego jako ożywionego "ideą zemsty", z przeciwstawieniem mu programu "zmartwychwstania z pracy wieków" (Krasińskiego Irydion 1836). Z refleksji nad udziałem ludu w powstaniu i nad ówczesnymi ruchami rewol. w Europie zrodziła się apokaliptyczna wizja świat. rewolucji społ. w Krasińskiego Nie-Boskiej komedii (1835), należącej do największych osiągnięć eur. dramatu. Idee mesjanizmu splatały się z ideami republ. i rewol. (Mickiewicz, Słowacki) lub konserwatywnymi (Krasiński); podsycała je walka stronnictw emigr. i dyskusje (Mochnacki, J. Lelewel, J. Czyński, S. Goszczyński) nad rolą szlachty w dziejach Polski i w przyszłym powstaniu, mającym być częścią ogólnoeur. walki ludów ze "związkiem despotów" (Mickiewicza Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego 1832).
Rozwijały się także inne nurty i gatunki twórczości: liryki patriotyczno-żołnierskiej (W. Pola Pieśni Janusza 1835), lud. (T. Lenartowicza Polska ziemia (w obrazkach) 1848, Lirenka 1855), dramatu hist. i ironiczno-baśniowego (Słowackiego Balladyna 1839), prozy egzotycznej (Krasiński, M. Czajkowski). Szczytowymi osiągnięciami epiki romant. stały się: Mickiewicza Pan Tadeusz 1834, łączący w epickiej syntezie obraz szlacheckiej przeszłości z wizją kształtowania się nowocz. narodu oraz Słowackiego Beniowski (1841), arcydzieło romant. ironii, subiektywizmu i polemiki. Mesjanistyczna idea męki i ofiary znalazła oryginalny kształt w tzw. twórczości mistycznej Słowackiego (Genezis z Ducha powstały 1844, wyd. 1866, Samuel Zborowski powstały 1845, wyd. 1903, Król-Duch pisany od 1845, rapsod I 1847), stając się w niej uzasadnieniem konieczności społ. rewolucji (m.in. w Odpowiedzi... 1848 na antyrewol. Psalmy przyszłości Krasińskiego 1845). W okresie Wiosny Ludów gł. rolę w publicystyce emigr. odegrała mickiewiczowska "La Tribune des Peuples".
W literaturze tzw. romantyzmu krajowego po 1831 dominowały tendencje folklorystyczne i aktualno-patriotyczne, także satyr.-obyczajowe; literatura rozwijała się w różnych ośr., początkowo gł. w Galicji ( "Ziewonia"), następnie w Warszawie ( Cyganeria Warszawska, środowiska "Biblioteki Warszawskiej" i "Przeglądu Naukowego"), Poznaniu ( "Tygodnik Literacki"), na ziemiach litew.-rus. i w głębi Rosji ( koteria petersburska i zwalczająca ją grupa kijowskiej "Gwiazdy"), także na zesłaniu ( kaukaska grupa poetów). Źródłem wielu rozbieżnych tendencji był problem "narodowości" literatury (zwł. w słowianofilskim programie "Ziewonii"). Tradycjonalistyczne koncepcje "rodzimości" uosabiała przede wszystkim gawęda szlachecka (H. Rzewuskiego Pamiątki J. Pana Seweryna Soplicy 1839 41). Nowatorskie tendencje realist. reprezentowała gł. tzw. powieść socjalna J. Dzierzkowskiego, tzw. powieści lud. J.I. Kraszewskiego (Ulana 1843), społ.-obyczajowa twórczość J. Korzeniowskiego (Spekulant 1846, Kollokacja 1847), W. Łozińskiego (Zaklęty dwór 1864), powieści N. Żmichowskiej.
Odrębne miejsce zajmowała twórczość największego komediopisarza pol. A. Fredry; programowo obcy metafizycznej i historiozoficznej problematyce romantyzmu konserwatysta czerpiący z tradycji oświecenia (Pan Geldhab, wyst. 1821, Mąż i żona, wyst. 1822), bliski niekiedy L. Sterne'owi w poet. ironii i humorystycznym dystansie wobec świata (Pan Jowialski wyst. 1832, pamiętnik Trzy po trzy powstały 1844 46, wyd. 1917), ze szczególną przenikliwością ukazał w barwnym i otoczonym sentymentem obrazie życia i obyczaju szlacheckiego (Śluby panieńskie wyst. 1833, Zemsta wyst. 1834) perspektywę nieuchronnego jego rozkładu i upadku pod wpływem pieniądza (Dożywocie wyst. 1835). Rozwijający się w przededniu Wiosny Ludów nurt rewol.-demokr. reprezentowali: G. Ehrenberg (Szlachta w roku 1831 1848) i R. Berwiński (Księga życia i śmierci 1844, z Marszem w przyszłość); ich poezja utrzymana w kanonie tyrtejskim odrzucała bezpłodne marzenia dla walki i zwycięstwa; w krytyce, twórcą programu rewol. romantyzmu był E. Dembowski. "Ostatnim wajdelotą" wielkiej poezji patriotycznej stał się K. Ujejski (Skargi Jeremiego 1847, Melodie biblijne 1852).
W 1 poł. XIX w. zaczęło się rozwijać oprócz rel. świeckie piśmiennictwo hebr. oraz w jidysz (związane zwł. z Haskalą; oraz z chasydyzmem). W środowisku romantyków wil., zafascynowanych kulturą lud., powstały poezje białorus. (J. Czeczot, W. Dunin-Marcinkiewicz, a takze W. Syrokomla). Początki ukr. ruchu lit. były związane ze Lwowem.
Po klęsce Wiosny Ludów objawom kryzysu ideologii romant. i narastającym tendencjom organicznikowskim i lojalistycznym towarzyszył nurt sarmackiej apologii przeszłości (W. Pol) i szlachecko-demokr. tzw. gawędy lud. (W. Syrokomla). W prozie i w życiu lit. dominowała wielostronna twórczość J.I. Kraszewskiego, bogata zwł. w dziedzinie powieści hist. (własna wizja dziejów narodu od czasów bajecznych Stara baśń 1875, po XVIII w. Saskie ostatki 1889). Oryginalnym zjawiskiem były utwory dram. A. Nałęcza Korzeniowskiego (ojca J. Conrada). Kryzys ideologii romant. w literaturze Wielkiej Emigracji wraz ze wzrostem tendencji realist. w prozie (T.T. Jeż) wyraził się najpełniej w prekursorskiej wobec modernizmu i poezji XX w. twórczości C. Norwida (cykl liryków Vade-mecum powstałych 1858 66, wyd. 1947, dramaty, traktaty filoz.-estet., eseje wspomnieniowe, nowele). Ostatnią fazę romantyzmu stanowiła twórczość trzeciego pokolenia młodych poetów i konspiratorów (m.in. M. Romanowskiego), debiutujących w kraju w przededniu 1863.