Bizancjum.

Wschodnia część Imperium Rzymskiego, nazywana, później cesarstwem bizantyjskim lub Bizancjum, przetrwała najazdy barbarzyńców z północy. Jego władcy skutecznie zareagowali na nadchodzące zagrożenie. Wzmocnili wojsko oraz ograniczyli samowolę dowódców poszczególnych armii. W sytuacji największego niebezpieczeństwa przekupili wodzów barbarzyńskich, którzy za ogromną sumę pieniędzy zrezygnowali z ataku na Bizancjum i skierowali się na zachód. Dzięki temu do większości prowincji należących do cesarstwa bizantyjskiego barbarzyńcy w V w. w ogóle nie dotarli. Niezniszczone przez najazdy Bizancjum w VI w. przystąpiło do odbudowy dawnego Imperium Rzymskiego. Zadania tego podjął się najwybitniejszy władca bizantyjski Justynian I Wielki. Zorganizował on silną armię i z jej pomocą opanował Afrykę Północną, część Hiszpanii oraz Italię. Bizancjum odzyskało wówczas silną pozycję. Dwór bizantyjski był pełen przepychu. Najbliższe otoczenie cesarza składało się z setek osób. Wśród nich rozpowszechniły się zwyczaje podobne do panujących na dworze perskim. Władcę darzono ogromną czcią - przed jego obliczem poddani musieli upadać na twarz. Między dostojnikami państwowymi nieustannie trwały walki o wpływy. W celu ich zdobycia często związywano różne spiski. Dlatego odbudowane przez Justyniana cesarstwo okazało się bardzo nietrwałe. Po śmierci władcy podbite wcześniej zachodnie prowincje imperium wróciły po raz kolejny pod panowanie królów barbarzyńskich. Następny Justyniana skupili się głównie na obronie swojego terytorium. Od VI w/. terenom należącym do Bizancjum ponownie zaczęli zagrażać barbarzyńcy. Z północy nadciągały plemiona Słowian, Awarów i Bułgarów. Ze wschodu zaś nacierała potężna armia perska. Bardzo niebezpieczne okazały się także najazdy Arabów, którzy w VII i VIII w. zajęli większość azjatyckich posiadłości bizantyjskich. Jeśli chodzi o kulturę i naukę w Bizancjum to Bizantyjczycy korzystali z osiągnięć starożytnych uczonych i artystów. W bibliotekach w Konstantynopolu zgromadzono wiele dzieł antycznych w języku greckim. Wkrótce greka ponownie stała się językiem ludzi wykształconych. Tworzono w niej rozprawy filozoficzne oraz przyrodnicze, a także kroniki i utwory poetyckie. Rozkwit przeżywała również architektura. Nawiązywała ona nie tylko do tradycji rzymskiej, lecz także do sztuki hellenistycznej i perskiej. Najwspanialszym dziełem budowniczym bizantyjskich jest kościół Mądrości Bożej w Konstantynopolu. Na ścianach świątyni znajdowały się przepiękne mozaiki, freski oraz najbardziej charakterystyczny element malarstwa bizantyjskiego - ikony. Są to obrazy religijne przedstawiające postacie świętych lub sceny biblijne. W Bizancjum rozwinęło się także rzemiosło, takie jak złotnictwo, tkactwo oraz produkcja ceramiki zdobionej barwną emalią. Ponadto powstawały liczne wynalazki techniczne, z których najcenniejszym okazał się ogień grecki. Dzięki niemu flota Bizantyjczyków zapewniła sobie przewagę na Morzu Śródziemnym.
Po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego znacznie wzrosła rola Kościoła. Władcy barbarzyńskich królestw stopniowo przyjmowali chrześcijaństwo i coraz częściej korzystali z pomocy wykształconej grupy społeczeństwa - osób duchownych. Wśród dostojników Kościołów zachodnioeuropejskich największe uznanie zdobył biskup Rzymu. Wynikało to z powszechnego przekonania, że jako pierwszy nauki chrześcijańskie nad Tybrem głosił apostoł Piotr, wyznaczony przez Chrystusa na głowę Kościoła rzymskiego. Zgodnie z tradycją kolejni jego zwierzchnicy obejmowali przywództwo religijne nad chrześcijańską częścią Europy Zachodniej. Zdarzało się nawet, że papież decydował również o tym, kto zostanie władcą królestw założonych przed ludy germańskie na zachodzie Europy.