Bizancjum

Ze wschodniej części imperium rzymskiego wykształciło się państwo zwane cesarstwem bizantyjskim, w którym powstała religia prawosławna. Jego stolica, Konstantynopol, przez stulecia pozostawała najwspanialszym miastem Europy.

Początkowo nazwa Bizancjum dotyczyła osady greckiej założonej 660-659 p.n.e. przez mieszkańców Megary na europejskim brzegu Bosforu, wąskiej cieśniny rozdzielającej Azję Mniejszą od Europy. W latach 340-339 p.n.e. osada została zdobyta przez Filipa II. W czasach Aleksandra III Wielkiego miasto korzystało z autonomii. W latach 252-248 p.n.e. udzieliło pomocy Ptolemeuszowi II Filadelfowi przeciw Antiochowi II, dzięki czemu otrzymało posiadłości w Azji Mniejszej (Chrysopolis). W 149 p.n.e. zawarło sojusz z Rzymem, co wpłynęło na dalszy rozwój miasta jako morskiej bazy handlowej.

Ze względu na strategiczne położenie i doskonałą pozycję obronną miasta otoczonego z trzech stron wodą, cesarz Konstantyn Wielki postanowił w 330 roku odnowić je i rozbudować. Nazwane na jego cześć Konstantynopolem miasto stało się "nowym Rzymem", stolicą wschodniej części imperium. W odróżnieniu od zachodniej części cesarstwa, w IV i V w. region ten był stosunkowo bogaty i obejmował wiele ważnych ośrodków miejskich. Pomogły one przetrwać imperium wschodniorzymskiemu katastrofy, które ostatecznie spowodowały abdykację ostatniego cesarza na Zachodzie w roku 476.

Władcy zasiadający na tronie w Konstantynopolu wciąż rządzili Bałkanami. Grecją i krajami na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Choć dziś określamy to państwo nazwą "cesarstwo wschodniorzymskie", jego mieszkańcy wciąż nazywali je po prostu cesarstwem mimo, że jego terytorium wyraźnie się skurczyło. Poza tym nie mogli być pewni, czy Zachód został stracony na zawsze.

I rzeczywiście cesarz Justynian (527-565) podjął intensywne działania wojenne, czasowo odzyskując Afrykę Północna, Italię i południowa cześć Półwyspu Iberyjskiego. Rządy Justyniana obfitowały w niezwykłe osiągnięcia, skorygowano prawo rzymskie i wzniesiono imponujące budowle, jak np. słynna Hagia Sophia (świątynia Św. Zofii).

Imperium nie było jednak w stanie bez końca bronić tak rozciągniętych granic. W roku 568 Longobardowie podbili północną część Półwyspu Apenińskiego i na zachodzie zaczął się okres kolejnych klęsk. W latach 30.VII wieku muzułmanie z plemion arabskich w niepowstrzymanym pochodzie zdruzgotali imperium perskie i zajęli bizantyjską Syrię. Egipt i Afrykę Północną. Po stracie Tunezji w roku 696 obszar imperium wschodniorzymskiego został zredukowany do Bałkanów i Azji Mniejszej oraz Sycylii i przyczółka w południowej Italii.

Terytoria te miały tworzyć trzon imperium w ciągu następnych stuleci. Straty terytorialne w VII wieku przyniosły pewne korzyści, ponieważ obszar, który zajmowało cesarstwo, stał się od tej pory bardziej zwarty, jego granice krótsze i łatwiejsze do obrony. Takie bardziej stabilne imperium pozostało pod wieloma względami „rzymskie”, na przykład jeśli chodzi o autokratyczny styl rządzenia i system prawny, lecz w sferze językowej i kulturowej uległo hellenizacji, a religia rozwinęła się w Bizancjum w specyficzny sposób. Dlatego właśnie historycy określają je jako imperium bizantyjskie lub po prostu Bizancjum.

Dzięki znakomitej zawodowej armii i reorganizacji systemu obronnego państwa, tak by mogło wytrwać pod naporem sił islamu, Bizancjum przetrwało kolejne osiemset lat. Kluczowe znaczenie w strategii obronnej miało budowanie wokół miast potrójnego systemu murów, co na długo uczyniło Konstantynopol miastem praktycznie nie do zdobycia. Miasto to było także największe i najznakomitsze w całym świecie chrześcijańskim w sytuacji, kiedy pod panowaniem arabskim znalazły się wielkie biskupstwa z siedzibami w Antiochii, Jerozolimie i Aleksandrii, przywództwo w świecie chrześcijańskim objąć mogły tylko Rzym lub Konstantynopol, co doprowadziło do zaostrzenia rywalizacji między nimi.

W Konstantynopolu cesarz był zwierzchnikiem Kościoła, sprawując nad nim bezpośrednią władzę. W Rzymie natomiast papieże dążyli do zapewnienia Kościołowi niezależności od państwa, a nawet prymatu nad władzą świecką. W kwestiach czysto doktrynalnych kościół wschodni i zachodni różniły się jeszcze bardziej, aż wreszcie doszło do formalnej schizmy (rozdziału) w roku 1054. Od tamtej pory kościół chrześcijański podzielony był na rzymskokatolicki i prawosławny. W IX i X w. misjonarze bizantyjscy nawrócili na prawosławie Serbów, Bułgarów i Rusinów. Było to jedno z wielu osiągnięć Bizantyjczyków w okresie złotego wieku cesarstwa, który trwał od rządów Bazylego 1 (867-876) do okresu panowania Bazylego II (976-1025), kiedy to armie cesarskie przeprowadziły ofensywą, podbijając duże terytoria na Bałkanach i na Bliskim Wschodzie.

Jednak pod koniec XI wieku w imperium zaczęły się wewnętrzne podziały oraz walka między wrogimi stronnictwami i to właśnie w momencie, gdy pojawili się nowi niebezpieczni wrogowie, Normanowie wyparli Bizantyjczyków z południowej Italii, a Turcy Seldżucy doprowadzili do odrodzenia siły islamu i rozbili Bizantyjczyków w bitwie pod Manzikertem (1071), która jest często określana jako jedno ze starć decydujących o losach naszej cywilizacji. Większa część Azji Mniejszej, że szczególnie zasobną Anatolią, skąd pochodziła znaczna część rekrutów i żywności, została stracona, Władca Bizancjum, ocalonego od natychmiastowego upadku przez podziały w gronie wrogów, zwrócił się o pomoc do monarchów Zachodu. W wyniku tego doszło do pierwszej krucjaty (1096-99), w czasie której odzyskano Jerozolimę i złagodzono napór islamu na imperium, na czym Bizancjum zyskało pewne skromne nabytki terytorialne, Nowa porażka cesarza Manuela Komena w 1176 roku znów osłabiła imperium. A skorzystali z tego krzyżowcy, którzy skierowali swoją uwagę na Konstantynopol, co skończyło się złupieniem miasta. Wreszcie po czwartej krucjacie (1202-04) Bizancjum zostało zastąpione przez podzielone Imperium łacińskie.

Wprawdzie w 1261 r. jeden z władców greckich, Michał Paleolog, zdołał pokonać wojska cesarstwa łacińskiego i doprowadzić do odrodzenia pomniejszonego obszarowo Bizancjum na terenach zachodniej Azji Mniejszej i Grecji. Ale w latach 40. XIV wieku straszliwa wojna domowa pomogła nowej dynastii tureckiej, Otomanom, pokonać wojska bizantyjskie. Koniec opóźniły klęski Turków na innych frontach, lecz 29 maja 1453 r., cesarz, Konstantyn XI, zginął na murach Konstantynopola podczas szturmu miasta przez armię turecką.