Średniowiecze - charakterystyka ogólna.

Średniowiecze to jedna z najdłuższych epok literackich – obejmuje czas od starożytności po renesans, czyli około 10 stuleci. Umownie za początek średniowiecza przyjmuje się rok 476, to jest upadek cesarstwa zachodniorzymskiego. Natomiast koniec został wyznaczony przez upadek Cesarstwa Bizantyjskiego (rok 1453), wynalezienie druku przez Gutenberga (1450) oraz odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba (1492). Główne cechy średniowiecza to na pewno uniwersalizm, który wiąże się z tym, że dominującą religią jest chrześcijaństwo, a kościół we wszystkich krajach wprowadził łacinę jako język obowiązujący, teocentryzm, czyli pogląd, wyznający, że najwyższą, centralną wartością dla ludzi był Bóg, któremu podporządkowany był cały świat, anonimowość, która wiąże się z tym, że średniowieczny artysta pozostawał anonimowy, ponieważ nie tworzył dla ziemskiej sławy, ale na chwałę Bożą oraz dualizm, czyli postrzeganie świata w kategoriach par przeciwstawnych wartości. Jeśli chodzi o architekturę, to okres ten zdominowały dwa style architektoniczne: styl romański(od XI-XIII w.) i styl gotycki (XII-XV w.). Budowle w stylu romańskim są przysadziste, mało wyszukane w formie, zwykle zaokrąglone, o grubych, kamiennych murach, małych, półokrągłych oknach. Surowość i prostota tego stylu były łagodzone bogatym zdobnictwem kolumn i bram wejściowych. Gotyk związany był z kulturą rycerską i dworską. Podobnie jak styl romański – głównie przejawiał się w architekturze, charakteryzował się konstrukcją szkieletową, sklepienia podtrzymywane przez ostre łuki. Budowle sprawiały wrażenie lekkich i ażurowych, ogromna ilość okien i rozet znakomicie oświetlała wnętrze kościołów. Gotyk rozpoczął stosowanie cegły zamiast kamienia w budownictwie.

Średniowieczna filozofia opierała się na teocentryźmie. Duże znaczenie miały koncepcje filozoficzne stworzone przez św. Augustyna. Do podstawowych elementów augustynizmu można zaliczyć założenia: Bóg jest centralną kategorią filozofii i teologii, świat podzielony jest na dwie osobne sfery: materialną i duchową, uznanie prymatu Boga nad stworzeniem, duszy nad ciałem, woli nad rozumem i łaski nad naturą, iluminacja jako najdoskonalsza metoda poznania Boga i praw rządzących światem. Tomizm był filozofią średniowiecza, która przeciwstawiła się filozofii św. Augustyna. Za twórcę tego nurtu uważa się św. Tomasza z Akwinu, który twierdził, że człowiek na świecie ma swój określony cel i miejsce czyli wszystko jest ułożone i zgrane tak jak powinno być. Człowiek ma swoje miejsce wyznaczone przez samego Boga gdyż wszystko co ma miejsce na świecie dzieje się za jego sprawą. Św. Tomasz twierdził, że jeżeli człowiek prawidłowo pojmuje nauki Boga, to znaczy żyje uczciwie i dobrze, to wznosi się w hierarchii co prowadzi do jego zbawienia. Twierdził również, że prawdy wiary można uzasadnić przez rozumowe dociekanie za pomocą metody zwanej scholastyką. Była to metoda rozumowania charakterystyczna dla filozofii średniowiecznej, polegająca na dokładnym stosowaniu ustalonej procedury składającej się z komentowania tekstu, związanej z nim dyskusji oraz formułowania wniosków. Trzecim kierunkiem filozoficznym w średniowieczu był franciszkanizm Za twórcę tego nurtu uważa się św. Franciszka z Asyżu, człowieka, który zrezygnował z bogactwa, by pójść między ubogich i głosić chwałę Boga oraz tego co on stworzył. Franciszkanizm jest zupełnie odmienny od innych nurtów filozoficznych średniowiecza. Jest radosną filozofią opierającą się na szczęśliwym życiu bez trosk. Wiara jest radosna, płynąca z głębi serca człowieka dlatego jest ona szczera i prawdziwa. Św. Franciszek głosił wielką miłość do świata gdyż do było podstawą jego przekonań. Uważał, że Bóg stworzył naprawdę piękny świat i człowiek powinien nieustannie wyrażać wdzięczność za to, że może żyć w tak wspaniałym miejscu. O życiu i nauczaniu św. Franciszka z Asyżu dowiadujemy się m.in. z utworu „Kwiatki św. Franciszka”.

Średniowiecze to epoka, w której główną wartością był Bóg. Celem każdego człowieka było dążenie do niego. Ludzie musieli mieć jednak przykłady na których opierać się miało ich postępowanie. Dlatego powstały tzw. Wzorce parenetyczne, czyli wzory osobowe, postacie godne naśladowania, skupiający cechy wzorowe. Te idealne postawy to władca, rycerz i asceta. Ten ostatni ideał można poznać na podstawie „Legendy o św. Aleksym”. Aleksy pochodził ze znakomitego rodu rzymskiego. Za prośbą rodziców ożenił się z córką cesarza – Famijaną. W noc poślubną zdecydował się na życie w czystości i oddał swojej żonie pierścień, mówiąc, że odchodzi służyć Bogu. Wyrzekł się wszelkich dóbr materialnych i postanowił żyć w poniżeniu. Mężczyzna był ascetą, czyli człowiekiem rezygnującym z życia doczesnego, umartwiający swoje ciało, aby oczyścić duszę i osiągnąć świętość. Egzystencja ziemska ascety naznaczona była ciągłą pamięcią o śmierci. Opisywaniu żywotów świętych służyły utwory hagiograficzne. Następnym wzorcem parenetycznym jest rycerz. Ideał rycerza można poznać na podstawie „Dziejów Tristana i Izoldy” oraz „Pieśni o Rolandzie”. Pierwszy utwór to opis tragicznej miłości rycerza Tristana i Izoldy Jasnowłosej. Ukochani zostali ze sobą związani uczuciem na wieki przez przypadkowe wypicie miłosnego napoju. Nie byli w stanie pokonać namiętności, która jest silniejsza nad wszystko, nawet nad śmierć. "Pieśń o Rolandzie" jest utworem parenetycznym. Opisuje wyprawę wojenną Karola Wielkiego, władcy Franków, do Hiszpanii zajętej przez niewiernych - Saracenów. Opisane jest w nim zwycięstwo nad poganami, zdobycie Hiszpanii i tragiczna klęska tylnej straży armii, która w trakcie powrotu do Francji została zdradziecko zaskoczona. Roland, który był dowódcą tylnej straży nie wezwał pomocy, ponieważ mogłoby to oznaczać tchórzostwo. Nie posłuchał Oliwiera, który był jego przyjacielem, tylko z honorem przystąpił do walki, która skończyła się tragicznie dla niego i dla jego oddziału. Idealne rycerz powinien przestrzegać etosu rycerskiego, czyli zbioru obyczajów, norm, wartości i wzorów postępowania. Musiał być dzielny, odważny, wytrwały. Nie mógł się poddać tylko walczył do końca, co można zauważyć na przykładzie Rolanda. Dobry rycerz powinien być przede wszystkim oddany Bogu i ojczyźnie. Pieśń o Rolandzie jest przykładem chanson de geste, czyli pieśni o bohaterskich czynach. Gatunek ten należący do jednego z najstarszych w średniowieczu, ukazywał bohaterskie czyny postaci legendarnych, bądź też historycznych. W utworach należących do tego gatunku wydarzenia historyczne mieszają się ze zmyślonymi, zaś postacie prawdziwe, jak na przykład Karol Wielki, z fikcyjnymi, np. Roland. W obu tych utworach występują liczne symbole. Miecz w „Dziejach Tristana i Izoldy” jest symbolem niewinności, a w „Pieśni o Rolandzie” oznacza męstwo, waleczność, oddanie władcy i Bogu. Róg występujący w drugim utworze jest symbolem dowódcy, a krzew głogu występujący w pierwszym tekście - symbol wiecznej miłości.
Ideał władcy można poznać na podstawie „Kroniki Galla Anonima”. Kronika powstała na dworze Bolesława Krzywoustego. Napisał ją mnich benedyktyński, nazywany Gallem Anonimem. Kronika opisuje dzieje Piastów. Składa się z trzech ksiąg. Część pierwsza nawiązuje do czasów: od legendarnych początków państwa polskiego do narodzin Bolesława Krzywoustego. Część druga opisuje młodość księcia, do roku 1108. Część trzecia (nieukończona) mówi o latach panowania Krzywoustego, aż do roku 1114. To ostatni rok opisany przez Galla w jego kronice. Utwór ma charakter historiograficzny (dziejopisarski). Autor tworząc "gesta", czyli wspaniałe i godne pochwały czyny jakiegoś bohatera, w tym przypadku Bolesława Krzywoustego ukazuje wizerunek władcy idealnego. Władca powinien dbać o swój lud i powinien być wobec niego sprawiedliwy oraz bezstronny. Idealnego władce cechowała przede wszystkim wierność Bogu i ojczyźnie. Był on bez wątpienia pobożny i krzewił wiarę chrześcijańską wśród swojego narodu. Cnoty dobrego władcy to: waleczność, rycerskość, spryt, gotowość do poświęceń dla swojego państwa.

Niewiele tekstów średniowiecznych zachowało się do naszych czasów, a te, które znamy, to skarby kultury, starannie przechowywane w specjalnych działach bibliotek i pieczołowicie konserwowane. Interesują się nimi historycy, badacze literatury i językoznawcy. Tych ostatnich interesują przede wszystkim teksty polskie - na ich podstawie można bowiem badać strukturę języka staropolskiego. Tak więc każdy zachowany tekst zapisany w języku polskim - zarówno literacki, jak i użytkowy - to zabytek języka polskiego. Ponieważ zachowało się niewiele tekstów napisanych w języku polskim, cenne są również twory łacińskie, w których pojawiają się pojedyncze polskie słowa czy pierwsze zdania po polsku. Takimi tekstami są np. Kroniki, życiorysy świętych, dokumenty urzędowe. Do najważniejszych z nich można zaliczyć: „Geograf bawarski”, „Dagome iudex”, „Kronika biskupa Thietmara”, „Bulla gnieźnieńska” zwana złotą bullą, „Księga henrykowska”, „Bogurodzica”, która jest najstarszą zachowaną polską pieśnią, ważną nie tylko ze względu na zabytki języka, ale jako utwór literacki o doniosłym znaczeniu dla narodu. Tekst zawiera wiele archaicznych form, które utrudniają jego odbiór współczesnemu czytelnikowi, jednak stanowią istotny ślad języka polskiego z epoki średniowiecza. Do zabytków języka polskiego zaliczamy też: „Kazania świętokrzyskie”, „Psałterz floriański”, „Kazania gnieźnieńskie”, „Roty przysiąg sądowych”, „Biblię królowej Zofii” i „Psałterz puławski”.

Najwspanialszym przykładem polskiej liryki średniowiecznej obok „Bogurodzicy” jest „Lament świętokrzyski”. Utwór pochodzi z drugiej połowy XV wieku. Jego rękopis znaleziony został w bibliotece klasztoru Świętego Krzyża (stąd tytuł utworu) należącego do Zakonu Benedyktynów. Autor dzieła jest nieznany. Religijna twórczość poetycka tamtych czasów często nawiązywała do motywu maryjnego, który jest wykorzystany w utworze. Lament świętokrzyski przedstawia Maryję opłakującą śmierć Syna. Współcierpi ona z ukrzyżowanym Synem. Mówi o tym jej lament, który przeradza się w skargę. Matka Boska ma tu bardzo ludzkie cechy, staje się symbolem uniwersalnego ludzkiego cierpienia. Tragedia Maryi sprawia, że przełamany zostaje dystans między Nią a ludźmi. Maryja mówi do Syna, skarży się do Archanioła Gabriela - pierwszego zwiastuna radości, zwraca się do wszystkich matek i wszystkich ludzi, aby wzięli udział w Jej rozpaczy. Podczas, gdy dotąd u Niej szukano pomocy i pociechy, Teraz Ona szuka jej u ludzi. W pieśni występuje kolejny motyw charakterystyczny dla średniowiecza. To motyw Matki Bożej Bolesnej, nazywany od słów łacińskiej pieśni Stabat Mater Dolorosa. Obrazuje go stojąca pod krzyżem Maryja, która cierpi na widok umierającego syna.

„Boska komedia” autorstwa Dantego Alighieriego bywa nazywane summą średniowiecza. Stanowi bowiem odzwierciedlenie wiedzy wieków średnich pod względem filozoficznym, teologicznym i historycznym. Poemat przedstawia wizję Dantego wędrówki przez zaświaty – Piekło, Czyściec i Niebo. Piekło zawiera dziewięć kręgów i przedsionek, gdzie znajdują się ci, którzy zaniechali czynienia dobra. Kolejne kręgi są coraz straszniejsze i przeznaczone dla coraz większych grzeszników. Należą do nich, m.in. lubieżnicy, skąpcy, ludzie pyszni, heterycy, samobójcy, mordercy, tyrani i obłudnicy. W ostatnim kręgu przeznaczonym dla największych grzeszników – zdrajców na samym dnie cierpi Judasz oraz zabójcy Cezara – Brutus i Kasjusz. W opisach scen piekielnych można dostrzec obrazy, które mają budzić grozę i przerażenie. Zostały one później nazwane scenami dantejskimi. Czyściec to miejsce, w którym odbywają pokutę dusze mniej grzeszne. Znajduje się na górzystej wyspie na antypodach Jerozolimy. Przewodnikiem po czyśćcu jest Wergiliusz. Wizja raju odtwarza model kosmosu opisany przez Ptolemeusza. W dziele Dantego raj składa się z dziewięciu sfer: siedem pierwszych stanowią ciała niebieskie krążące wokół Ziemi, ósmą sferą jest niebo gwiazd stałych, ostatnią zaś primum mobile wprawiająca w ruch planety. „Boska Komedia” jest utworem wybitnie średniowiecznym, napisanym sto lat przed początkiem renesansu. O przynależności do średniowiecza świadczy: czas powstania, teocentryzm, motywy apokaliptyczne, alegoryczność i symbolika. Poemat zawiera również cechy typowe dla literatury renesansowej. Możemy do nich zaliczyć: posługiwanie się językiem narodowym, rezygnacje z anonimowości, koncentrowanie się na człowieku i jego przeżyciach, nawiązanie do poezji antycznej oraz zaangażowanie w życie polityczne i obywatelskie.