Pojęcia renesans

Horacjanizm, tendencje poetyckie nawiązujące do myśli i kształtu twórczości Horacego, upowszechnione w Europie w ciągu XVI–XVII w. Poeci tego nurtu, nawiązując do słynnej pieśni Horacego Exegi monumentum, podnosili temat trwałości poezji i nieśmiertelności jej twórcy, powracali do motywów mitologicznych. Pieśni, Listy i Satyry Horacego stały się inspiracją do formułowania wielu refleksji nad życiem, w których istotnym elementem były prawdy epikurejskie i stoickie. Łączenie doskonałości formy z prostotą stylu stało się wyznacznikiem twórczości horacjanistów różnych epok, poczynając od przedstawicieli renesansu włoskiego F. Petrarci, francuskiego P. Ronsarda i polskiego J. Kochanowskiego, poprzez barok i M. Sarbiewskiego, twórczość oświeceniową I. Krasickiego aż po młodopolskie wiersze L. Staffa.

Petrarkizm, tendencje literackie, zapoczątkowane w twórczości włoskiego poety wczesnego renesansu Francesco Petrarki, kształtujące ówczesny wzorzec poezji miłosnej. Petrarkizm wywierał przez wieki duży wpływ na literaturę europejską, zwłaszcza jeśli idzie o typ wyidealizowanej przez Petrarkę heroiny Laury - modelu poetycznej kochanki, traktowanej nader idealistycznie jako "donna angelicata" ("pani anielska"). Naśladowcy Petrarki przejmowali sposób prezentacji ukochanej, subtelne analizy uczuć oraz charakterystyczne środki stylistyczne, takie jak antytezy i kontrasty. To zjawisko odwoływania się poetów europejskich do średniowiecznego wzorca było niezwykle trwałe, bo żywe aż do XIX wieku. Petrarkistowskie rozdarcie: niepewność, rozterki, motyw walki z samym sobą i ze światem, paradoks życia i śmierci występują w twórczości Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, zwłaszcza w erotykach.

Cyceronianizm, odmiana stylu retorycznego, wzorowana na dziełach Cycerona (II w. p.n.e.), uważanych za najdoskonalsze wcielenie klasycznego stylu oratorskiego. Styl Cycerona odznaczał się jasnością, bogactwem, przy unikaniu skrajności, a zwłaszcza rozmaitością, dostosowaną do celu wypowiedzi. Cyceron podkreślał zwłaszcza potrzebę związku ozdobnego mówienia z mądrym myśleniem, akcentując społeczną doniosłość działalności oratorskiej.

Antropocentryzm, przeciwieństwie do średniowiecznego teocentryzmu - Bóg w centrum zainteresowania, w renesansie zainteresowano się przede wszystkim człowiekiem, dlatego tę epokę można nazwać antropocentyczną (gr. Atropos- człowiek) . Renesansowi artyści, myśliciele, filozofowie zaczęli analizować zagadnienia takie jak: pozycja człowieka w świecie, przeżycia wewnętrzne, człowiek wobec śmierci, wobec Boga. Zainteresowali się również światem, w którym żyją: przyrodą, obyczajami, kulturą, stąd w utworach renesansowych dominuje tematyka świecka, a ich bohaterem jest ziemianin, dworzanin i poeta. Warto bowiem pamiętać, że właśnie w renesansie powstały liczne traktaty dotyczące poezji oraz roli i zadań poety.

Reformacja - to ruch religijno społeczny zapoczątkowany przez Marcina Lutra (1483-1546). W 1517 Marcin Luter w Wittenberdze przedstawił 95 tez skierowanych przeciw sprzedaży odpustów. Reformatorzy oburzeni uprawiającymi synomię biskupami, hołdowaniem nepotyzmowi przez papieży, czynami rozwiązłych księży, lenistwem mnichów, a także bogactwami Kościoła, pragnęli w najszczerszy sposób zmienić Kościół.
Luter wyznawał zasadę usprawiedliwienia przez wiarę. Był przeciwnikiem celibatu księży i zakonom. Jedynie Chrzest i Komunia były uznawane przez Lutra. Drugim ważnym odłamem reformacji był i jest nadal kalwinizm. Nauka Jana Kalwina w wielu punktach jest zbieżna z poglądami Lutra. Wprowadza jednak istotną modyfikację, którą jest nauka o predestynacji. Według niej Bóg z góry przeznacza pewnych ludzi do zbawienia, innych zaś do potępienia. Nasze uczynki są zatem tylko konsekwencją tego wyroku i nie mogą już nic zmienić.

Humanizm, renesans nie widząc przejawów humanizmu w średniowieczu, sięgnął po nie aż do antyku. W tym okresie należy jednak wyróżnić trzy grupy humanistów:
1) filologów, czyli tych, którzy badali i starali się przekazać współczesnym myśl humanistyczną zawartą tak w dorobku filozoficznym, jak i literackim starożytności. Zajmowali się więc wytworami człowieka, jego literaturą, filozofią, sztuką, umiejętnościami praktycznymi.
2) psychologów i moralistów. Czołowym przedstawicielem tego nurtu był M. de Montaigne. Humanizm Montaigne'a miał charakter przyrodocentryczny (naturalistyczny). Ujmował człowieka jako część przyrody. W poglądach etycznych podkreślał, że zadaniem filozofii i wszelkiej nauki jest znajdowanie miejsca dla dobra, cieszenie się życiem - uczenie się "sztuki życia".
3) teologów. Humanizm chrześcijański był przeciwieństwem humanizmu filologów i psychologów. Wyłonił się z religijnej koncepcji świata. Głównym przedstawicielem tego nurtu był F. Salezy. Twierdził on, że Bóg chce uczynić wszystkie rzeczy dobrymi i pięknymi, a życie doczesne nie powinno być cierpieniem, lecz radością. Sprzeciwiał się traktowaniu życia ludzkiego i człowieka w sposób przedmiotowy, jako środka, za pośrednictwem którego dusza osiąga żywot wieczny, a tym samym rygorystycznej religii, domagającej się poświęceń, pokuty i ascezy.

Neoplatonizm florencki, kierunek filozoficzny, w świetle którego tworzyli i działali humaniści renesansowi. Sprzeciwiał się on arystotelizmowi, będącemu wtedy synonimem znienawidzonej scholastyki średniowiecznej. Najwybitniejszym neoplatonikiem był Marsilio Ficino z Florencji, który głosił doskonałość człowieka jako Bożego stworzenia. Drugim znanym przedstawicielem kierunku był Giovanni Pico della Mirandola, który widział w człowieku wielką moc wyboru dobra i zła oraz możliwość zadecydowania o swej miłości do Boga. W formie jednak neoplatonicy musieli nawiązać do Arystotelesa, (to on ustanowił kanon poetyk antycznych). Czytano Arystotelesa w oryginale, omijając średniowieczne naleciałości interpretacji scholastycznych.
Sonet - kunsztowna kompozycja poetyckiego utworu literackiego złożona z 14 wersów zgrupowanych w dwóch czterowierszach i dwóch tercynach. Forma ukształtowana we Włoszech w XIII-XIV w., głównie w twórczości Dantego Alighieri i F. Petrarki. W Polsce wprowadzili ten gatunek J. Kochanowski i M. Sęp Szarzyński. Sonet przeżył rozkwit w okresie baroku, np. w twórczości J.A. Morsztyna. Mało znany w XVIII w., pojawił się znów w epoce romantyzmu, m.in. Sonety krymskie A. Mickiewicza (1826). Był popularny u schyłku XIX i na początku XX w., w okresie Młodej Polski (m.in. A. Asnyk, M. Konopnicka, J. Kasprowicz, K. Tetmajer Przerwa, L. Staff).

Fraszka – (wł. frasca - gałązka, drobiazg, bagatela, błahostka) krótki utwór wierszowany, liryczny lub satyryczny, często oparty na anegdocie. Nazwę wprowadził w Polsce J. Kochanowski, autor licznych fraszek. Fraszka wywodzi się ze starożytności, swoimi korzeniami sięga do epigramatu, którego twórcą był Symonides z Keos. Były to krótkie napisy na kamieniach nagrobnych (epitafium) i przedmiotach codziennego użytku.

Tren - utwór poetycki wywodzący się z poezji żałobnej antycznej Grecji. Pierwotnie pieśń obrzędowa, później ważny element greckiej tragedii. Wyrażała żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętywała myśli i czyny zmarłego, sławiła jego zasługi. Występował rzadko w średniowieczu, odrodził się w okresie renesansu, w Polsce dzięki J. Kochanowskiemu, który stworzył cykl Trenów (1580) po śmierci córki Urszuli - dzięki niemu tren był w literaturze polskiej popularny w XVI-XVIII w.

Kazanie (Skarga) –
-narrator porównuje ojczyznę do matki, podkreślając w ten sposób, że należy traktować ją z szacunkiem, miłować i dbać o jej dobro
-zwraca się on do szlachty, ponieważ głównie ta grupa społeczna przyczyniła się do sytuacji w jakiej znalazła się Rzeczpospolita
-Skarga w swoim kazaniu podkreśla, jak wiele zawdzięczają obywatele swojej ojczyźnie - "...jest (...) komorą dóbr waszych wszystkich"
-szlachta zawdzięcza Rzeczypospolitej wiarę katolicką, "złotą wolność" władzę królewską, którą może sobie sama wybierać dzięki wolnej elekcji
-jedyną troską szlachty jest ich własne zdrowie, zabawy
-Skarga posłużył się alegorią tonącego okrętu, którego nie próbuje ratować nikt, kto nim płynie; jest to alegoria Polski, która znajduje się w coraz gorszym stanie politycznym, a szlachta jej nie próbuje ratować
-celem tego kazania jest ukazanie stanu, w jakim znajduje się Korona oraz przyczyn tej sytuacji, aby szlachta zmieniła swoje postępowanie - zaczęła bardziej dbać o ojczyznę, a nie o własne dobro
-magnaci nie ukazują wdzięczności za to, co dała im ojczyzna, są obojętni na jej los
-szlachta jest egoistyczna, myśli tylko o prywatnym interesie
-Skarga w swoim kazaniu usiłuje wskazać szlachcie jej bezmyślność, aby w ten sposób zmusić ją do refleksji i zmiany stosunku do ojczyzny
-Skarga wypowiada się w swoim kazaniu w sposób patetyczny, wzniosły (stylizacja biblijna); podkreśla w ten sposób powagę tematu
-tekst jest profetyczny - proroczy (autor przewiduje co się będzie działo z Rzeczpospolitą za kilkadziesiąt lat)

Traktat polityczny Frycz Modrzewski
"O poprawie Rzeczypospolitej" Andrzeja Frycza-Modrzewskiego ma charakter oratorskiego traktatu politycznego. Frycz -Modrzewski przedstawił wnikliwą analizę ustroju społeczno- politycznego i program przebudowy Rzeczypospolitej. Autor stworzył własną wizję prawidłowo funkcjonującego państwa. Dzieło składa się z pięciu ksiąg: "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie", "O kościele", "O szkole". Frycz-Modrzewski postulował wychowanie młodzieży, budowanie szpitali i przytułków. Domagał się uregulowania przywozu towarów zagranicznych, wprowadzenia jednakowego prawa dla wszystkich obywateli. Stanął w obronie chłopów, chciał zwalczać niesprawiedliwość społeczną. Autor zawarł myśl "bez praw nie może być prawdziwej wolności". Modrzewski był wyznawcą irenizmu, przeciwnikiem wojen. Występował przeciwko agresji, żądał umocnienia obronności państwa, utworzenia wojska zaciężnego, na którego utrzymanie płaciliby podatki wszyscy obywatele oprócz chłopa. Domagał się zmian wewnątrz Kościoła, uniezależnienia od papieża. Polityka państwa powinna być oddzielona od polityki Kościoła. Pragnął dopuszczenia świeckich do udziału w soborze. Frycz-Modrzewski przykładał wagę do edukacji młodzieży, za którą powinno odpowiadać państwo. Powinna być sieć szkół, powszechnie dostępnych, nauczyciele powinni otrzymywać odpowiednie wynagrodzenie, bo "szkolny stan jest najcudniejszy i rzeczom ludzkim najpożywniejszy". Modrzewski wiedział, że osiągniecie reform państwowych było możliwe poprzez króla i szlachtę, im zadedykował swoje dzieło. Występował przeciw nierówności prawa karnego, troszczył się o dolę chłopa. Księgi "O kościele" i "O szkole" były obrazą dla kleru. Kościół zakazał drukowania jego utworów, a zwłaszcza tych dwóch ksiąg.

Literatura ziemiańska - Literaturę ziemiańską inspirowała renesansowa tradycja „wsi spokojnej”, cechował ją kult ojczystych pamiątek. Kultura ziemiańska zbliżała się do kultury ludowej, jej muzyki, pieśni, obyczajów i obrzędów religijnych; świadczą o tym m.in. stylizacje językowe w niektórych utworach literackich. Nurt ziemiański (zwany też sarmackim lub swojskim) opanował szlacheckie dworki, gdzie ceniono niemal do przesady swojskość, rodzimą kulturę oraz ziemiański tryb życia. Oprócz pamiętnikarstwa (Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska) w szlacheckich dworkach, odległych od miast, tętniących własnym życiem, kultywujących rodzime tradycje, rozwijała się także poezja ziemiańska. Poeci (Wacław Potocki) prezentowali wzór życia na wsi, głosili zasadę umiaru wywodzącą się z filozofii stoicyzmu, a także pochwałę natury. Wieś w ich poezji jawiła się jako Arkadia, miejsce ucieczki od problemów świata doczesnego. Literatura nurtu ziemiańskiego przykładała ogromną wagę do tradycji narodowej, tworzyła szlachecką ideologię (wywodzącą się od słynnej teorii o Sarmatach, bardzo rozpowszechnionej w XVII wieku), a polski rodowód uznawała za najważniejszy.

Sielanka realistyczna - Sielanka jest to utwór tematycznie związany z wsią, często też dotyczy miłości. Gatunek ten wywodzi się z antyku. W starożytnej Grecji sielanki pisał Teokryt a w Rzymie Wergiliusz i już wtedy ukształtowały się dwie odmiany sielanki: sielanka konwencjonalna, taka w której obraz wsi jest wyidealizowany, wychwala wyłącznie uroki życia wiejskiego, jest wykorzystany topos arkadyjski oraz sielanka realistyczna, taka która odzwierciedla fakty z życia człowieka na wsi, często mówi o ciężkiej pracy chłopa. Takie właśnie sielanki pisał Szymon Szymonowic.