1. ‘taki, któremu nic nie grozi’; 2. ‘chroniący przed niebezpieczeństwem’; 3. ‘beztroski, spokojny; śmiały, odważny; poufały, zażyły; pewny, pewny siebie’ (XVI w.); od XV w.; pochodzi od wyrażenia bez pieczy ‘bez opieki’ – pierwotnie w znaczeniu ‘niemający opieki, niewymagający opieki’> ‘pewny, któremu nic nie grozi’; dawniej występowała też forma przezpieczny ‘bezpieczny, beztroski’
1. ‘tłum ludzi ciemnych, motłoch, hołota, z niechęcią o tłumie’; 2. pierwotnie bez ujemnego zabarwienia ‘gromada (ludzi)’; od XV w.; pochodzi od psłow. *tlšča ‘napęcznienie, grubość’ > wtórnie ‘to, co napęczniałe, grube, co ma dużą objętość, masę’ utworzonego od psłow. przymiotnika *tlstъ z przyrostkiem *-ja; por. też ros. tólšča ‘grubość, gąszcz, masa, pokład’ oraz ukr. tóvšča ‘(gruba) warstwa; wielkie zbiorowisko ludzi lub zwierząt’, przenośnie ‘szeroki ogół, masy ludowe’
‘wsparcie, datek dla ubogiego’.
1. ‘siany na wiosnę (zboże)’; 2. stpol. też o polu ‘przeznaczone pod wiosenny zasiew’. ‘krzepki, czerstwy, dziarski’ – dziś tylko w wyrażeniu stary, ale jary.
1. ‘zupa z kapusty’; 2. ‘drobny deszcz, mżawka’; 3. gwarowo pierwotnie ‘deszcz padający w okresie sadzenia kapusty’; rozwój formy: kapustniak> kapuśćniak > kapuśniak
1. ‘duma, buta’; 2. ‘krnąbrność, nieposłuszeństwo’; od XV w. obok formy gardość; w XVI w. występował pierwotny wyraz gardy ‘wybredny’.
‘bezszynowy elektryczny środek masowej komunikacji miejskiej’; od w XX w.; pochodzi od ang. trolley bus (por. też niem. Trolleybus, fr. trolleybus, ros. trolléjbus) < ang. trolley ‘obracać’ (dotyczył krążka służącego do stykania się pantografu z przewodem elektrycznym) + bus (złożenie podobne jak w przypadku wyrazu autobus).
‘posiłek poranny’.
1. ‘świeca poświęcona, zapalana przy umierającym orazw czasie burzy’; 2. stpol. ‘święto Matki Bożej Gromnicznej’; od XV w.;podstawą dawny przymiotnik gromny ‘odnoszący się do gromu, pioruna’; dialektalnie też w postaci gromica
od XVIII w.; wyraz utworzony od przymiotnika zaufały przez ściągnięcie się dwóch samogłosek w jedną (au > u) oraz zinterpretowanie samogłoski f jako uproszczenia chw (pod wpływem wyrazów chwała, chwila).
przestarzale ‘na innym, w innym miejscu, na inne miejsce’; ogsłow. (por. górnołuż. hindźe ‘w innym miejscu’, ros. dialektalne índe / índi ‘na inne miejsce, w innym miejscu, gdzieś; kiedyś; innym razem’) < psłow. *jьnъde‘w innym miejscu, gdzie indziej’ – przysłówek od przymiotnika *jьnъ ‘inny’ z partykułą *-ъde (patrz GDZIE); dawniej od 1400 r. w postaci indzie ‘w innym miejscu’, a dialektalnie również indzie (indzi) / indziej; dziś występuje tylko w wyrażeniach: gdzie indziej, kiedy...
1. Początkowo ‘wiedźma, znachorka zamawiająca choroby i pomagająca przy porodach’; 2. z czasem ‘stara kobieta, staruszka’; 3. ‘matka ojca lub matki’(XVI-XVII w.) – dziś w tym znaczeniu stosowane jest zdrobnienie babka lub spieszczone babcia; słowo zaczęło funkcjonować także w różnych znaczeniach metaforycznych: 4. ‘mężczyzna tchórzliwy, zniewieściały, plotkarz’;5. ‘posągi kamienne przypominające kształtem kobiety, także z czasów pogańskich’; 6. ‘wszelkiego rodzaju zatyczki (kloce, kłody do...
1. ‘ciągnąć, przesuwać z trudem coś lub kogoś po czymś’; 2. ‘prowadzić kogoś wbrew jego woli’; 3. potocznie ‘prowadzić, nieść, wieźć za sobą kogoś lub coś niepotrzebnego, niewygodnego’; wlec się: 4. ‘być wleczonym po czymś’, 5. ‘iść, jechać powoli, z trudem’ oraz 6. potocznie ‘ciągnąć się przez długi czas’.
1. ‘opaska zakładana psu na szyję’; 2. ‘pas sierści albo piór innej barwy naszy i niektórych zwierząt’; 3. stpol. też wyjątkowo ‘ozdobny łańcuch noszony na szyi’.
1. ‘doroczny jarmark, okresowa sprzedaż towarów’; 2. regionalnie ‘odpust’; 3. stpol. ‘doroczne święto patrona kościoła, odpust’; 4. również ‘targowisko, miejsce sprzedaży pod gołym niebem’ (XVI w.).
1. ‘wynosić się nad innych, chcieć panować, przewodzić’; 2. ‘wzbogacać się’ (od XVI w.); 3. dawniej panoszyć ‘wzbogacać; dawać większą władzę, dodawać wartości, znaczenia’; jest to czasownik odrzeczownikowy utworzony od stpol. panosza ‘niższy szlachcic, zależny od możniejszej szlachty; sługa, pachołek’ pochodzącego od wyrazu pan; pierwotnie ‘zachowywać się jak panosza’
1. ‘wejść, wstąpić gdzieś, przybyć, zrobić gdzieś pierwszy krok’; 2. ‘postawić gdzieś stopę idąc, zrobić pierwszy krok’; stpol. też: 3. ‘wznieść się’, 4. ‘wziąć udział’ oraz 5. ‘stanąć do walki’.
1. ‘matka’; 2. dziś tylko przenośnie ‘ojczyzna’ i w znaczeniu matematycznym ‘zespół elementów, np. liczb lub funkcji, ustawionych w prostokątną tablicę o m wierszach i n kolumnach’; od XIV w.; pochodzi od psłow. *mati, *matere opartych na jego formie biernika – *materь
‘forma, bryła ciasta, bryła chleba’.
1. ‘ten oto, ten właśnie’; 2. stpol. (XV-XVI w.) ‘obecny, teraźniejszy’.
1. ‘znak wyróżniający, emblemat, symbol’; 2. ‘umowny okrzyk, wołanie(podczas bitwy)’; 3. ‘herb, znak rozpoznawczy’; 4. też ‘wróżba, prognoza’(XVI w.); od XIII w.; odpowiednik jedynie w dolnołuż. gódło ‘przezwisko; zagadka’;pol. > ukr. dawne godlo, kchodlo ‘ród, plemię’ oraz potocznie białorus. kódla ‘ród, rodzina; dom’; zachsłow. *godlo ‘to, co służy do umówienia, uzgodnienia,zapowiedź czegoś, umówione, uzgodnione wołanie, znak, wróżba, zagadka’– pierwotnie nazwa narzędzia utworzonego z...
1. ‘niezdolność do posługiwania się mową’; 2. dawniej ‘nieme stworzenie, niemowa’; 3. potocznie ‘osoba niezaradna’.
1. ‘będący przy czymś, znajdujący się w jakimś miejscu w danym momencie’; 2. ‘dzisiejszy, współczesny’; 3. stpol. obiecny ‘powszechny’, obiecnie ‘publicznie, jawnie’ (od XV w.); 4. ‘będący gdzieś osobiście; teraźniejszy; powszechny, wspólny, publiczny’ (XVI w.); od XVI w.; pochodzi od psłow. *obъťьnъ ‘związany ze wspólnotą’ – przymiotnika utworzonego od psłow. *obьťь ‘wspólnota’ (por. stpol. w XV w. obec lub obiec ‘powoływanie w określonych sytuacjach grupy świadków o nieposzlakowanej opinii...
‘istniejący w czasach, o których była mowa’; od XVIII w.; dawniej też w postaci owoczesny (od czego przysłówek ówcześnie dawniej w postaci owocześnie); utworzony od wyrażenia ów czas ‘tamten czas’ – podobnie w przypadku wyrazów: podówczas oraz wówczas
‘posuwać się po gładkiej powierzchni’; od XVIII w.; pochodzi od psłow. *slizgati – czasownika ekspresywnego od psłow. *slizati (< pie. *slei-ģ-); dawniej od XVI w. miał postać ślizać się ‘ślizgać się’
1. ‘przebywać, przestawać z kimś’; 2. ‘utrzymywać z kimś ścisły kontakt, stosunki towarzyskie’; 3. ‘współżyć’; 4. ‘mieć w czymś udział, uczestniczyć’; od XV w.; jest to czasownik odprzymiotnikowy od pol. słowa obcy w pierwotnym znaczeniu ‘wspólny’
1. ‘jedenasty miesiąc roku’; 2. stpol. też ‘październik’; od XV w.; słow. postać *listopadъ ‘opadanie liści jesienią; okres opadania liści’ utworzona ze złożenia *listъ + *padъ – rzeczownika odczasownikowego od psłow. *pasti (patrz PAŚĆ)