Rolnictwo jest podstawową i jedną z najstarszych dziedzin działalności człowieka. Wytwarza żywność pochodzenia roślinnego i zwierzęcego oraz produkuje surowce dla wielu gałęzi przemysłu. Oparcie rolnictwa na procesach biologicznych odróżnia je od innych dziedzin gospodarczych. Rolnictwo, podobnie jak leśnictwo i rybołówstwo, uzależnione jest od warunków naturalnych. Zależność ta jest najsilniejsza w porównaniu z innymi dziedzinami wytwórczości.
Spośród warunków naturalnych rozwój rolnictwa szczególnie silnie warunkują:
- ukształtowanie powierzchni - najbardziej korzystne nizinne, płaskie z dobrymi warunkami do infiltracji wody i wykształcenia profilu glebowego oraz dogodne dla prac polowych
- klimat - najkorzystniejsze strefy klimatyczne to umiarkowana ciepła, podzwrotnikowa zwłaszcza morskie i monsunowe typy klimatów. Klimat warunkuje długość okresu wegetacji i ilość wody dostarczanej do środowiska - cechy te nazywamy agroklimatem
- gleby - najkorzystniejsze, żyzne gleby to czarnoziemy na lessach, mady, czarne ziemie.
Szczególnie dogodne warunki dla rolnictwa mają obszary wilgotne umiarkowanej ciepłej lub zwrotnikowej i podzwrotnikowej strefy klimatycznej o nizinnym ukształtowaniu powierzchni i wysokiej jakości gleb.
Na świecie należą do nich:
- w Europie Nizina Padańska, Nizina Śląska, Węgierska, Rumuńska, Ukraina
- w Azji dorzecze Tygrysu i Eufratu, delta Mekongu, Nizina Gangesu, Mandżuria, Nizina Chińska
- w Afryce delta Nilu
- w Ameryce Południowej Pampa
- w Ameryce Północnej Nizina Centralna, Równiny Prerii, Kotlina Kalifornijska
Większość obszarów świata odznacza się mało i średnio korzystnymi warunkami dla rolnictwa.
W globalnej produkcji rolniczej czołowe miejsca w świecie zajmują: Chiny, Stany Zjednoczone, Indie, Rosja, Brazylia, Francja, Niemcy, Indonezja, Argentyna, Polska i Turcja. Duża globalna produkcja rolnicza wcale nie oznacza, że produkcja ta w przeliczeniu na 1 mieszkańca jest wysoka. Z wymienionych krajów wysoką produkcje na 1 mieszkańca wykazują tylko Stany Zjednoczone, Francja i Polska, a bardzo niską - Chiny, Indie i Indonezja. Niekiedy dużo nadwyżek żywnościowych produkują niewielkie państwa, np Dania, Nowa Zelandia i Węgry.
Produkcja zwierzęca
Chów zwierząt gospodarskich
Mięso oraz produkty mleczarskie mają coraz większy udział w żywieniu ludności świata. Produkty gospodarki hodowlanej stanowią obecnie około 40% wartości produkcji rolniczej świata i udział ten ciągle rośnie.
Chów zwierząt dostarcza nie tylko mięsa, ale również mleka, jaj, wełny, skór i innych towarów. Produkcję roślinną i zwierzęcą należy rozpatrywać jako złożony system. Hodowla zużywa znaczną część płodów rolnych, jest źródłem nawozu i siły pociągowej.
W roku 2003 wyprodukowano na świecie prawie 250 mln ton mięsa (tabela 1), z tego ponad 141 mln ton w krajach rozwijających się i niespełna 108 mln ton w krajach rozwiniętych. Jednakże około - produkcji mięsa na rynku światowym pochodziło z krajów rozwiniętych.
Hodowla zwierząt może być:
- ekstensywna - polegająca na wykorzystaniu naturalnych, trawiastych obszarów pastwisk;
- intensywna - bazująca na produkowanych paszach.
Chów zwierząt ma większe znaczenie w krajach wysoko rozwiniętych (50-90% dochodu całego rolnictwa). W skali świata od 1970 r. produkcja zwierzęca systematycznie rośnie - najszybciej produkcja drobiu i trzody chlewnej.
Bydło - w chowie bydła wyróżnia się dwa kierunki:
- mięsny - w większości przypadków to ekstensywna hodowla rozwijająca się na obszarach naturalnych pastwisk. Największe rejony tego typu chowu występują w Brazylii, Argentynie, na Wielkiej Równinie Prerii, w Australii, Kazachstanie, Rosji i na obszarach trawiastych Afryki;
- mleczny - to z reguły chów intensywny, dominujący w Europie Zachodniej, południowo-wschodniej Australii ( eksport 1,3 mln ton) oraz północno-wschodniej i północnej części Stanów Zjednoczonych ( eksport 1 mln). Podstawą intensywnej gospodarki hodowlanej jest duża produkcja zbóż, roślin pastewnych i soi.
Trzoda chlewna - podstawą żywieniową trzody są ziemniaki, kukurydza i inne zboża oraz odpady pożywienia ludzkiego i pasze przemysłowe. Najwięcej świń hoduje się w krajach umiarkowanej strefy klimatycznej tj. w Chinach, głównie na nizinach: Chińskiej i Mandżurskiej, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie (rejon przyjeziorny; około 700 tys. ton). oraz w Europie Zachodniej i Środkowej ( około 1 mln ton ).
Owce - najwięcej owiec hoduje się w krajach posiadających duże obszary naturalnych, suchych pastwisk, np. Australia, Azja Środkowa, Hiszpania, Turcja, Nowa Zelandia. W ostatnich latach pogłowie owiec systematycznie spada.
Drób - intensywny rozwój hodowli notuje się głównie w krajach wysoko rozwiniętych, w których podstawę pożywienia drobiu stanowią pasze przemysłowe.
Do obrotu światowego najwięcej trafia mięsa drobiowego. Decydujący udział w jego eksporcie mają Stany Zjednoczone (3 mln ton), Brazylia (1,2 mln ton) i Unia Europejska (1 mln).
Ważną rolę w wyżywieniu ludności odgrywa mleko i jego przetwory. Produkcja mleka ciągle rośnie i w 2003 roku wyniosła prawie 600 mln ton (tab. 2). Najwięcej mleka produkują kraje o dużej liczbie ludności i o znacznej powierzchni oraz kraje Unii Europejskiej traktowane łącznie. Duża produkcja krajów Unii Europejskiej jest efektem wysokiej mleczności krów:
4-5-krotnie większej niż np. w Indiach, Brazylii czy Pakistanie, i 2-3-krotnie większej niż w Rosji czy Nowej Zelandii.
Produkcja roślinna
Poza zapewnieniem żywności przeznaczonej do bezpośredniego spożycia przez ludzi (zboża, rośliny bulwiaste, oleiste i cukrodajne oraz warzywa i owoce) lub spożywanej po przetworzeniu, produkcja roślinna dostarcza także używek, przypraw, paszy dla zwierząt hodowlanych oraz surowców dla przemysłów: spożywczego, farmaceutyczno-kosmetycznego, włókienniczego, energetycznego i chemicznego.
Zboża - dominują w produkcji roślinnej na świecie. Są główną grupą roślin alimentacyjnych, czyli żywieniowych, zwłaszcza w krajach słabo rozwiniętych. Kraje wysoko rozwinięte większość zbiorów zbóż przeznaczają na pasze.
Pszenica jest uprawiana głownie w klimatach umiarkowanych i podzwrotnikowych. Wymaga dobrych gleb i starannej uprawy. Istnieją odmiany pszenicy ozimej i jarej. Pszenica ozima jest wrażliwa na spadki temp.; północna granica zasięgu jej uprawy w przybliżeniu pokrywa się z izotermą stycznia -10C.Pszenica jara natomiast daje niższe plony i dlatego jest uprawiana w zasadzie tylko tam, gdzie nie udaje się pszenica ozima.
Największy zwarty obszar uprawy pszenicy ciągnie się od Półwyspu Iberyjskiego przez zachodnią i środkową Europę, Ukrainę, Azję Mniejszą, południową Rosję, Środkowe Powołże, południową część Niziny Zachodniosyberyjskiej, Iran, Pakistan, Indie, po wschodnie prowincje Chin.
Ryż - uprawiany jest głównie na obszarach monsunowych strefy klimatycznej zwrotnikowej i podzwrotnikowej. Uprawa odznacza się dużą pracochłonnością. Duże zasoby siły roboczej sprzyjały rozpowszechnieniu ryżu w Azji, skąd pochodzi większość (90%) produkcji. Tu ryż przeznaczany jest głównie na spożycie własne. Ekolodzy zwracają uwagę, że nadmierny karczunek lasów w Azji południowo-wschodniej zagraża zbiorom ryżu, gdyż zmniejsza dopływ wody. Do najważniejszych obszarów ryżowych świata należą: Chiny, Indie, Indonezja, Wietnam, Tajlandia, Mayanmar (Burma), Filipiny, Japonia, a poza obszarem Azji Brazylia, USA (Nizina Zatokowa), Egipt (delta Nilu), Nizina Padańska we Włoszech, Hiszpania.
Pozostałe zboża:
- Kukurydza - uprawiana jest w strefie klimatu gorącego, wilgotnego i w cieplejszej strefie umiarkowanej. Produkcja odznacza się dużą koncentracją, gdyż ponad 40% zbiorów przypada na USA. Sporo kukurydzy produkują kraje Ameryki Południowej, gdzie odmiennie niż w Stanach Zjednoczonych jest ona przede wszystkim zbożem jadalnym, a nie paszowym. Z kukurydzy wyrabia się sto kilkadziesiąt wyrobów, w tym papier, alkohol.
Proso i sorgo mają podobne, skromne wymagania glebowe i klimatyczne. Rejonami upraw są głównie Azja i Afryka. Sorgo ponadto ma dość duże znaczenie na suchych obszarach Stanów Zjednoczonych.
- Jęczmień - uprawiany w wielu regionach od równin po góry, nawet do 70 szer. geogr. pn. Na obszarach o krótkim okresie wegetacji przeważnie uprawiany jako jęczmień jary, na pozostałych jako ozimy. Jęczmień służy do produkcji pasz dla zwierząt, kasz, w browarnictwie.
- Owies - zboże pochodzenia śródziemnomorskiego. Nadaje się do uprawy od nizin po wysokość 1400 m n.p.m.. W światowej produkcji zbóż owies stoi na szóstym miejscu. Przede wszystkim uprawiany jest na Wyspach Brytyjskich, w Walii, Bretanii i Skandynawii. Owies w głównej mierze był używany jako pasza dla koni, obecnie ma głównie przeznaczenie paszowe i przemysłowe.
- Żyto - jest właściwie zbożem regionalnym. Dominacją uprawy odznacza się Europa. Żyto wypierane jest przez pszenicę, co jest przejawem wzrostu kultury rolnej. Najważniejszymi obszarami uprawy są: Polska, Niemcy, Białoruś, Rosja. Rejony uprawy podtrzymywane są w pewnym stopniu przez tradycję spożywania chleba żytniego.
Rośliny korzeniowe to głównie ziemniaki, maniok, bataty:
- ziemniak - jedna z najważniejszych upraw alimentacyjnych. Poza Europą głównym obszarem upraw są Chiny, Stany Zjednoczone. W Ameryce Południowej, skąd się wywodzi, ma niewielkie znaczenie. Na świecie występuje wiele odmian ziemniaka. Uprawą wczesnych, droższych na rynku odmian, zajmują się kraje Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej .
- maniok, bataty, taro są bulwami lub korzeniami o dużej zawartości skrobi, uprawianymi w krajach tropikalnych. Maniok w krajach afrykańskich, jak Nigeria, Zair, stanowi podstawę wyżywienia ludności.
Rośliny cukrodajne
- burak cukrowy - jest uprawą przemysłową, właściwą strefie umiarkowanej. Do najważniejszych obszarów upraw należą strefy żyznych gleb czarnoziemów i brunatnych: Ukraina, Rosja, Francja, Południowa Polska i Południowe Niemcy. Poza Europą ważnym rejonem uprawy są Stany Zjednoczone. Burak cukrowy jest pracochłonną, wymagającą uprawą. Jakość płodów obniża transport, stąd uprawa wiąże się z właściwą lokalizacją cukrowni.
- trzcina cukrowa - jest trawą o dużej zawartości cukru w miąższu. Główny obszar uprawy stanowią Ameryka Południowa, Północna oraz Środkowa, zwłaszcza kraje: Kuba, Meksyk, Dominikana, Puerto Rico, Jamajka, Brazylia, Stany Zjednoczone; w Azji - Indie, Chiny. W Afryce uprawia trzcinę cukrową RPA, Egipt. Znaczenie w uprawie ma też Australia.
Rośliny oleiste
Uprawa roślin oleistych - to najszybciej rozwijającą się dziedzina produkcji rolniczej. W ostatnich dziesięcioleciach cechuje ją przyrost produkcji dwukrotnie szybszy niż produkcji roślinnej ogółem. Wynika to nie tylko z coraz szerszego stosowania tych roślin do produkcji tłuszczów roślinnych, ale również ze wzrostu spożycia bezpośredniego, na paszę dla zwierząt, a także większego zużycia do celów przemysłowych. Prawie - tłuszczów roślinnych uzyskuje się z soi, palmy oleistej, rzepaku oraz słonecznika. Z pozostałych roślin istotne znaczenie mają jeszcze orzeszki ziemne, nasiona palmy kokosowej, nasiona bawełny.
W światowym handlu produktami rolnymi znaczącą rolę odgrywają używki - kawa, herbata, kakao. Zawierają substancje pobudzające system nerwowy, a także niewielkie ilości mikroelementów. Do używek zalicza się także tytoń.
- kawa jest uprawą strefy międzyzwrotnikowej, najpewniej wywodzi się z etiopskiej prowincji Kaffa, gdzie rośnie do dziś w stanie dzikim. Od lat głównym dostawcą kawy jest Brazylia. Spośród innych krajów Ameryki Południowej znaczenie ma też Kolumbia. Do liczących się na rynku producentów należą ponadto: Meksyk, Indonezja, Uganda, Etiopia. - tylko niecałe 20% produkcji zużywają kraje-producenci, większość zbiorów trafia na rynek światowy.
- kakao - ma podobne wymagania do krzewu kawowego i plantacje w dużym stopniu obejmują te same rejony. Produkcja światowa zmonopolizowana jest przez Wybrzeże Kości Słoniowej i Brazylię.
- herbata - jest uprawą Azji. Najważniejsi producenci to Indie (prowincje - Assam, Darjeeling) i Chiny. Chińczycy większość swojej produkcji spożywają w kraju. Producentami w skali świata są także: Sri Lanka, Kenia, Gruzja, Indonezja.
W strukturze upraw na świecie znaczącą i rosnącą rolę odgrywają owoce i warzywa. Na rynku światowym w obrotach największy udział mają owoce cytrusowe, banany, winorośl, jabłka. Warzywa uprawiane są w większości zamieszkanych obszarów świata, a ich produkcja jest proporcjonalna do liczby mieszkańców. W wielu obszarach o mniej korzystnych warunkach naturalnych uprawa prowadzona jest w szklarniach i pod namiotami foliowymi.
Rośliny włókniste i kauczukodajne
Spośród roślin dostarczających włókien najważniejszą rolę odgrywa bawełna. Bawełna wymaga dużej ilości wilgoci w ciągu całego okresu rozwoju i bezdeszczowej pogody w czasie zbioru. Najlepsze włókna uzyskuje się w wyniku sztucznego nawadniania. W początkowym okresie gwałtownego rozwoju produkcji włókien syntetycznych przewidywano rychły zmierzch uprawy bawełny. Wkrótce się jednak okazało, że nie łatwo uzyskać włókna dorównujące właściwościami użytkowymi włóknom naturalnym. Produkcja bawełny ciągle rośnie. Jest ona ważnym artykułem handlu światowego. Do obrotu trafia - produkcji bawełny. Eksport tego surowca wykazuje jeszcze większy stopień koncentracji niż jego uprawa; dwa kraje dostarczają prawie połowę eksportu światowego. Stany Zjednoczone - 25% i były Związek Radziecki - 23%.
Włókna służące do wyrobu grubych tkanin technicznych, lin, sieci, chodników dostarcza juta. Jest to roślina uprawiana w gorącym, wilgotnym klimacie, prawie wyłącznie w Azji. W związku z konkurencją włókien syntetycznych produkcja juty maleje.
Len uprawia się głównie w Europie. Zbiory lnu stanowią mniej niż 5% zbiorów bawełny. Roślina ta udaje się nawet w chłodnym klimacie strefy umiarkowanej. Najwięcej lnu uprawia się w Rosji, a ponadto w Polsce, Rumunii, Francji i krajach Beneluksu.
Twarde włókna na maty i powrozy - sizalu dostarcza agawa, pochodząca z Meksyku. Produkcja sizalu maleje.
Głównym źródłem kauczuku naturalnego jest kauczukowiec brazylijski. W stanie dzikim występuje w lasach Amazonii. Pod koniec XIX wieku Anglicy potajemnie wywieźli (rząd brazylijski strzegł monopolu w tej dziedzinie) nasiona tego drzewa i rozpoczęli jego uprawę na Cejlonie, a później na Malajach. Mimo konkurencji kauczuku sztucznego produkcja kauczuku naturalnego ciągle rośnie. O światowych zbiorach decyduje kilka krajów południowo - wschodniej Azji.
