Panowanie Bolesława Krzywoustego, jego testament i rozbicie dzielnicowe

W 1114 roku Bolesław wmieszał się w sprawy Czech, interweniując na rzecz wygnanego z Czech Sobiesława, zajął wówczas Kłodzko. W tej sytuacji panujący w Czechach Władysław zrezygnował z trybutu ze Śląska. Potwierdzeniem tego układu było małżeństwo Krzywoustego z Salomeą, siostrą żony Władysława czeskiego .

Po zakończeniu wojny z Niemcami zaczął Bolesław myśleć również o podboju Pomorza, i tak do 116 roku Bolesław podporządkował sobie Pomorze Gdańskie, które zostało wcielone do Polski. Podbój Pomorza Szczecińskiego został zakończony dopiero w 1123 roku, kiedy to książę Warcisław zobowiązał się przyjąć chrzest i stał się lennikiem Polski.

W 1129 roku książę zawarł sojusz z Danią, poparty małżeństwem swej córki Ryksy z Magnusem. Na początku lat 30-tych Krzywousty doznał kilku klęsk: w 1132 roku klęską nad rzeką Sajo zakończyła się próba osadzenia na tronie węgierskim Borysa, syna Kolomana.

W l. 1132-1134 Sobiesław czeski czterokrotnie najeżdżał Śląsk.

Bolesław Krzywousty poparł wybór antypapieża Anakleta II, doprowadziło to do tego, iż Innocenty II na prośbę arcybiskupa magdeburskiego Norberta w 1133 roku przemianował metropolię gnieźnieńską na biskupstwo i wraz z innymi biskupstwami polskimi poddał je władzy Magdeburga, w konsekwencji zmusił Krzywoustego do potwierdzenia praw metropolitarnych na spotkaniu z cesarzem Lotarem III w 1135 r. roku.

Druga połowa XII i cały wiek XIII określany jest w dziejach Polski jako czas rozbicia dzielnicowego lub rozdrobnienia feudalnego. Okres ten zapoczątkowany został wraz ze śmiercią Bolesława Krzywoustego w 1138 roku, który na mocy wydanej przez siebie, jeszcze za życia, ustawy sukcesyjnej zwanej powszechnie testamentem Krzywoustego, podzielił państwo polskie pomiędzy swoich synów. Ustawa Sukcesyjna Bolesława Krzywoustego została opracowana prawdopodobnie na kilka lat przed śmiercią księcia, a zaprzysiężona na wiecu przez dostojników duchownych i świeckich, nabrała charakteru aktu polityczno- prawnego. Fakt jej wydania tłumaczy się też tzw. buntem Skarbimira z 1118r. Ten, dotychczas wierny, współpracownik Krzywoustego, za wystąpienie przeciw księciu został ukarany oślepieniem. Był przeciwny, bowiem wszelkim statutowym regulacjom sprawy następstwa tronu w Polsce i uważał, że o wyborze panującego księcia winna decydować elita możnowładcza. Celem rozporządzenia sukcesyjnego było ustanowienie takiego porządku dziedziczenia, który gwarantowałby jedność państwa. Istotą nowego porządku miało być utworzenie dziedzicznych dzielnic, które miały być podstawą materialnej egzystencji poszczególnych synów Krzywoustego oraz jednej dzielnicy niedziedzicznej tzw. pryncypackiej, która miał przechodzić we władanie najstarszego członka dynastii. Główne agendy władzy princepsa stanowiły: wypowiadanie i prowadzenie wojen, reprezentacja państwa na zewnątrz, zawieranie traktatów, inwestytura dostojników kościelnych tj. biskupów i arcybiskupa, prawo mianowania kasztelanów w głównych grodach juniorów oraz zwierzchność sądowa w stosunku do juniorów.

Po śmierci Bolesława Krzywoustego, władzę jako książę zwierzchni objął najstarszy syn Władysław, w skład jego dzielnicy weszły: ziemia krakowska i sandomierska, oprócz tego otrzymał Śląsk i ziemię lubuską. Wielkopolskę otrzymał Mieszko Stary, Kujawy z Mazowszem Bolesław Kędzierzawy. Ziemia łęczycko- sieradzka była zabezpieczeniem materialnym wdowy po Krzywoustym, Salomei i jej najmłodszych synów: Henryka Sandomierskiego i Kazimierza Sprawiedliwego.

Ustawa sukcesyjna Krzywoustego okazała się jednak trudna do realizacji, ponieważ niedługo po śmierci księcia doszło do konfliktu w łonie dynastii między seniorem Władysławem, synem Zbysławy a juniorami i ich matką, Salomeą. Jednocześnie możni zainteresowani byli w obaleniu pryncypatu i w takim podziale Polski, w którym obok siebie stanęłyby równorzędne pod względem państwowo- prawnym małe państewka dzielnicowe. Otwarłoby im to drogę do rzeczywistego wpływu na księcia, który właśnie im zawdzięczałby swoją władzę. Kiedy w 1141 roku z pominięciem Władysława juniorzy zwołali do Łęczycy wiec, który miał podjąć decyzję co do zamążpójścia lub oddania do klasztoru córki Krzywoustego Judyty, Władysław rozpoczął kroki wojenne przeciw braciom. W 1144 roku po śmierci Salomei doszło do nowego konfliktu, tym razem o oprawę wdowią tj. o opróżnioną przez Salomeę dzielnicę. Mimo przewagi, Władysław poniósł klęskę. W dużym stopniu przyczyniła się do niej klątwa arcybiskupa Jakuba ze Żnina, który wyraził także swoje poparcie dla juniorów. Władysław wraz ze swoją żoną, Agnieszką, został wypędzony z kraju. Rządy w Polsce objęli Bolesław Kędzierzawy i Mieszko Stary. Henryk i Kazimierz nie osiągnęli jeszcze lat sprawnych i pozostawali pod opieką braci.

Tymczasem Władysław szukał pomocy przeciw juniorom w Niemczech, u Konrada III, który przygotował wyprawę zbrojną na Polskę. Mimo wszystko nie przyniosła ona pożądanych rezultatów, gdyż wystąpiły trudności z przekroczeniem Odry, a także ze względu na deklarację posłuszeństwa ze strony juniorów. W końcu klątwę na Władysława zatwierdził sam papież po tym, jak juniorzy wzięli udział w wyprawie krzyżowej. W tym samym czasie zabiegi dyplomatyczne Agnieszki spowodowały zwrot sytuacji i nastawienia papieża do Polski. Papież Eugeniusz III zażądał od juniorów wpuszczenia do Polski Władysława. Mimo rzuconej klątwy, żądanie nie dało jakichkolwiek rezultatów. W 1157 roku cesarz Fryderyk Barbarossa podjął się zorganizowania wyprawy na Polskę. Przekroczono trudną do sforsowania linię Odry i wtargnięto do kraju w kierunku Poznania. Wystraszeni Polacy poprosili o pokój i w Krzyszkowie pod Poznaniem Bolesław Kędzierzawy złożył cesarzowi przysięgę wierności i znaczną daninę pieniężną i zobowiązał się przybyć do Magdeburga, gdzie miała być rozsądzona sprawa między Władysławem a juniorami. Gwarancją dotrzymania słowa miało być oddanie zakładnika, Kazimierza Sprawiedliwego, w ręce cesarza. Bolesław Kędzierzawy przysięgi nie wypełnił, więc wyprawa nie odniosła skutku. Dwa lata później zmarł Władysław i wtedy dopiero możliwy był powrót do kraju jego synów - Bolesława Wysokiego i Mieszka Plątonogiego. Ci zawładnęli początkowo Śląskiem z wyłączeniem głównych grodów, które zdobyli około 1166 roku. Mimo wygnania z kraju najstarszego przedstawiciela dynastii, Władysława, zasady senioratu w zasadzie nie obalono. Na miejsce Władysława wstąpił Bolesław Kędzierzawy. Szybko jednak zarysował się konflikt między synami Krzywoustego. Henryk, dochodząc do lat sprawnych, otrzymał wyznaczoną dla siebie ziemię sandomierską. Nie wspomniano jednak nawet o ziemi dla Kazimierza Sprawiedliwego, najmłodszego syna. Kiedy zmarł Henryk sandomierski (w 1166 roku), Kazimierz prawdopodobnie otrzymał kawałek wykrojonej ziemi po Henryku (tzw. kasztelanię wiślicką). W 1173 roku, po śmierci Bolesława Kędzierzawego, próbowano posadzić na tron Kazimierza. Nie wiadomo, czy Kazimierz był zbyt słaby, żeby oprzeć się Mieszkowi Staremu, czy też uległ stronnictwu możnych, w każdym razie dzielnicę senioralną przejął właśnie Mieszko Stary. Wprowadził on do Krakowa swoich urzędników, jednak w wyniku jego autorytarnych rządów, około 1177 roku doszło do buntu panów krakowskich, którzy wysunęli kandydaturę Kazimierza sprawiedliwego na tron krakowski. Ten, po opanowaniu tronu w Krakowie zmierzał do zalegalizowania swych rządów u papieża, stąd w 1180 roku zwołał wiec w Łęczycy, z udziałem arcybiskupa i wszystkich biskupów polskich. Za cenę ustępstw na rzecz Kościoła w postaci zniesienia ius spolii/ tj. prawa księcia do ruchomości po zmarłym biskupie/ oraz ograniczenia nadużyć w korzystaniu z powód i tzw. stacji w dobrach kościelnych uzyskał papieskie zatwierdzenie swojego pryncypatu. W praktyce rządy Kazimierza Sprawiedliwego oznaczają zmierzch zasady senioratu.

Postępujące rozbicie dzielnicowe Polski było niekorzystne dla polityki zewnętrznej, a w końcu wpłynęło na zawężanie się horyzontów politycznych polskich książąt. Kraj był skłócony wewnętrznie. Polityka Kazimierza Sprawiedliwego skierowana była w kierunku Rusi. Wpływy polskie jednak ograniczały się do Rusi halicko- włodzimierskiej i zwracały się przeciw próbom opanowania tych terenów przez Węgry. Taka polityka Kazimierza sprawiedliwego wywoływała bunt panów krakowskich, którzy wezwali do Krakowa Mieszka Starego, ale Sprawiedliwemu udało się opanować sytuację