Absolutyzm oświecony na przykładzie Fryderyka II, Marii Teresy oraz Katarzyny Wielkiej.

Przeobrażenia ustrojowe państw europejskich w wieku XVIII były prostą kontynuacją tych procesów i zmian, zachodzących w strukturze i formach władzy państwowej, których nasilenie przypadło na drugą połowę wieku XVII. Z jednej strony trwały procesy zmierzające do pełnego zwycięstwa państw typu burżuazyjnego w Anglii i Niderlandach północnych - z drugiej, umacniał się i utwierdzał absolutyzm w większości krajów Europy, jako ta forma państwa feudalnego, która była w istocie dyktaturą klasy feudałów, sprawowaną przez jednoosobowy ośrodek dyspozycyjny.

Większość krajów Europy były np. w porównaniu z Francją na polu zmian ustrojowych opóźnione, bowiem zachowały jeszcze pod koniec wieku XVII wiele reliktów dawnych urządzeń i form ustrojowych; usiłowały za wszelką cenę nadrobić zaległości. Sprężystość władzy, nieograniczona możliwość dysponowania środkami materialnymi oraz tworzenie silnej armii stanowiącej zbrojne ramię państwa, okazywała się nieodzownym warunkiem skutecznego działania państwa na arenie międzynarodowej; zresztą nie tylko w okresie konfliktów czy też wojen lecz także w czasach pokoju, kiedy siła państwa i zdolność jego energicznego działania były istotnym czynnikiem w życiu ekonomicznym. Był to bowiem okres wyścigu kolonialnego, gwałtownego rozwoju handlu międzynarodowego oraz tworzenia się rynku światowego. Ustrojem państwowym, który w wieku XVIII okazał się, w warunkach istnienia feudalnej struktury społecznej, najbardziej prężnym i skutecznym w działaniu, był absolutyzm oświeceniowy. Jego klasyczne formy ukształtowały się jeszcze w XVII we Francji.

W krajach znajdujących się na niższym szczeblu rozwoju społecznego i ekonomicznego: w Prusach, w monarchii habsburskiej, w Rosji czy Danii, gdzie układ kapitalistyczny zaczął dopiero powstawać, monarchie absolutne działając świadomie na rzecz rozwoju tego układu były czynnikiem reformatorskim. Tam jednak, z uwagi na słabość mieszczaństwa, oblicze absolutyzmu musiało dość znacznie różnić się od wzorca wersalskiego. Niektórzy słabi władcy niemieccy próbowali upodobnić swój dwór, swój styl życia czy metody rządzenia do wzorca stworzonego np. przez Ludwika XIV lecz zazwyczaj wyglądały te próby żałośnie. Większość krajów europejskich przyjmowała jedynie generalne zasady francuskiego absolutyzmu, w szczegółach dostosowując je do lokalnych warunków, tak że oblicze ustroju politycznego Prus fryderycjańskich czy Rosji Katarzyny Wielkiej różniło się dość znacznie od francuskiego wzorca. Było to spowodowane przede wszystkim przyczynami natury społecznej. W krajach o zacofanej strukturze społecznej równowaga klas nie mogła stanowić podstawy społecznej monarchii, bo taka równowaga, ze względu na słabość mieszczaństwa nie istniała. Podporą państwa byli przede wszystkim drobni feudałowie, których monarchia uwalniała od zależności od możniejszych, jak również powstająca warstwa biurokracji urzędniczej (Prusy, kraje habsburskie, Rosja). Szczególnie w Prusach potężną podporę stanowiła armia i zawodowy korpus oficerski i podoficerski. Wszędzie owa monarchia absolutna była czynnikiem centralizującym państwo, jednakże ten proces przebiegał w różnym stopniu nasilenia., zależnie od szczebla rozwoju społecznego i ekonomicznego. Osłabiała także warstwę wielkich feudałów, unowocześniała aparat rządzenia i wytwarzała zawodową biurokrację urzędniczą (w Prusach lub państwach habsburskich składała się np. tylko ze szlachty).

W powszechnej historii państwa i prawa wieku XVIII wyodrębnić można bez wątpienia epokę likwidacji najbardziej anachronicznych przeżytków feudalizmu w dziedzinie ustrojowej, charakteryzująca się szeregiem reform politycznych służących centralizacji władzy politycznej. W tym okresie przygotowano grunt pod przyszłość, bardziej zasadnicze reformy odgórne, które były już wynikiem nie tylko świadomego działania władców, lecz stanowiły bezpośredni rezultat przeobrażeń społeczno-ekonomicznych i wynikały z narzucanych przez nie konieczności, nie raz pod wpływem myśli społecznych i politycznych Oświecenia. ów okres reform odgórnych, niekiedy dość gruntownie zmieniający zasady i sposób rządów, przypadał w Europie na drugą połowę XVIII wieku i został określony mianem absolutyzmu oświeconego. Zmianom świadomości społecznej odpowiadały wykształcone w owym czasie laickie formy oświaty i wychowania, rozwój nauki, kultury i postępowej ideologii. Przeobrażenie te, dokonujące się w poszczególnych państwach, było rozłożone na dość długi okres czasu. Podczas gdy we Francji monarchia już w XVII wieku przeżywa ostry kryzys, z którego nie będzie się w stanie podźwignąć, Prusy wchodzą dopiero w okres reform absolutystycznych za czasów panowania Fryderyka II, Rosja natomiast musiała czkać na owe reformy do 1729 roku, czyli początku panowania Katarzyny Wielkiej, w Austrii zostały one wprowadzone przez Józefa II oraz Marię Teresę. Wszędzie bowiem przeobrażenia ustrojowe polegały nie tylko i nawet nie przede wszystkim na zwiększaniu atrybutów władzy monarszej (to zostało już częściowo dokonane w poprzednim stuleciu), na likwidowaniu bądź zupełnym ograniczeniu instytucji reprezentacji stanowej (sejmy, kortezy, Landtagi), które jeszcze, jako relikt dawnych czasów zachowały się w niektórych państwach. Istotną ich cechą było przezwyciężanie partykularyzmów prowincjonalnych, tworzenie z jednolitych już organizmów ekonomicznych stanowiących wspólny rynek jednolitych organizmów politycznych, wraz ze wszystkimi tego konsekwencjami. Ograniczenie wewnętrznych barier celnych (np. monarchia habsburska), kodyfikacja prawa cywilnego (Prusy), odbieranie resztek dawnych przywilejów feudalnych lokalnym możnowładcom (Prusy, Rosja), kasowanie odrębności prowincji (monarchia habsburska), tworzenie jednolitych armii narodowych, czyli pełna centralizacja polityczna, było to główne zadanie dziejowe, które spełniała monarchia absolutna, torująca drogę ku przeciwstawnym sobie, lecz będącym jej kontynuacją formom państwa już kapitalistycznego.

Najważniejszym symptomem nowej idei było podważanie głównej zasady ustroju feudalnego, która brzmiała: wszelka władza, centralna jak i prowincjonalna związana jest z własnością ziemi. Monarchia absolutna likwidowała ową zasadę i wprowadzała na jej miejsce biurokratyczny aparat urzędniczy, utrzymujący się z pobieranej pensji i oddzielony w zasadzie od feudalnej własności. ( w Rosji zlikwidowano odrębne przywileje bojarstwa; w Prusach rozpoczęły się rządy administracji państwowej, terytorialny zaś samorząd szlachecki został tak ograniczony, że właściwie przestał odgrywać jakąkolwiek rolę). Tworzenie aparatu urzędniczego miało poważne konsekwencje, bowiem działy: administracyjno-skarbowy, inżynierski (budowa dróg, mostów itp.), dyplomatyczny i wojskowy, musiały odznaczać się fachowością i kwalifikacjami. Tworzono więc np. szkoły wojskowe, a służba w wojsku stawała się zawodem. Sama przynależność do feudalnej, utytułowanej arystokracji rodowej przestała być niezbędnym warunkiem sprawowania odpowiedzialnych funkcji państwowych, aczkolwiek w żadnym kraju nie przestała być czynnikiem sprzyjającym robieniu kariery.

Najpoważniejszym przemianom uległy relacje państwo-kościół i kościół-społeczeństwo. Monarchia absolutna wprowadziła w życie zasadę pełnej suwerenności państwa jako podmiotu działania międzynarodowego i suwerenności monarchy, jako jedynego źródła prawa i dyspozycji w obrębie Państwa. Oznaczało to dalsze ograniczenie publiczno-prawnej i ideologicznej roli kościoła katolickiego, zmniejszania wpływu papiestwa na politykę międzynarodową i wewnętrzną nawet tych państw, które dotąd stanowiły tradycyjne teren wpływów kościoła (np. teren monarchii habsburskiej - doszło tam do konfliktu rządu z zakonem jezuitów, co w końcu doprowadziło do kasacji tego zakonu). Kościół przestał być niezbędny monarchom jako organizacja dysponująca ideologią przynoszącą uzasadnienie nieograniczonej, pochodzącej od Boga władzy (koronacja władcy , jako obrzęd religijny, utrzymała się siłą tradycji, ale już królestwo pruskie powstawało bez sankcji papieskiej). Monarchowie zaczęli uzasadniać swą nieograniczoną władzę interesem państwa, dobrem ludności, potrzebami reform i usprawnień. Przedstawiali siebie jako służebników państwa i takiej też postawy wymagali od swoich poddanych pojecie "poddany króla" ustępowało coraz częściej pojęciu "obywatel państwa". Sprawy polityczne i gospodarcze przestały być przedmiotem zainteresowań tylko nielicznej grupy ludzi, wydarzenia były komentowane przez coraz szersze rzesze obywateli, przede wszystkim przez pozbawionych na ogół praw politycznych mieszczan.

Wzrostowi świadomości społecznej ludzi towarzyszył spadek wpływów kościoła. We wszystkich krajach Europy (oprócz Rosji) zwyciężyła ostatecznie zasada wolności sumienia i religijnej tolerancji. Odstępstwem od tej zasady była Rosja , gdzie prawosławie było nie tylko religią państwową lecz także jedną z głównych podpór caratu, tam dochodzi do prześladowań nieprawosławnych. Reformom uległo także szkolnictwo i oświata. W wielu krajach państwo przejęło kierowanie procesem nauczania i wychowania. Zmianom uległy jego treści: łacinę zastąpił język francuski, który stał się kosmopolitycznym językiem warstw wykształconych. Wprowadzono nauki ścisłe: matematykę, fizykę, biologię. Zaczęto fundować uniwersytety, zakładać lub też odnawiać akademie (Akademia Berlińska- z powodzeniem starała się zająć pierwsze miejsce w świecie nauki odkąd akademią zaczyna interesować się Fryderyk II (1741)).

Monarchia absolutna stała się również opiekunem i mecenasem myśli technicznej. Jej zdobycze mogły być wykorzystane zarówno w rzemiośle i rolnictwie jak i w wojsku. Ponieważ państwo potrzebowało ustawicznie nowych i coraz większych środków finansowych, monarchie musiały prowadzić działalność zgodną na ogół z tendencjami rozwoju ekonomicznego, popierać manufaktury i kompanie handlowe oraz rozbudowywać przemysł obronny.

Reformy chłopskie natomiast przybrały w rozmaitych krajach różny kształt; tam gdzie chłop był wolnym dzierżawcą, państwo próbowało mu ułatwić produkcję oraz zbyt (Francja),zaś w krajach pańszczyźnianych państwo wkraczało w stosunki między chłopem a feudałem lub nawet znosiło poddaństwo osobiste (Austria). Lecz w żadnym państwie europejskim nie udało się rozwiązać tego problemu do końca, determinowało to dalszy rozwój. Ze sprawą chłopską ściśle wiązał się problem opodatkowania ludności. Monarchia absolutna w większości krajów usiłowała bardziej sprawiedliwie rozłożyć ciężary podatkowe na wszystkie warstwy ludności, opodatkowując także uprzywilejowane grupy ludności (Prusy, monarchia habsburska). Rozwinęła też rozmaite formy podatków pośrednich, co również obciążyło w pewnym stopniu klasy uprzywilejowane.

Pełna centralizacja polityczna oznaczała ograniczenie i likwidację wszelkich, nawet stanowych, organów przedstawicielskich, które dawniej w pewnej chociaż mierze kontrolowały władzę oraz miały wpływ przynajmniej na stanowienie podatków. Absolutyzm kosztował. Nieograniczone możliwości władcy w zakresie nakładania na ludność ciężarów fiskalnych, świadczeń rzeczowych oraz obowiązku służby wojskowej, powodowały nasilenie się przejawów niezadowolenia mas. W wielu krajach doszło do zaostrzenia się walk klasowych. Ruchy ludowe we Francji (powstanie kamizardów) lub w Rosji (powstanie Pugaczowa) były zwiastunami drążącego społeczeństwa niepokoju.

W ramach więc ustroju absolutystycznego zaczęły dochodzić do głosu i zbliżać się do punktu krytycznego, nie tylko na płaszczyźnie ekonomicznej, lecz również politycznej i ideologicznej , podstawowe konflikty klasowe: między feudałami i burżuazją oraz między feudałami i masami ludowymi. Dokonujące się nie bez wsparcia zresztą monarchii, przemiany społeczno-ekonomiczne rozsadzały od wewnątrz nie tylko feudalną strukturę lecz także wszystkie jej odpowiedniki ideologiczne i polityczne, a więc również samą instytucję monarchii. Symbioza feudałów i burżuazji mogła utrzymać się długo, lecz pod koniec XVIII stulecia sytuacja ta uległa zasadniczej zmianie w wielu krajach, burżuazja stała się od feudałów silniejsza, osiągnęła ten pułap rozwojowy, w którym była już w stanie nie tylko wysunąć własny, odpowiadający kapitalizmowi postulat ustrojowy, ale też podjąć próbę jego realizacji.

FRYDERYK II- król pruski, żyjący w latach 1712-1786 uważany jest za "prototyp filozofa" na tronie. Kiedy w roku 1740, po śmierci ojca Fryderyka I, obejmował tron w Prusach, większość oświeconych umysłów ówczesnej Europy łączyła z młodym monarchą wielkie nadzieje. Praktyka polityczna Fryderyka II, zwanego potem Wielkim, miała nadzieje te przekreślić, wykazała jak dalece powierzchowny był pokost kultury Oświecenia, zaś imię króla przeszło do historii jako symbol wiarołomstwa, zaborczości, obłudy politycznej. Z tego powodu odzywają się nawet głosy, aby wykluczyć go z szeregów oświeconych absolutystów. Podkreśla się, że nie naruszył on stanowej struktury Prus, opierał się na szlachcie i niewiele zdziałał w zakresie reform chłopskich.

Pierwszym krokiem nowego władcy było powiększenie armii o 16 batalionów piechoty i kilka szwadronów jazdy. Kryzys międzynarodowy, spowodowany sukcesją austriacką, skłonił go do podjęcia aktywnej działalności (w koalicji z Bawarią zaatakował Śląsk). Zagarnięcie tej polskiej prowincji wchodzącej dotąd w skład krajów korony czeskiej wzmocniło znacznie słabe gospodarczo i ludnościowo państwo, mające mocarstwowe ambicje. Tym ambicją, podporządkował Fryderyk II swe działanie. Ustrój państwa i jego wewnętrzne urządzenia, odziedziczone po ojcu, pozostawił bez zmian. Powiększał tylko stale armię (w roku 1748 liczyła ona 135tys. żołnierzy, a po wojnie 7-letniej liczyła już 160tys.). Korpus oficerski składał się wyłącznie ze szlachty. Jedynie w czasie wojny dopuszczano przedstawicieli mieszczaństwa, by ich jednak po zakończeniu działań, natychmiast usunąć z armii. Rozwijały się równocześnie wszystkie rodzaje broni: piechota, kawaleria i artyleria. Na utrzymanie armii przeznaczał Fryderyk ok.2/3 dochodów państwa. Fryderycjańskie państwo pruskie składało się z trzech zasadniczych, ściśle ze sobą zespolonych, członów: monarchia, szlachta i armia. Wszystkie instytucje państwowe i ekonomiczne były temu sojuszowi podporządkowane. "Pierwszym obowiązkiem obywatela"- pisał Fryderyk II w swym testamencie politycznym- "jest służyć swemu krajowi." W praktyce jednak "służba krajowa" oznaczała zupełne podporządkowanie się decyzją króla, zaś podstawowa część ludności, utrzymująca swymi świadczeniami państwo, była pozbawiona wszelkich praw. Idee oświeconego absolutyzmu nie znalazły odbicia w działalności króla-filozofa. Ustrój polityczny pozostał bez zmian jak i zacofana feudalna struktura społeczna kraju. Jeżeli przedsięwziął jakieś kroki, by ożywić handel i wytwórczość manufakturową i rolniczą, jeśli kolonizował słabo zaludnione obszary swego państwa, to tylko i jedynie w tym celu, by z zacofanego organizmu gospodarczego wydusić jak największe sumy na utrzymanie i rozwój armii. Mogło się wydawać, że celem istnienia państwa jest utrzymanie armii i powiększanie jej. Celem polityki zagranicznej Fryderyka był zabór obcych ziem, przede wszystkim polskich, zyskanie dominującej pozycji w Rzeszy kosztem interesów cesarstwa. Oba cele zrealizował. Podczas pierwszego rozbioru Polski zyskał Warmię, Prusy Królewskie bez Torunia i Gdańska(nakłada cło na towary polskie). Fałszował także masowo polską monetę, co dawało mu dodatkowe zyski i równocześnie osłabiał rozwój polskiej gospodarki. Natomiast zaborem Śląska osłabił dom habsburski. Uwolnił także swe ziemie wchodzące w skład Rzeszy od jakichkolwiek form zależności w stosunku do centralnych instytucji Rzeszy(de non appellando). Z różnych krajów niemieckich ściągał do Prus kolonistów i osadników, których osiedlił na Śląsku, Marchii i w Prusach (na końcu panowania Fryderyka ta ludność stanowiła około 1/3 liczby mieszkańców Prus). Miało to na celu rozdzielić niemieckim pasem jednolity obszar etniczny i odciąć Pomorze od rdzenia terytorium Polaków.

Z innej strony nie można zaprzeczyć jego prekursorstwa w reformie sądownictwa (zniesienie tortur). Na lata powojenne przypada ważna inicjatywa Fryderyka II w dziedzinie powszechnego nauczania. Za jego panowania rozwinął się w Prusach typ szkoły średniej, nastawionej głównie na umiejętności praktyczne (szkoła realna), wypracowany został model szkoły chłopskiej (Bauernschule), rozwinęły się niższe szkoły zawodowe (Industrieschulen) oraz zreformowano także uniwersytety w Frankfurcie i Królewcu. Wreszcie w roku 1763 Fryderyk ogłasza powszechny przymus szkoły (nauczyciele- przeszkoleni dawni żołnierze na seminariach nauczycielskich).

Fryderyk II, jako reformator sądownictwa i szkolnictwa zajmuje jednak centralne miejsce wśród oświeconych absolutystów, głównie z powodu swej postawy króla-filozofa. Fryderyk popierał i częściowo podzielał poglądy filozofów XVIII wieku ale równocześnie oświadczał: " Filozofowie uczą tego, co być powinno, a królowie istnieją jedynie po to, aby wykonać to, co wyście pojęli". Częsta niezgodność oświadczeń Fryderyka z jego czynami nie zmienia faktu, że dzięki niemu powstał prototyp filozofa na tronie. Będąca zastosowaniem teorii umowy społecznej maksyma o królu jako "pierwszym słudze państwa" zrobiła karierę światową. Prusy stały się krajem tolerancji, bowiem Fryderyk tolerował w swym państwie wszystkie wyznania. Aczkolwiek, z pewną niechęcią odnosił się do katolicyzmu i papiestwa. Zwalczał dualizm władzy świeckiej i duchowej, uważał religię za użyteczną dla ludu w obrębie tego, co władza świecka uzna za stosowne.

Katarzyna Wielka - żona Piotra III, po abdykacji(śmierci) swojego męża przejęła władzę w Rosji i panowała w latach 1762-1796. Pochodzi ona z terenów Niemiec i nazywała się Zofia Augusta Anhalt-Zerbst gdy została carycą Rosji przeszła na prawosławie i zmieniła imię. Pragnęła uchodzić za oświeconą, korespondowała z francuskim encyklopedystami, stwarzała pozory reformatorki. W istocie jej panowanie ugruntowało dyktaturę szlachecką w Rosji, znacznie pogorszyło los ludności chłopskiej oraz doprowadziło do ujarzmienia przez carat wielu narodów. W chwili objęcia rządów przez Katarzynę, Rosja znajdowała się w kryzysie, ponieważ skarb państwa był pusty, a armia była niezadowolona i pełna rozprężenia. Katarzyna zdecydowała oprzeć swoje rządy na szlachcie, z tego powodu wydała ostry w formie dekret, wzywający chłopów do bezwzględnego posłuszeństwa wobec swych panów. W celu zreformowania administracji powołała do życia specjalną komisję, składającą się z przedstawicieli szlachty i górnych warstw mieszczańskich, której celem było opracowanie nowego kodeksu prawnego. Ogromna większość delegatów opowiadała się za dalszym zaostrzeniem zależności chłopów od właścicieli ziemskich. Katarzyna konsekwentnie próbowała zaspokoić wymagania szlachty. Z tego powodu w latach 1765-67 wprowadza zakaz wnoszenia skarg chłopów na panów oraz potwierdziła prawo szlachty do zsyłki chłopów "za zuchwałość" bez sądu na katorgę.

Poprzez w szerokim zakresie stosowane rozdawnictwo ziem doszło w Rosji do podziału chłopów na prywatnych i państwowych. Chłopi państwowi należeli poza tym do różnych kategorii - jedni byli przypisani do dóbr dawniej klasztornych, od 1764r. znajdujących się pod zarządem państwowego Kolegium Ekonomicznego ("chłopi ekonomiczni"), drudzy zaś płacili podatki idące na utrzymanie dworu carskiego i nosili nazwę "chłopów pałacowych".

Wraz z zaostrzeniem systemu poddaństwa osobistego ukształtowały się w Rosji dwa zasadnicze typy gospodarki chłopskiej. Jeden, oparty na powinnościach pańszczyźnianych, przeważał na południu kraju (znakomita gleba gwarantowała wysokie plony). Na północy natomiast obszarnicy stosowali system czynszów ze względu na złe warunki klimatyczno-glebowe.

W wyniku przeprowadzonych reform (bezwzględne posłuszeństwo chłopów) wymiar ich czynszów podniósł się dwukrotnie. Poza tym panowie mogli sprzedawać chłopów bez ziemi, co doprowadziło do znacznego handlu nim. Wyjątkowo ciężkie położenie ludności chłopskiej oraz wprowadzenie systemu poddaństwa osobistego na ziemiach świeżo podbitych przez carat, wywołało gwałtowne wystąpienie mas ludowych. W 1773 r. wybucha tam wielka wojna chłopska, na której czele stanął Kozak doński Jemielian Pugaczow. Było to największe powstanie chłopskie w dziejach Rosji. Pugaczow zdołał zgromadzić Kozaków, Baszkirów, Czeremisów oraz robotników manufakturowych i górników. Zgodnie z tradycją powstań ludowych, występował on w imieniu "dobrego cara"- Piotra III rozpuszczając wieści o rzekomym jego ocaleniu.) Wybuch wojny chłopskiej i trudności w jej stłumieniu skłoniły Katarzynę Wielką do przeprowadzenia zasadniczych reform administracyjnych w roku 1775. Zlikwidowano resztki Siczy Zaporoskiej. Całe państwo podzielono na 50 guberni rządzonych przez wyposażonych w szerokie pełnomocnictwa gubernatorów, którzy wprost podlegali imperatorowi (zawodowa biurokracja urzędnicza). Jedynie w szczególnych przypadkach kilka guberni tworzyło jednostkę administracyjną podległą namiestnikowi carskiemu. Gubernie dzieliły się na powiaty, zarządzane przez naczelników i wybranych spośród szlachty asesorów. Katarzyna wzmocniła także samorząd szlachecki. W roku 1785 caryca potwierdziła poprzez carską ustawę wszystkie dotychczasowe przywileje szlachty, zreformowała ustroje miast, dzieląc ludność miejską (900tys. ludzi) na sześć stopni. Przyznano jej prawo do wyboru starosty miejskiego i radnych, lecz władza administracyjna znajdowała się w ręku mianowanego prze rząd horodniczego.

Sprawnie działająca administracja, wsparta wojskiem i policją, zabezpieczała interesy szlachty i caratu; była nieodzownym instrumentem utrzymania w ryzach ogromnego państwa, a szczególnie terenów świeżo podbitych, zbuntowanych, czyli nastawionych przeciwko Rosji.

Maria Teresa - cesarzowa niemiecka panująca w latach 1717-1780. Nie miła co prawda osobiście tytułu cesarskiego, lecz na mocy sankcji pragmatycznej była władczynią (królową) w dziedzicznych posiadłościach habsburskich. Cesarzem został jej małżonek, książę Franciszek Stefan Lotaryński. Maria Teresa były córką Karola IV , który zapoczątkował w Austrii ideę absolutyzmu oświeconego, przeprowadzając nieśmiałe reformy służące centralizacji państwa. Po jego śmierci Maria Teresa przejęła ową ideę. Po przejęciu tronu zastała ona Austrię, słabą. Słabość ta uzewnętrzniła się w porażkach, poniesionych w dobie wojny o sukcesję polską oraz podczas wojny tureckiej, w wyniku której utracono wszystkie zdobycze pokoju w Passarowitz (z wyjątkiem banatu Temeszwar). Austria była blisko katastrofy gdy zaatakowana została przez koalicję prusko-francusko-bawarską. Aby uzyskać poparcie Węgrów, Maria Teresa zmuszona była do udzielania im szerokiej autonomii (1741) kładąc w ten sposób podwaliny pod dualistyczny charakter państwa. W Czechach natomiast po wyparciu wojsk bawarskich zastosowane zostały ostre sankcje wobec zwolenników bawarskiego króla Czech, Karola Alberta.

Zakończenie wojny, połączone z trwałą utratą Śląska, zmusiło dwór austriacki do podjęcia reform politycznych i ustrojowych. Reformy te centralizowały władzę państwową. Dla wszystkich (poza Węgrami) posiadłości habsburskich wprowadzono jednolite władze naczelne, przy czym rozdział kompetencji między poszczególnymi instytucjami centralnymi opierał się na zasadzie rzeczowej, a nie terytorialnej. Kancelaria Stanu kierowała sprawami zagranicznymi i zarządzała dworem monarszym. Na jej czele stał kanclerz stanu, którym został w 1753 roku hrabia Wenzel Anton Kaunitz (1711-94), były gubernator południowych Niderlandów. Sprawy wojskowe podlegały kompetencjom komisariatu wojny, zaś wymiarem sprawiedliwości (sąd) zajmowała się Najwyższa Izba Sprawiedliwości, która równocześnie zajmowała się zadaniami sądu odwoławczego. Sprawami wewnętrznymi kierowała Zjednoczona Kancelaria Nadworna czesko-austriacka (wyjątek- po pierwszym rozbiorze Polski utworzono odrębną kancelarię nadworną do spraw Galicji, w 1776 roku została włączona do ogólnej), która powstała z połączenia, dotąd oddzielnych, kancelarii dla poszczególnych krajów (od 1749 roku nosiła przez pewien czas nazwę Dyrektoriatu Spraw Wewnętrznych). Utworzono jednolitą administrację prowincjonalną. Kraje korony austriackiej podzielono na gubernatorstwa, na których czele stał gubernator, wyposażony w szerokie kompetencje. Mianowany był on prze samego monarchę i podlegał jemu poprzez Zjednoczoną Kancelarię Nadworną. Gubernatorstwa dzieliły się na tak zwane Kreisraty (starostwa, cyrkuły). Najpierw ograniczono, a następnie zniesiono samorząd miejski. Magistraty podlegały wprost staroście. Sejmy krajowe z wyjątkiem węgierskiego, straciły swe znaczenie.

Państwo wkroczyło w stosunki między panem, a poddanym chłopem. Starostowie uzyskali prawo kontroli tych stosunków i sprawowali nadzór nad dominiami, czyli zwierzchnościami gruntowymi. Sprawami skarbowymi zajmowała się Nadworna Izba Skarbowa, a dla prawidłowego kierowania działalnością gospodarczą powołano Nadworne Kolegium do Spraw Handlu oraz Państwowe Urzędy Popierania Manufaktur. Niektóre z tych instytucji miały swe odpowiedniki w prowincjach. W roku 1775 zniesiono wewnętrzne cła, monarchia habsburska stawała się jednolitym obszarem celnym. Zreformowano także armię, powołując rekrutów spośród ludności chłopskiej; w celu przeszkolenia ich utworzono szkoły wojskowe (Thersianische Militr Akademie) W roku 1755 Austria dysponowało już armią liczącą 108 tys. ludzi.

Wszystkie te reformy były rozłożone w czasie. Za czasów rządów kanclerskich Fryderyka Wilhelma Haugnitza (1702-1765), reformy te były przeprowadzane przy pomocy brutalnych i ostrych metod. Łamano opór sejmów w poszczególnych krajach, stosowano represje wobec przeciwników. Następcą Haugnitza został W.A. Kaunitz, który stosował znacznie łagodniejsze metody niż jego poprzednik, działał bardziej za pomocą środków politycznych niż przymusu. Przyczyniło się to do wzmocnienia więzi poszczególnych krajów z koroną, mimo tego Maria Teresa niejednokrotnie spotykała się z ostrą opozycją stanów krajowych (przede wszystkim ze względu na nakładane podatki).

Jeśli chodzi o reformy edukacyjne to np. majątek zakonu jezuitów przekazano na utworzony w 1773 roku Fundusz Edukacyjny (Studienfond), a sprawy szkolnictwa wszystkich szczebli w całym państwie powierzono Nadwornej Komisji Edukacyjnej (Studienhofkomission). Stanowisko naczelnego dyrektora szkolnictwa ludowego w całej monarchii przejął Johann Felbiger, który z ramienia rządu pruskiego reformował szkoły parafialne na Śląsku i pruskie wzory przenosił do Austrii. Do 1780 roku powstało 500 nowych szkół ludowych, mniej natomiast zdziałano w szkolnictwie średnim, gdzie ścierały się różne tendencje.

Przeprowadzono także reformy w sądownictwie. W 1768 roku wydano kodeks karny zwany Nemesis Theresiana, odznaczający się jeszcze wielką surowością kwalifikowanych kar śmieci. Jednak z inicjatywy wybitnego profesora Josepha von Sannenfelsa w roku 1776 zniesiono tortury. Sonnenfels był wychowankiem kadry oświeceniowej biurokracji austriackiej, która znalazła szerokie pole działania, kiedy Józef II objął rządy osobiste.

Co do polityki religijnej Austria przeżyła zmienną ewolucję. Karol VI, . ojciec Marii Teresy, reprezentował kontrreformacyjny styl, w wyniku którego dochodziło do prześladowań i wypędzenia protestantów np. z Czech w latach 1731-35, oraz łamania tradycji tolerancji religijnej. Maria Teresa natomiast, chociaż osobiście była nabożna, ograniczyła wpływy papiestwa w państwie, zezwoliła na wywóz dzieł religijnych i dała zgodę na powstanie w Wiedniu loży masońskiej. Jednakże pod koniec swojego życia powróciła do polityki swego ojca, w wyniku czego dochodziło do ostrych prześladowań protestantów (zwłaszcza w Czechach). Kiedy Klemens XIII odmówił zgody na opodatkowanie lombardzkiego duchowieństwa, utworzono w 1765 roku w Mediolanie instytucję rządową mającą zwierzchność nad sprawami kościelnymi (Giunta Economale). Na szerszą skalę prowadzone z papieżem rokowania o obłożenie podatkami duchowieństwa Austrii i Czech przewlekały się, aż zniecierpliwiona cesarzowa zdecydowała się w 1768 działać "propia authoritate" i zadekretowała w 1769 roku Concenssus in Publico-Ecclesiasticis dla krajów austriackich i czeskich. W ślad za decyzjami administracyjnymi poszło historyczno-teologiczne uzasadnienie nowej polityki sformułowane przez kanclerza Kaunitza. Mówiło one, że kompetencjom władzy świeckiej nie podlegają tylko te duszpasterskie zadania, które Chrystus wyraźnie przekazał apostołom. Zasadnicze reformy na polu religijno-wyznaniowym wprowadził dopiero syn i następca Marii Teresy- Józef II.

Józef został współregentem wraz z swoją matką, mając 24 lata (1765-80). Głównym nauczycielem jego był Fryderyk II, którego pragnął naśladować np. młody cesarz chciał zbudować machinę militarną dorównującą pruskiej. Józef II głęboko pogardzał starym ładem, jego zakorzenionymi w przeszłość instytucjami, przywilejami i systemem prawnym, czyniąc jedyny wyjątek dla władzy absolutnej. W czasie piętnastoletnich współrządów, stosunki między matką a synem układały się nie najlepiej; demokratyczne poglądy syna raziły matkę. Aczkolwiek reformy Marii Teresy były połowicze, niepełne i miejscami niekonsekwentne, przyczyniły się jednak do wzmocnienia monarchii, bardziej już austriackiej niż cesarsko-habsburskiej.