Kontynuacje i nawiązania
To dość trudne zagadnienie, które wiąże się nie tylko z biegłą znajomością historii literatury, ale też zagadnień z zakresu teorii literatury.
Należy zacząć od stwierdzenia, że obok Homera Biblia stanowi podstawę kultury europejskiej. Dotyczy to światopoglądu (naturalnie religijnego), w którym mamy dwie koncepcje Boga – Jahwe i Chrystusa, etyki (dekalogu) oraz tekstu (literatura i inne dziedziny sztuki stale do niego nawiązują).
Teraz trzeba zastanowić się, jak można nawiązywać do tekstu biblijnego. Tu proponujemy następującą klasyfikację:
przez fabułę ( np.: historia pierwszych rodziców, historia Abrahama i ofiarowanie Izaaka, życie Świętej Rodziny);
przez wątki (starotestamentowe i nowotestamentowe), motywy (np.: anioły, szatan – Lewiatan lub wąż, ofiarowanie, wygnanie, apostoł, arka), postacie (np.:Adam i Ewa, Salome, Judyta, konasz, Józef, Barabasz, Hiob, Jakub);
przez symbolikę (np.: krzyż, miecz, jabłoń, chleb, wino, winnica, wieża Babel, skała, źródło; odnieś się do Słownika obrazów i symboli biblijnych)
przez obrazowanie (porównania, metafory)
przez stylistykę: składnia (np..: „I poszedł Pan…”), cytaty i parafrazy (np.: „Na początku było… „ – słowo, chaos, chuć), stałe zwroty (np.: „Sodoma i Gomora”, salomonowa mądrość”, „rajskie życie”, „błogosławiona między niewiastami”, „trąba jerychońska”)
przez gatunki: epos, saga, kronika, przypowieść, psalm, kazanie, lamentacja, pieśń miłosna, aforyzm, proroctwo.
Następnie należy odnieść się do konkretnych epok historycznoliterackich. Oczywiście najchętniej do Biblii nawiązują: średniowiecze, barok, romantyzm, Młoda Polska, okres wojny i okupacji, poezja współczesna. A więc:
Literackie:
Średniowiecze
apokryfy – Rozmyślanie przemyskie (Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa), Sprawa chędoga o męce Pana Chrystusowej, Ewangelia Nikodema, Historia Trzech Króli;
misteria;
liryka religijna – Bogurodzica, Żale Matki Boskiej pod krzyżem;
modlitwy, kazania (Świętokrzyskie, Gnieźnieńskie);
psalmy (Psałterz floriański, Psałterz puławski).
Renesans
liczne przekłady Biblii (katolicki, kalwiński, ariański);
Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego;
Postylla Mikołaja Reja;
Tren Sen Jana Kochanowskiego – wizja chrześcijańskiego nieba;
Czego chcesz od nas Panie Jana Kochanowskiego – związek z psalmem dziękczynnym;
Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim – misterium Mikołaja z Wilkowiecka.
Barok
motyw vanitas z Księgi Koheleta – twórczość Daniela Naborowskiego i Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego;
Kolęda Lulajże Jezuniu;
Uwagi o śmierci niechybnej Józefa Baki.
Romantyzm
Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego, Dziady Adama Mickiewicza;
Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego.
Młoda Polska
Hymny Jana Kasprowicza
liryka Leopolda Staffa, Tadeusza Micińskiego (zastanów się nad obrazem młodopolskiego szatana);
Requiem aeternam… Stanisława Przybyszewskiego.
Wiek XX
Pokolenie Krzysztofa Kamila Baczyńskiego;
Koniec świata Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego;
Przypowieść, Żona Lota Wisławy Szymborskiej;
Drugie przyjście Hioba Anny Kamieńskiej;
Piosenka o końcu świata Czesława Miłosza;
Domysły na temat Barabasza, Modlitwa Pana Cogito Zbigniewa Herberta;
Psalmy Tadeusza Nowaka (motywy jabłka, siewcy, ziarna, krzyża);
poezja ks. Jana Twardowskiego;
Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa (proces Jezusa);
Proces Franza Kafki (ksiądz opowiada przypowieść);
Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego;
Wieża, Drugie przyjście Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.
Malarskie:
Peter Bruegel: Wieża Babel;
Rembrandt van Rijn: Ofiara Abrahama, Syn marnotrawny;
Thommaso Masaccio: Wypędzenie z raju;
Dante Gabriel Rossetti: Zwiastowanie;
Hans Memling: Sąd Ostateczny;
Rafael Santi: Madonna della Sedia;
Leonardo da Vinci: Ostatnia wieczerza;
Paul Rubens: Przypowieść o synu marnotrawnym;
Michał Anioł: Sąd Ostateczny;
Drzeworyt Albrechta Dürera: Czterej jeźdźcy Apokalipsy;
Rogier wan der Weyden: Sąd Ostateczny;
Jan van Eyck: Sąd Ostateczny;
Filmowe
Francis Ford Coppola: Czas Apokalipsy.
Muzyczne
Jacek Wójcicki: Czterej jeźdźcy Apokalipsy;
Jacek Karczmarski: Dzieci Hioba.
Bibliografia przedmiotowa
Martin Bocian, Leksykon postaci biblijnych. Ich dalsze losy w judaizmie, chrześcijaństwie i islamie oraz w literaturze, muzyce i sztukach plastycznych, Kraków 1995.
Roman Brandstaetter, Krąg biblijny, Warszawa 1986.
Manfred Lurker, Słownik Obrazów i Symboli Biblijnych, Poznań 1989.
Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii, Warszawa 1994.
Anna Świderkówna, Rozmów o Biblii ciąg dalszy, Warszawa 1996.
Zenon Ziółkowski, Najtrudniejsze stronice Biblii, Warszawa 1994.
Zenon Ziółkowski, Biblia — księga Boga i człowieka, Warszawa 1995.
Anna Kamieńska, Twarze Księgi, Warszawa 1981.
Słownik Biblijny. Red.: o. H. Langkammer OFM, Katowice 1989.
Autor
Małgorzata Bazan