Kozacy mieszkali na Ukrainie, ich główną siedzibą była Sicz Zaporoska na Dnieprze. Wywodzili się głównie z ludności ukraińskiej i zbiegłych przed pańszczyzną chłopów z Rosji, Litwy i Polski. Utrzymywali się z wypraw łupieżczych przeciw Turcji.
Byli wśród nich Kozacy rejestrowi, wynagradzani za służbę wojskową dla Rzeczypospolitej. Kozacy poza rejestrem uznawani byli przez szlachtę polską za chłopów pańszczyźnianych. Stało się to jedną z przyczyn konfliktu polsko-kozackiego.
W 1648 r. Kozacy, dążąc m.in. do zwiększenia rejestru, rozpoczęli powstanie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Wspierani przez Tatarów, w bitwach pod Żółtymi Wodami i Korsuniem rozbili armię Rzeczypospolitej. Zajęli południowo-wschodnie województwa polskie i dotarli aż pod Lwów i Zamość. Armia kozacka oblegała również twierdzę Zbaraż, bronioną przez Polaków, którym z odsieczą przyszedł król Jan Kazimierz. Wkrótce później król polski zawarł z Chmielnickim ugodę.
Ugoda w Zborowie gwarantowała autonomię Ukrainy, której wyrazem było zwiększenie liczby kozaków rejestrowych i nadanie Bohdanowi Chmielnickiemu tytułu hetmana. Nie zakończyła jednak konfliktów z Rzeczpospolitą. Szlachta niechętna była rozszerzeniu przywilejów kozackich, dlatego Chmielnicki zawarł porozumienie z Rosją. Dopiero trudna sytuacja Rzeczypospolitej po potopie szwedzkim skłoniła szlachtę w 1658 r. do ugody w Hadziaczu. Została jednak zawarta zbyt późno, bo część ziem ukraińskich utracono już na rzecz Rosji.
DEFINICJE
Kozacy - to mieszkańcy Ukrainy, którzy na co dzień trudnili się z drobnymi rozbojami oraz służyli w wojsku. Nosili oni szerokie spodnie, kubrak, baranią czapę. Mieli ogolone głowy z kosmykiem na czubku. Głównym ośrodkiem Kozaków była Sicz Zaporoska.
Sicz Zaporoska - Był to obóz warowny, przenoszony z wyspy na wyspę na Dnieprze.
Żołd - wynagrodzenie żołnierzy
Dniepr - rzeka płynąca przez Ukrainę. Kozacy dostawali się nią aż do Morza Czarnego.
Rejestrowi kozacy - to ci, którzy służyli w polskim wojsku i dostawali żołd, pozostałych traktowano jak chłopów.
Bohdan Chmielnicki - hetman kozacki, najwybitniejszy wódz, polityk i bohater narodowy Ukrainy. Został przywódcą powstania Kozaków przeciw Polakom.