Kontynuacje i nawiązania
To dość trudne zagadnienie, które wiąże się nie tylko z biegłą znajomością historii literatury, ale też z zagadnieniami z zakresu teorii literatury.
Należy zacząć od stwierdzenia, że obok Homera, Biblia stanowi podstawę kultury europejskiej. Dotyczy to światopoglądu (naturalnie religijnego), w którym mamy dwie koncepcje Boga – Jahwe i Chrystusa, etyki (Dekalogu) oraz tekstu (literatura i inne dziedziny sztuki stale do niego nawiązują).
Teraz trzeba zastanowić się, jak można nawiązywać do tekstu biblijnego. Proponujemy następującą klasyfikację:
1. Przez fabułę (np.: historia pierwszych rodziców – Adama i Ewy, historia Abrahama i ofiarowanie Izaaka, życie Świętej Rodziny).
2. Przez wątki, motywy, postacie:
- Wątki starotestamentowe i nowotestamentowe.
- Motywy: anioły, szatan (Lewiatan lub wąż), ofiarowanie, wygnanie, apostołowie, arka.
- Postacie: Adam i Ewa, Salome, Judyta, Jonasz, Józef, Barabasz, Hiob, Jakub.
3. Przez symbolikę (np.: krzyż, miecz, jabłoń, chleb, wino, winnica, wieża Babel, skała, źródło). Odnieś się do *Słownika obrazów i symboli biblijnych*.
4. Przez obrazowanie (porównania, metafory).
5. Przez stylistykę:
- Składnia (np.: „I poszedł Pan…”).
- Cytaty i parafrazy (np.: „Na początku było Słowo...”, „Na początku było...” – słowo, chaos, światło).
- Stałe zwroty (np.: „Sodoma i Gomora”, „salomonowa mądrość”, „rajskie życie”, „błogosławiona między niewiastami”, „trąba jerychońska”).
6. Przez gatunki literackie: epos, saga, kronika, przypowieść, psalm, kazanie, lamentacja, pieśń miłosna, aforyzm, proroctwo.
Następnie należy odnieść się do konkretnych epok historycznoliterackich. Najchętniej do Biblii nawiązują: średniowiecze, renesans, barok, romantyzm, Młoda Polska, okres wojny i okupacji, poezja współczesna.
Literackie nawiązania
Średniowiecze
- Apokryfy:
- *Rozmyślanie przemyskie* (znane też jako *Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa*).
- *Sprawa chędoga o męce Pana Chrystusowej*.
- *Ewangelia Nikodema*.
- *Historia Trzech Króli*.
- Misteria – religijne dramaty przedstawiające sceny z Biblii.
- Liryka religijna:
- *Bogurodzica*.
- *Lament Świętokrzyski* (znany też jako *Żale Matki Boskiej pod krzyżem*).
- Modlitwy, kazania:
- *Kazania świętokrzyskie*.
- *Kazania gnieźnieńskie*.
- Psalmy:
- *Psałterz floriański*.
- *Psałterz puławski*.
Renesans
- Liczne przekłady Biblii na język polski:
- Biblia Leopolity (1561) – pierwszy drukowany przekład całej Biblii na język polski.
- Biblia brzeska (1563) – przekład kalwiński.
- Biblia nieświeska (1572) – przekład ariański.
- Jan Kochanowski:
- *Psałterz Dawidów* – parafraza psalmów.
- *Treny* – zwłaszcza Tren X – wizja chrześcijańskiego nieba.
- *Czego chcesz od nas, Panie* – pieśń nawiązująca do psalmu dziękczynnego.
- Mikołaj Rej:
- *Postylla* – zbiór kazań.
- Mikołaj z Wilkowiecka:
- *Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim* – misterium.
Barok
- Motyw vanitas z *Księgi Koheleta* w twórczości:
- Daniel Naborowski – np. *Krótkość żywota*.
- Mikołaj Sęp Szarzyński – np. *Sonety*.
- Kolęda "Lulajże Jezuniu" – anonimowy utwór ludowy.
- Józef Baka:
- *Uwagi o śmierci niechybnej* – refleksje o przemijaniu i marności życia.
Romantyzm
- Adam Mickiewicz:
- *Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego* – nawiązania do historii Izraela.
- *Dziady* część III – motywy mesjanistyczne, nawiązania do męki Chrystusa.
- Zygmunt Krasiński:
- *Nie-Boska komedia* – problematyka dobra i zła, nawiązania biblijne.
Młoda Polska
- Jan Kasprowicz:
- *Hymny* – np. *Dies irae* – inspirowane Apokalipsą św. Jana.
- Leopold Staff, Tadeusz Miciński – liryka zawierająca motywy biblijne, refleksje nad złem (obraz młodopolskiego szatana).
- Stanisław Przybyszewski:
- *Requiem aeternam...* – nawiązania do liturgii żałobnej.
Wiek XX
- Krzysztof Kamil Baczyński:
- *Pokolenie* – nawiązania do Apokalipsy, tematyka pokolenia Kolumbów.
- Konstanty Ildefons Gałczyński:
- *Koniec świata* – wizje apokaliptyczne.
- Wisława Szymborska:
- *Przypowieść*.
- *Żona Lota* – nawiązanie do postaci biblijnej.
- Anna Kamieńska:
- *Drugie przyjście Hioba* – refleksje nad cierpieniem.
- Czesław Miłosz:
- *Piosenka o końcu świata* – reinterpretacja Apokalipsy.
- Zbigniew Herbert:
- *Domysły na temat Barabasza*.
- *Modlitwa Pana Cogito* – nawiązania do etyki biblijnej.
- Tadeusz Nowak:
- *Psalmy* – nawiązania do formy i treści biblijnych psalmów.
- Ks. Jan Twardowski – poezja religijna, refleksje nad wiarą i życiem.
- Michaił Bułhakow:
- *Mistrz i Małgorzata* – wątki dotyczące procesu Jezusa.
- Franz Kafka:
- *Proces* – ksiądz opowiada przypowieść o strażniku prawa.
- Tadeusz Konwicki:
- *Mała apokalipsa* – wizja świata w obliczu zagłady.
- Gustaw Herling-Grudziński:
- *Wieża*, *Drugie przyjście* – motywy biblijne w opowiadaniach.
Nawiązania w sztukach plastycznych
Malarstwo
- Pieter Bruegel Starszy:
- *Wieża Babel* – symbol pychy ludzkiej.
- Rembrandt van Rijn:
- *Ofiara Abrahama*.
- *Powrót syna marnotrawnego*.
- Masaccio:
- *Wypędzenie z raju* – fresk w Kaplicy Brancaccich.
- Dante Gabriel Rossetti:
- *Zwiastowanie*.
- Hans Memling:
- *Sąd Ostateczny* – tryptyk.
- Rafael Santi:
- *Madonna della Sedia*.
- Leonardo da Vinci:
- *Ostatnia Wieczerza* – fresk w klasztorze Santa Maria delle Grazie w Mediolanie.
- Peter Paul Rubens:
- *Powrót syna marnotrawnego*.
- Michał Anioł:
- *Sąd Ostateczny* – fresk w Kaplicy Sykstyńskiej.
- Albrecht Dürer:
- Drzeworyt *Czterej jeźdźcy Apokalipsy*.
- Rogier van der Weyden:
- *Sąd Ostateczny* – poliptyk z Beaune.
- Jan van Eyck:
- *Ołtarz Gandawski* – pełen symboliki biblijnej.
Film
- Francis Ford Coppola:
- *Czas Apokalipsy* (*Apocalypse Now*) – tytuł i motywy nawiązujące do *Apokalipsy św. Jana*.
- Andrzej Wajda:
- *Brzezina* – motywy śmierci i zmartwychwstania.
- Mel Gibson:
- *Pasja* – ekranizacja męki Chrystusa.
- Martin Scorsese:
- *Ostatnie kuszenie Chrystusa* – film oparty na powieści Nikosa Kazantzakisa.
- Krzysztof Kieślowski:
- *Dekalog* – seria filmów inspirowanych Dziesięcioma Przykazaniami.
Muzyka
- Jacek Wójcicki:
- *Czterej jeźdźcy Apokalipsy*.
- Jacek Kaczmarski:
- *Dzieci Hioba*.
- *Kantyczka z lotu ptaka*.
- Leonard Cohen:
- *Hallelujah* – nawiązania do historii Dawida i Batszeby.
- Bob Dylan:
- Liczne piosenki z motywami biblijnymi, np. *All Along the Watchtower*.
- Krzysztof Penderecki:
- *Pasja według św. Łukasza* – monumentalne dzieło oratoryjne.
- U2:
- Album *The Joshua Tree* – tytuł nawiązuje do biblijnego Jozuego.
- Johann Sebastian Bach:
- *Pasja według św. Mateusza*, *Pasja według św. Jana* – utwory oratoryjne o tematyce biblijnej.
Bibliografia przedmiotowa
- Martin Bocian, *Leksykon postaci biblijnych. Ich dalsze losy w judaizmie, chrześcijaństwie i islamie oraz w literaturze, muzyce i sztukach plastycznych*, Kraków 1995.
- Roman Brandstaetter, *Krąg biblijny*, Warszawa 1986.
- Manfred Lurker, *Słownik obrazów i symboli biblijnych*, Poznań 1989.
- Anna Świderkówna:
- *Rozmowy o Biblii*, Warszawa 1994.
- *Rozmów o Biblii ciąg dalszy*, Warszawa 1996.
- Zenon Ziółkowski:
- *Najtrudniejsze stronice Biblii*, Warszawa 1994.
- *Biblia – księga Boga i człowieka*, Warszawa 1995.
- Anna Kamieńska, *Twarze Księgi*, Warszawa 1981.
- Słownik Biblijny, red. o. Hugolin Langkammer OFM, Katowice 1989.
- Janusz Franke, *Biblia w literaturze polskiej*, Warszawa 1990.
- Czesław Miłosz, *O podróżach w czasie*, Kraków 2004 – eseje na temat Biblii i jej wpływu na literaturę.
- Ks. Jan Twardowski, *Niecodziennik*, Warszawa 2001 – refleksje o Biblii i wierze.
- Władysław Panas, *Odwzorowania biblijne w literaturze polskiej*, Lublin 1995.
