USA - gospodarka i przemysł

Gospodarka

W momencie uzyskania niepodległości Stany Zjednoczone były krajem słabo rozwiniętym pod względem gospodarczym, Wielka Brytania hamowała bowiem świadomie rozwój przemysłu w swoich amerykańskich koloniach. W rozwoju młodego państwa amerykańskiego zaznaczyła się istotna różnica pomiędzy północnymi i południowymi stanami. Na północy rozwijał się przemysł i rolnictwo typu farmerskiego, na południu zaś powstawały wielkie posiadłości plantacyjne należące do szlachty i bogatych kupców i opierające się na niewolniczej pracy Murzynów. Rozbieżności pomiędzy ustrojem niewolniczym Południa i bardziej postępowym Północy doprowadziły w 1861 r. do wojny domowej, która zakończyła się zwycięstwem Północy. Od tego czasu zaczął się niezwykle szybki rozwój gospodarczy Stanów Zjednoczonych. Sto lat po rewolucji przemysłowej w Anglii Stany Zjednoczone zajęły czołowe miejsce w dziedzinie postępu technicznego, wyprzedzając również wszystkie inne kraje pod względem wydajności pracy i wielkości produkcji. W przeciwieństwie do wielu państw przemysłowych Stany Zjednoczone nie przestały być również wielkim producentem i eksporterem w dziedzinie rolnictwa.

Przyczyną niezwykle szybkiego rozwoju gospodarczego Stanów Zjednoczonych było rozległe, zwarte terytorium o dogodnym położeniu geograficznym i korzystnych warunkach klimatycznych i glebowych. Stany Zjednoczone są bardzo dobrze wyposażone w liczne, cenne bogactwa mineralne. Dla rozwoju ekonomicznego Stanów Zjednoczonych istotne znaczenie miał również brak feudalizmu i pańszczyzny oraz dopływ młodej, często wykwalifikowanej siły roboczej z krajów europejskich.
Charakterystyczną cechą gospodarki USA jest daleko posunięta koncentracja produkcji i finansów. Stany Zjednoczone są klasycznym krajem monopoli, które kontrolują ogromną większość produkcji i wymiany. Prowadzą one taką politykę nasycania rynków i określania wielkości produkcji, która zapewnia dogodne ceny dla monopoli i utrudnia powstawanie konkurencji. Miarą koncentracji produkcji może być fakt, że przeszło połowa produkcji przemysłowej i zatrudnionych w przemyśle pracowników przypada na zakłady wielkie, zatrudniające więcej niż 500 osób. Stany Zjednoczone są obecnie największym, światowym wierzycielem i eksporterem kapitału. Suma amerykańskich inwestycji zagranicznych, prowadzonych głównie przez wielkie koncerny, jak: „General Motors", „Ford", „Standard Oil", „General Electric", wynosi ponad 300 miliardów dolarów. Są to nakłady przynoszące znaczne zyski, umożliwiające gospodarczą i polityczną kontrolę terenów oraz lokaty kapitału. Do takich obszarów należy przede wszystkim Kanada, Ameryka Łacińska i Europa Zachodnia. W słabo rozwiniętych krajach Afryki i Azji inwestycje amerykańskie dotyczą głównie eksploatacji bogactw naturalnych.

Rozwój ekonomiczny Stanów Zjednoczonych nie odbywa się w sposób ciągły, lecz w ramach tzw. cyklu koniunkturalnego, który polega na periodycznie powtarzających się wahaniach podstawowych wielkości gospodarczych: zatrudnienia, produkcji, cen i dochodu narodowego. Kryzysy i recesje gospodarcze mają charakter bądź ogólny, bądź też dotyczą poszczególnych gałęzi gospodarki, np. przemysłu stalowego, węglowego lub rolnictwa. Najostrzejsze kryzysy w historii Stanów Zjednoczonych zanotowano w latach 1919-1920, 1929-1932, 1937--1938. Spowodowały one gwałtowny spadek produkcji i klęskę bezrobocia. Kryzysy o słabszym nasileniu zanotowano po II wojnie, m.in. w latach 1948-1953, w 1957 i w 1973-1975 r.

Stany Zjednoczone są najsilniejszym państwem kapitalistycznym, największym producentem przemysłowym i jednym z największych producentów w dziedzinie rolnictwa. Jednakże kraj ten wykazuje obecnie mniejszą prężność w dynamice rozwoju niż inne kraje, stąd udział Stanów Zjednoczonych w produkcji przemysłowej krajów kapitalistycznych, a także w handlu zagranicznym, wykazuje spadek.

Stany Zjednoczone należą do krajów o wysokim dochodzie narodowym, kształtującym się na poziomie ok. 9000 dolarów rocznie na jednego mieszkańca. Podział dochodu narodowego jest wybitnie nierówny, tak np. w 1971 r. według danych statystyki amerykańskiej zarobki 25,5 min osób kształtowały się według norm przyjętych w tym kraju poniżej minimum egzystencji. Są to w ogromnej większości rodziny ludności niebiałej.

Przemysł

Przemysł amerykański odznacza się masową i standardową wytwórczością, co wiąże się przede wszystkim z niezmiernie chłonnym rynkiem zbytu. Seryjna i oparta na taśmowym systemie produkcja obniża koszty produkcji i zwiększa zdolność konkurencyjną przemysłu amerykańskiego. Masowej produkcji sprzyja bogata baza
surowcowa. Stany Zjednoczone nie są jednak zupełnie samowystarczalne w tej dziedzinie i muszą importować ponad 20 różnych surowców, przede wszystkim metale uszlachetniające stal, a więc chrom, mangan, wanad, nikiel, wolfram oraz ropę naftową.

Udział Stanów Zjednoczonych w produkcji przemysłowej świata jest bardzo wysoki. W roku 1978 wytwarzały one 31,3% światowej energii, 23,7% węgla kamiennego, 14,5% ropy naftowej, 42,1% gazu ziemnego, 17,7% stali, 31% aluminium, 28,7% samochodów osobowych. Poziom produkcji w Stanach Zjednoczonych ulega wahaniom uwarunkowanym zmienną koniunkturą na rynkach światowych.

Przemysł amerykański odznacza się wysokim poziomem technicznym oraz zastosowaniem w szerokim zakresie mechanizacji i automatyzacji produkcji. Daleko posunięta jest także specjalizacja oraz kooperacja różnych przedsiębiorstw, co przyczynia się do podniesienia wydajności pracy.

Energetyka opiera się na bogatych zasobach węgla kamiennego, ropy naftowej, gazu ziemnego i wód płynących. Do najważniejszych obszarów węglowych USA należą stany: Wirginia Zachodnia, Pensylwania, Kentucky, Illinois, Ohio, Indiana i Alabama. Kopalnie węgla czynne są również w dwudziestu innych stanach. Wydobycie roczne wynosi ok. 688 min ton (1979). Dzięki mechanizacji wydobycia i eksploatacji tylko najdogodniejszych złóż wydajność pracy w górnictwie amerykańskim jest bardzo wysoka. W bilansie energetycznym USA udział węgla spada na rzecz ropy naftowej, której kraj ten jest drugim na świecie producentem i największym konsumentem. Z 500 tyś. szybów rozproszonych w 22 stanach wydobyto w 1979 r. 420 min ton. Produkcja ta nie pokrywa jednak wszystkich potrzeb rynku wewnętrznego. Znaczną część zużywanej ropy naftowej Stany Zjednoczone importują. Najważniejszym obszarem wydobycia ropy jest obecnie Teksas (ponad 34%), a ponadto Kalifornia, Luizjana, Kansas, Oklahoma i Alaska. Obszarem roponośnym okazał się również szelf Zatoki Meksykańskiej. Zmalało natomiast znaczenie Pensylwanii jako regionu górnictwa naftowego.

Gaz ziemny, odgrywający coraz większą rolę w energetyce i przemyśle chemicznym, wydobywa się przede wszystkim w stanach Teksas, Luizjana, Oklahoma, Kansas, Wirginia Zachodnia i Pensylwania. Wydobycie wynosi ok. 532 mld m3 (1979) i wykazuje tendencję wzrostu.

Ropę i gaz ziemny transportuje się głównie ropo- i gazociągami łączącymi obszary roponośne oraz porty, do których dowozi się ropę importowaną, z regionami najbardziej uprzemysłowionymi i zaludnionymi. Długość sieci rurociągów przekroczyła już 300 tyś. km. Transport ropy odbywa się również za pomocą cystern oraz floty tankowców, obsługującej przede wszystkim import ropy z krajów Ameryki Łacińskiej i Bliskiego Wschodu.

Udział sił wodnych w bilansie energetycznym USA wynosi ok. 3,6%, podczas gdy na ropę i gaz ziemny przypada 76,1%. Do największych urządzeń hydroelektrycznych należą elektrownie przy zaporze Hoover na rzece Kolorado, przy zaporze Grand Coulee na rzece Kolumbia, przy zbiorniku Shasta na rzece Sacra-mento. Dla celów energetycznych wykorzystuje się również rzekę Ohio i jej dopływ Tennessee oraz wodospady Niagary. Energia atomowa nie ma jeszcze wielkiego znaczenia w produkcji
energii elektrycznej, jej udział wzrasta jednak systematycznie. Stany Zjednoczone posiadają znaczne zasoby rudy uranowej, które wydobywa się w stanach: Kolorado, Nowy Meksyk, Arizona, Teksas, Waszyngton, Dakota Północna i Południowa. Elektrownie atomowe powstają przede wszystkim w uprzemysłowionym Regionie Północno-Wschodnim niedaleko Nowego Jorku, Chicago, w stanach Illinois, Michigan, Kalifornii i w stanie Waszyngton.

Ogólna produkcja energii elektrycznej w Stanach Zjednoczonych wynosiła 2435 mld kWh w 1980 r., w tym wyprodukowanej w elektrowniach jądrowych ok. 263 mld kWh.
Metalurgia. Stany Zjednoczone są krajem dobrze wyposażonym w rudy żelaza. Wysokoprocentowe hematyty wydobywa się metodą odkrywkową w rejonie Jeziora Górnego. Bogate złoża rud żelaza występują również na południu USA w Alabamie, w sąsiedztwie zagłębia węglowego. Stany Zjednoczone importują także znaczne ilości rud żelaza z Wenezueli, Liberii, Kanady i Szwecji.

Najstarszym okręgiem hutniczym USA jest Pittsburgh-Cleveland zawdzięczający swoje powstanie zasobom węgla koksującego i wapienia oraz ongiś również bogatym złożom rud żelaza. W ostatnich latach na czoło metalurgii USA wysunął się okręg nad Wielkimi Jeziorami, którego głównym ośrodkiem jest Chicago--Gary. Huty żelaza znajdują się również pod Baltimore, w Erie, Buffalo, Cleveland i Detroit. Na południu ośrodkiem hutnictwa stał się Birmingham. Produkcja stali osiągnęła w 1980 r. -95 min ton.

Metalurgia kolorowa opiera się na bogatych złożach miedzi (Arizona, Utah, Michigan, Montana, Nowy Meksyk) oraz cynku i ołowiu (Idaho, Montana, Arizona, Kolorado). Huty aluminium, zaopatrywane przeważnie w importowane boksyty z Jamajki i Surinamu, koncentrują się w sąsiedztwie źródeł taniej energii, a więc np. w dolinie rzeki Tennessee, przy wielkich elektrowniach nad rzeką Kolumbią, w pobliżu wodospadu Niagara, przy złożach gazu ziemnego w Teksasie.

Przemysł maszynowy zlokalizowany jest głównie w gęsto zaludnionych i umiastowionych stanach Regionu Północno-Wschodniego. Szczególne miejsce wśród wielu gałęzi przemysłu maszynowego zajmuje produkcja samochodów, całkowicie opanowana przez kilka monopoli (General Motors, Ford, Chrysler). Kolebką przemysłu samochodowego jest Detroit. Fabryki samochodów czynne są również w Cleveland, South Bend, Toledo, Buffalo, Chicago oraz w Kalifornii, która w produkcji samochodów zajmuje drugie miejsce po stanie Michigan. W roku 1979 w St. Zjednoczonych wyprodukowano ogółem ponad 8 min samochodów osobowych i 3 min samochodów ciężarowych.

Przemysł stoczniowy, który rozwinął się szczególnie w okresie II wojny światowej, ale obecnie produkuje bardzo niewiele, skoncentrowany jest przede wszystkim nad zatoką Delaware (Filadelfia, Cameden, Wilmington) oraz nad zatoką Chesapeake. Stocznie znajdują się również nad Pacyfikiem i nad Zatoką Meksykańską. Silną dynamiką rozwoju odznacza się przemysł lotniczy, zlokalizowany przede wszystkim na wybrzeżu Pacyfiku, w stanie Kansas oraz na wybrzeżu atlantyckim. Maszyny rolnicze produkuje się głównie w okręgach towarowego, wysoko zmechanizowanego rolnictwa, w stanach Illinois i Wisconsin. W produkcji maszyn włókienniczych przoduje Nowa Anglia, w wytwórczości urządzeń i maszyn elektrycznych stany: Massachusetts, Nowy Jork, New Jersey, Pensylwania, Ohio, Indiana, Michigan i Illinois.
Przemysł chemiczny, odznaczający się w USA wysokim poziomem koncentracji, mechanizacji i automatyzacji, zatrudnia przeszło milion pracowników. Na cztery wielkie koncerny przypada 50-75% produkcji podstawowych artykułów chemicznych oraz 80% środków wybuchowych i amunicji. Pięć firm skupia w USA 90% produkcji kalcynowanej sody, 92% acetylenu i 98% nylonu. Surowcami dla produkcji chemicznej, poza węglem, ropą naftową i gazem ziemnym, są złoża siarki wydobywane w Teksasie i Luizjanie, sól kamienna - nad jeziorem Erie i w Kalifornii, sole potasowe eksploatowane w Nowym Meksyku i Kalifornii, fosforyty w stanie Idaho i na Florydzie. Wiele fabryk chemicznych powstało w dolinie rzeki Delaware, w Pensylwanii, Nowym Jorku, Teksasie, Alabamie i Kalifornii. Wielkim ośrodkiem nowoczesnego przemysłu gumowego jest miasto Akron. Zakłady przemysłowe w tym mieście, należące do firm „Firestone" i „Goodyear" dostarczają 25% wszystkich wyrobów gumowych.
Przemysł atomowy ma doniosłe znaczenie ekonomiczne i strategiczne. Obejmuje on wydobycie i wzbogacanie rud uranu i toru oraz rafinację ich dla otrzymania materiałów mających zastosowanie w zakładach energii jądrowej, w produkcji bomb atomowych i wodorowych. Przemysł ten produkuje także silniki o napędzie atomowym dla okrętów, łodzi podwodnych i samolotów. Zakłady przemysłu atomowego powstały w dolinie rzeki Tennessee, gdzie korzystają z taniej energii elektrycznej. Z elektrowni wodnych na rzece Kolumbii korzysta kombinat atomowy niedaleko miasta Richland w stanie Waszyngton. Z produkcją bomby wodorowej związane są zakłady nad rzeką Savannah w okolicy Augusty. Przemysł atomowy znajduje się w rękach monopoli, jest jednak subwencjonowany i kontrolowany przez państwo.
Przemysł włókienniczy koncentrował się dawniej w Nowej Anglii ze względu na obfitość wody, wilgotny klimat ułatwiający przędzenie cienkich nici oraz łatwość zdobycia siły roboczej, zasilanej z imigracji. Dziś Nowa Anglia przoduje tylko w zakresie jakości produkcji.

Ustępując pod względem rozmiarów wytwórczości regionom południowym, które korzystają z taniej siły roboczej i bliskości źródeł surowca. Okręgami przemysłu włókienniczego są obecnie przede wszystkim stany: Karolina Północna, Georgia, Alabama, Nowy Jork, New Jersey. Ogólnie biorąc przemysł włókienniczy należy do tych gałęzi wytwórczości, które w Stanach Zjednoczonych nie wykazują po II wojnie światowej tendencji wzrostu.

Amerykański przemysł spożywczy należący do najbardziej terytorialnie rozproszonych, zatrudnia przeszło półtora miliona pracowników. Poziomem technicznym i rozmiarami produkcji wyróżnia się w USA branża mięsna z ogromnymi zakładami w Chicago, Peoria nad rzeką Illinois, Cincinatti, St. Louis, Kansas City, Omaha, St. Paul.
Nad Jeziorem Michigan w oparciu o intensywną hodowlę bydła rozwinął się na wielką skalę przemysł mleczarski zaopatrujący w swoje produkty ludność obszarów przemysłowych.

Obszary produkcji pszenicy wyposażono w potężne młyny; słyną z nich miasta: Buffalo, Minneapolis, St. Louis, Chicago, Indianapolis, Kansas City.

W rybołówstwie Stany Zjednoczone zajmują piąte miejsce na świecie. Prawie połowa ogólnych połowów, które sięgają 3,5 min ton rocznie, przypada na wody pacyficzne.
Przemysł amerykański jest nierównomiernie rozmieszczony. Najsilniej uprzemysłowiona jest północ, stany środkowoatlantyckie, centralne stany północno-wschodnie i centralne stany północno-zachodnie. Znacznie słabiej uprzemysłowione są stany południowoatlantyckie, centralne południowo-wschodnie i centralne południowo-zachodnie. Najbardziej upośledzone pod względem industrializacji są stany zachodnie górskie. W ostatnich latach obserwuje się zmiany w rozmieszczeniu przemysłu zmierzające do złagodzenia dysproporcji w tym zakresie. W lokalizacji wielu gałęzi przemysłu przetwórczego coraz mniejszą rolę odgrywa bliskość surowca, a coraz większą - chłonny rynek zbytu. O kierunku zmian w uprzemysłowieniu poszczególnych regionów świadczą następujące dane: w latach 1947-1954 w pięciu wybitnie uprzemysłowionych stanach nastąpił ubytek co najmniej 6% pracowników przemysłu, w siedmiu innych ubytek był mniejszy niż 5%, niektóre natomiast, kiedyś słabo uprzemysłowione stany, jak Kansas, Nevada, Nowy Meksyk, Kalifornia i Teksas wykazują wzrost liczby zatrudnionych w przemyśle.