Realizacja w literaturze haseł programowych pozytywistów.

Praca u podstaw, problematyka społeczna wsi, pomoc najuboższym warstwom:

"Szkice węglem" - Henryk Sienkiewicz - niewiedza i zacofanie chłopów; nieznajomość własnych praw, ani metod ich dochodzenia w urzędach; ślepe zaufanie do urzędników i ludzi wyższego stanu (ksiądz, dziedzic, pisarz gminny); stają się przez to obiektem manipulacji i wykorzystywania warstw wykształconych; akcja: bezwzględny Zołzikiewicz wykorzystuje naiwność Rzepów; wystawiając Rzepie fałszywe wezwanie poborowe, a ten załamuje się, popada w pijaństwo; jego żona próbuje coś w tej sprawie uczynić, lecz nikt nie jest jej w stanie pomóc, gdyż albo udaje się do nieodpowiednich osób (ksiądz nie ma odpowiednich wpływów, podobnie jak dziedzic, którego sytuacja chłopa po uwłaszczeniu niewiele interesuje), albo nie potrafi zwrócić się o pomoc w urzędzie powiatowym; w końcu oddaje się Zołzikiewiczowi, za co przypłaca śmiercią z rąk męża;

"Antek" - Bolesław Prus: trudna sytuacja dziecka w rodzinie chłopskiej; mimo że chłopak posiada talent i zapał do nauki rzemiosła, nie jest w stanie rozwijać się w rodzimej wsi; miejscowy nauczyciel zamiast uczyć wykorzystuje dzieci do pracy w swoim gospodarstwie, żąda również zapłaty, mimo, że dostaje pensje z gminy; podobnie kowal - swoich terminatorów nie dopuszcza do pracy w kuźni w obawie przed wykształceniem potencjalnego konkurenta; owdowiała matka jest zmuszona wysłać Antka do miasta w poszukiwaniu zajęcia;

"Miłosierdzie gminy" - Maria Konopnicka - rzecz dzieje się w szwajcarski miasteczku, w którym to miejscowe władze wydały niedorzeczną postanowienie odnośnie chorych, zniedołężniałych, starców; mianowicie zostają oni wystawieni na "aukcję" przed miejscowymi gospodarzami; gmina oddaje w ten sposób pod opiekę temu, kto zarząda mniejszej dotacji z gminy; sprzedani w ten sposób ludzie zmuszani są do pracy ponad siły, często bici i głodzeni; Konopnicka przestrzega przed skutkami złego programu opieki społecznej;

Potrzeba walki z nierównościami społecznymi:

"Powracająca fala" - Bolesław Prus - zaprezentowany konflikt proletariat-kapitalista; akcja rozgrywa się w zaborze pruskim, właścicielem fabryki jest Niemiec Gotlieb Adler były robotnik, obecnie bardzo bogaty, lecz bezwzględny wobec swoich podwładnych; nie dba o nich, stara się uzyskać jedynie maksymalny zysk; nie szanuje swojego najlepszego pracownika, Polaka - Kazimierza Gosławskiego; w wyniku przemęczenia Gosławski doznaje wypadku przy pracy i nie długo po tym umiera, gdyż Adler za późno posłał po pomoc lekarską;

Praca organiczna:

"Lalka" - B. Prus: brak polskiej przedsiębiorczości, Polacy nie są przekonani do ryzykowniejszych posunięć, zresztą cierpią na brak kapitału na rozpoczęcie swojego interesu; brak im na ten temat wiedzy i doświadczenia; dodatkową niechęć podsyca fakt, że w sferze ekonomiczno-gospodarczej dominują Niemcy i Żydzi; arystokracja mimo, iż posiada środki to przez nieudolne gospodarowanie i marnotrawienie pieniędzy, wiele na handlu nie potrafi zarobić; tą warstwę cechuje apatia i brak jakiejkolwiek inicjatywy ekonomicznej; nie są przekonani nawet do spółki handlu zbożem proponowanej przez Wokulskiego; warstwa ta, mająca być siłą przewodnią narodu, nie potrafi pomóc sobie samym, a tym bardziej nie może zająć się realizacją postulatów pracy u podstaw i pomocy ubogim;

Kwestia mniejszości żydowskiej (asymilacja mniejszości narodowych):

"Mendel Gdański" - M. Konopnicka - bohaterem jest Żyd, który większość życia spędził w Warszawie; czuje się bardzo związany z tym miastem; pewnego dnia staje się obiektem antysemickiego wystąpienia; sama nienawiść wobec Żydów jest nieuzasadniona, oparta na stereotypowych i schematycznych przeświadczeniach; autor zwraca uwagę na nietolerancję społeczeństwa, które pod tym względem nie można nazwać w pełni świadomym i nowoczesnym;

"Lalka" - B. Prus - społeczeństwo warszawskie cechuje ogólna niechęć i uprzedzenia wobec Żydów; wynika to głownie z tego, że społeczeństwo żydowski tworzy jednolite, zamknięte grupy, skupiają się w określonych miejscach miasta; są pragmatyczni i zaradni, często dysponują dużym, wypracowanym przez siebie, majątkiem; budzą w ten sposób zazdrość i zawiść wśród Polaków, których nie stać na obiektywizm w ocenie narodu mojżeszowego; Żydzi stają się obiektem prześladowań- np. Szlangbaum ze sklepu Wokulskiego jest nękany przez innych subiektów;