Powstanie warszawskie (1 sierpnia – 2 października 1944) – wystąpienie zbrojne w okupowanej przez wojska niemieckie Warszawie zorganizowane przez Armię Krajową w ramach akcji "Burza", połączone z ujawnieniem się i oficjalną działalnością najwyższych struktur Polskiego Państwa Podziemnego.
Od strony militarnej powstanie było wymierzone przeciwko Niemcom, jednak jego głównym celem była próba ratowania powojennej suwerenności, a być może także niepodległości Polski, poprzez odtworzenie w stolicy Polski legalnych władz państwowych, będących naturalną kontynuacją władz przedwojennych. Miało to uniemożliwić narzucenie Polsce marionetkowych władz uzależnionych od Związku Radzieckiego, którego wojska właśnie zbliżały się do Warszawy.
Walki trwały 63 dni. Straty po stronie polskiej to 18 tys. zabitych i ok. 25 tys. rannych żołnierzy, oraz ok. 120-200 tys. ofiar spośród ludności cywilnej. Wśród zabitych przeważała młodzież w tym ogromna większość warszawskiej inteligencji. Po stronie niemieckiej straty wynosiły 17 tysięcy zabitych i 9 tysięcy rannych.
W czasie walk zburzonych zostało ok. 25% zabudowy miasta, a po ich zakończeniu dalsze 35%. Wobec zburzenia ok. 10% podczas walk we wrześniu 1939 i 15% w wyniku powstania w getcie warszawskim, pod koniec wojny ok. 85% miasta leżało w gruzach. Zniszczony został wielowiekowy dorobek kulturalny i materialny.
Jednostki polskie
- Armia Krajowa – ok. 60 tys.
- Narodowe Siły Zbrojne - od ok. 800 do ok. 2 tys. żołnierzy NSZ
- Armia Ludowa – ok. 500
- od 14 września I Armia Wojska Polskiego (5 batalionów) przeprawionych przez Wisłę.
- Szare Szeregi
- Żydowska Organizacja Bojowa
Dowódcy powstania warszawskiego W/g stanu na 1 lipca 1944
- Gen. Tadeusz Komorowski pseudonim Bór komendant główny AK
- Gen Tadeusz Pełczyński pseudonim Grzegorz zastępca komendanta głównego AK
- Płk Antoni Chruściel pseudonim Monter komendant Okręgu Warszawskiego
- Ppłk Edward Pfeiffer pseudonim Radwan komendant Obwodu I - Śródmieście
- Ppłk Mieczysław Niedzielski pseudonim Żywiciel komendant Obwodu II - Żoliborz
- Ppłk Jan Tarnowski pseudonim Waligóra komendant obwodu III - Wola
- Ppłk Mieczysław Sokołowski pseudonim Grzymała komandant Obwodu IV - Ochota
- Ppłk Aleksander Hrynkiewicz pseudonim Przegonia komendant Obwodu V - Mokotów
- Ppłk Antoni Żurowski pseudonim Andrzej Bober komendant Obwodu VI - Praga
- Mjr Bronisław Krzyżak pseudonim Bronisław komendant Obwodu VII - Powiat warszawski
- Mjr Stanisław Babiarz pseudonim Wysocki komendant Obwodu VIII - Okęcie
- Ppłk Jan Mazurkiewicz pseudonim Radosław komendat Kedywu
Siły niemieckie
- Jednostki garnizonu warszawskiego od 10 000 do 11 000 żołnierzy
- Jednostki lotnictwa 2 000 żołnierzy
- Fragment dywizji Hermann Gring 1 000 żołnierzy
- Posterunki mostowe ok. 300 żołnierzy
Oznacza to, że w dniu wybuchu powstania Niemcy, wliczając udział uzbrojonej ludności niemieckiej, dysponowali 15 tysiącami walczących. Ocenia się, że siły niemieckie pozbawione jednolitego dowództwa oraz na skutek niskiego ich morale nie były zdolne do prowadzenia walk ulicznych i trwały w obronie w oczekiwaniu na odsiecz głębokich odwodów Wehrmachtu oraz sił będących w dyspozycji Heinricha Himmlera.
Podczas trwania powstania Niemcy wprowadzili do walki jednostki bojowe, które okryły się szczególnie złą sławą:
- Rosyjska Wyzwoleńcza Armia Ludowa (RONA) pod dowódctwem Bronisława Władisławowicza Kamiński
- Sonderbataillon Dirlewanger złożony z kryminalistów oddział pod dowódctwem Oskara Dirlewangera
Uzbrojenie polskich oddziałów
Broń ręczna
- Ukryta przez oddziały Wojska Polskiego we wrześniu 1939 roku (pistolety Vis, karabiny wz.98 i 98a, karabinki wz.29, ręczne karabiny maszynowe Browning wz.1928)
- Zdobyta na wojskach okupanta (pistolety P08 Parabellum, karabiny Mauser, pistolety maszynowe MP40)
- Pochodząca ze zrzutów aliantów (pistolety M1911, pistolety maszynowe Sten, granatniki PIAT)
- Wyprodukowana przez Armię Krajową - pistolety maszynowe Błyskawica i Sten, miotacze ognia wzór K
- granaty własnej produkcji "sidolówki" i "filipinki", butelki zapalające "koktajl Mołotowa"
- Zakupiona od zdemoralizowanych oddziałów wojskowych i paramilitarnych państw osi
Broń pancerna
- Wyprodukowana przez Armię Krajową
o Samochód pancerny "Kubuś"
- Zdobyczna
o Pz.Kpfw. V "Panther" Ausf. G – zdobyto 3 szt. a 2 wykorzystano bojowo.
o Jagdpanzer 38 (t) Hetzer – "Chwat"
o Sd.Kfz. 251/1 Ausf. D – "Szary Wilk" i "Starówka"
Stan uzbrojenia oddziałów powstańczych Stan na 1 sierpnia 1944 rano
- karabiny - 2 629 szt. z czego wykorzystano ok. 1 000 szt.
- ręczne karabiny maszynowe (rkm) - 145 szt. z czego wykorzystano 60 szt.
- ciężkie karabiny maszynowe (ckm) - 47 szt. z czego wykorzystano 7 szt.
- pistolety maszynowe (pm) - 657 szt. z czego wykorzystano ok. 300
- broń przeciwpancerna (karabiny ppanc i piaty) - 29 szt. wykorzystano 35 szt.
- działka przeciwpancerne - 2
- moździerze i granatniki - 16
- pistolety - 3 846 szt. z czego wykorzystano 1 700 szt.
ponadto:
- granaty ręczne i ppanc - 44 387, z czego wykorzystano 25 000 szt.
- butelki zapalające - ok 12 000
- materiały wybuchowe (różne) - ok. 1300 kg
Posiadany stan uzbrojenia pozwalał sformować 70 plutonów zdolnych do prowadzenia działań przez 2 dni. Oznacza to, że w godzinie W (17:00) uzbrojonych było do 3 500 powstańców na 36 500 zmobilizowanych.
W lipcu 1944 roku okupant zlikwidował magazyny z 78 000 szt. granatów ręcznych i 170 szt. miotaczy płomieni. Ponadto po fali aresztowań utracono kontakt z częścią konspiracyjnych magazynów broni, np. w 1947 roku w budynku przy ulicy Leszno z gruzów wydobyto 678 szt. stenów i błyskawic i ponad 60 000 tys. szt. amunicji do nich (należy jednak dodać, że w świetle ostatnich wyników badań historyków informacja ta jest kwestionowana, przynajmniej co do ilości odnalezionej broni). Powodem nie wykorzystania reszty uzbrojenia był bardzo krótki czas mobilizacji - 12 godzin oraz trudności z przetransportowaniem broni w miejsca mobilizacji poprzez okupowane miasto.
Kontrowersje dotyczące czasu trwania powstania
Przyjęło się powszechnie uważać, że powstanie trwało 63 dni, tzn. do 2 października, kiedy to nastąpiło przerwanie walk. Jednak decyzja o zawieszeniu broni została oficjalnie podpisana dopiero dzień później. Można mówić również o 66 dniach, gdyż do 5 października trwało wychodzenie do niewoli zwartych oddziałów powstańczych, a w czasie tych trzech ostatnich dni nadal działało powstańcze dowództwo wydające rozkazy do swoich żołnierzy. Jednocześnie w tym czasie nadal funkcjonowały struktury ujawnionych władz Polskiego Państwa Podziemnego, a także miały miejsce wszelkie inne przejawy aktywności życia w powstańczym mieście, takie jak np. ukazywanie się prasy powstańczej, emisje audycji radiowych z powstańczych radiostacji, działalność powstańczej poczty harcerskiej itp.
Kontrowersje dotyczące liczby ofiar
Liczba ofiar po stronie polskiej nie jest nigdzie udokumentowana i jest trudna do ustalenia. Najczęściej podawana liczba 200 tys. zabitych pojawiła się po raz pierwszy już 28 sierpnia w Lublinie, podczas konferencji zorganizowanej przez PKWN dla prasy zagranicznej (w tym zachodniej) i padła, jako ocena strat. Wobec braku innych źródeł wartość ta, jako prawdopodobna utrwaliła się z czasem. Obecnie historycy coraz częściej są skłonni szacować liczbę ofiar cywilnych na 120-150 tys.