"Prawdziwa sztuka jest zawsze współczesna" Fiodor Dostojewski - w oparciu o utwory z różnych epok literackich.

„Prawdziwa sztuka zawsze jest współczesna” – to stwierdzenie jest niezwykle esencjonalne i pojemne w swoim znaczeniu, lecz co oznacza termin współczesna sztuka? Epitetem tym, w moim rozumieniu określamy sztukę podejmującą tematykę uniwersalną, zawsze współczesną i nieśmiertelną. Bez względu na moment interpretacji, odbiorca zrozumie ją, będzie mógł się z nią identyfikować. Sztuka współczesna musi wykraczać poza obszar jednej epoki. W tym tkwi jej siła, wyraża się jej geniusz. Czy zatem istnieje sztuka spełniająca to zadanie? Czy kategorie myślenia i światopogląd ludzi różnych stuleci nie różnią się na tyle, by uniemożliwić istnienie sztuki współczesnej? Czy prawdziwa sztuka jest zawsze współczesną? Spróbuje podjąć to zagadnienie odwołując się do utworów o charakterze ponadczasowym z różnych epok.

Problematykę uniwersalną podejmuje w swojej twórczości literacko-filozoficznej Jan Kochanowski. Jest ona bliska współczesnemu człowiekowi, gdyż ukazuje tematy ponadczasowe i niezłomne w swoim wiecznym istnieniu z punktu widzenia człowieka XIX wieku. Możemy zaobserwować to na przykładzie "Odprawy posłów greckich", pierwszej polskiej tragedii humanistycznej utrzymanej w konwencji starożytnego dramatu antycznego. Treść utworu odwołuje się do mitu trojańskiego, tym samym nawiązując do wydarzeń z "Iliady" autorstwa Homera. Można by przypuszczać, że utwór ten stanowi wyłącznie świadectwo czasów starożytnych, jednakże jest to dzieło niezwykłe, alegoryczne.

Historia wojny trojańskiej była powszechnie znana ludziom XVI wieku. Treść dramatu stanowi tylko kostium historyczny, pretekst, pod którym autor ukrył ważne współczesne problemy polityczno-społeczne, które są nieodzowną częścią rzeczywistości każdego rozwijającego się państwa.

Troja jest przenośnią Rzeczypospolitej Polskiej w czasach twórczości Kochanowskiego. Odniesienia do XVI - wiecznej Polski odnajdujemy w sferze realiów historycznych, nazewnictwie oraz w sferze prawdopodobieństwa postaci. Król Priam przypomina Zygmunta Starego, a Aleksander - Zygmunta Augusta. Ponadto Rada Królewska obraduje na wzór polskiego parlamentu - głosowanie przez rozstąpienie się, otwarcie obrad stukaniem laski marszałkowskiej. W utworze tym zawarte są przesłania pouczające o tym, że przekupstwo i prywata mogą doprowadzić wyłącznie do militarno-gospodarczego upadku państwa. Słowa krytyki są wyrazem troski o losy ojczyzny, mają wymowę uniwersalną, ponieważ nie odnoszą się do konkretnego władcy- Priama, lecz do każdego: "Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie.” Ta kwestia wypowiadana przez chór w drugiej części dramatu, skierowana jest do elity rządzącej państwem, aby uwidocznić i pouczyć, jak mają sprawować powierzoną im władzę. To wezwanie do wszystkich, którzy są odpowiedzialni za losy ojczyzny. Powinni oni zdawać sobie sprawę z wielkiej odpowiedzialności, która na nich spoczywa, gdyż to oni mają stać na straży prawa i sprawiedliwości w państwie. Potępiając prywatę, głupotę i egoizm poeta w opozycji do tych negatywnych przywar pochwala takie szlachetne wartości, jak: rozsadek, patriotyzm i dalekowzroczność. Przesłania te nie odnoszą się wyłącznie do XVI wieku, lecz są aktualne w każdej erze dziejowej ludzkości i nigdy nie strącą na wartości. Świadczy to o ponadczasowym charakterze „Odprawy posłów greckich” .

Tematykę uniwersalną i nie podlegającą dezaktualizacji podejmuje również w swoich utworach Stefan Żeromski. Ukazuje on jednostki stojące przed obliczem dokonania wyboru, jaki postawiła przed nimi rzeczywistość. Takim człowiekiem z całą pewnością jest Tomasz Judym, bohater powieści ,, Ludzie bezdomni ”. Jako główna postać wykreowana w okresie buntu i sprzeciwu - Fine de siecle zmuszony jest wybierać pomiędzy dwoma równorzędnym, w jego odczuciu, racjami. Istnienie takiej sytuacji sprawia niewątpliwie wielkie wewnętrzne rozdarcie, gdyż jest to wybór tragiczny. Został postawiony w sytuacji, w której każde z możliwych rozwiązań prowadzi do klęski moralnej i w konsekwencji i tak nie osiągnie szczęścia. Z jednej strony może ożenić się z Joanną i założyć szczęśliwą rodzinę, której zawsze gorąco pragnął. Jednakże ta wizja nie pozwoliłaby mu zrealizować swych ideałów niesienia pomocy najuboższym, co byłoby wbrew jego sumieniu. Z kolei wybór misji społecznika nie pozwoliłby mu osiągnąć szczęścia w sferze prywatnej. Odzwierciedleniem duszy Judyma jest rozdarta sosna, której opis zamieszczony został przez autora w zakończeniu powieści. Powieść obrazuje sytuacje psychiczną jednostki podejmującej decyzję poświęcenia się dla ogółu. Jest to motyw wewnętrznego rozdarcia, oznaczającego romantyczne cierpienie. Problematyka podejmowana w tej powieści ma charakter uniwersalny. Doktor Judym nie jest pierwszym i nie ostatnim bohaterem tragicznym w dziejach literatury światowej i polskiej.

Konflikt tragiczny zapoczątkowany został już w starożytności. Postacią tragiczną jest Antygona z tragedii Sofoklesa. Rozdarcie wewnętrzne musiał przeżywać mitologiczny Prometeusz oraz większość bohaterów romantycznych, takich jak, np. Konrad Walenrod, czy Kordian, którzy walczyli o sprawę losów ojczyzny, lub Lord Jim w powieści Josepha Conrada, którego całe życie to wizerunek dokonywania tragicznych wyborów. "Ludzie bezdomni" mogą przemawiać również do dzisiejszego odbiorcy. Trudne wybory i problemy egzystencjonalne dotyczą ludzi każdego stulecia. Całe życie ludzkie składa się z dokonywania wyborów, które mogą okazać się mniej lub bardziej tragiczne w skutkach. Rzadko bywają one tak dramatyczne, jak w przypadku doktora Judyma, jednak tak jak w jego przypadku, są one czynnikiem determinującym i kształtującym całą naszą egzystencję.

Faktem, który determinuje naszą osobowość i życie, narzucanym z zewnątrz i ograniczającym nasza naturę jest również „forma”. Jest to czynnik, który zmusza jednostkę do działania wedle z góry przyjętego schematu. Ponieważ człowiek żyje w społeczeństwie, jest na formę nieuchronnie skazany. Temat ten podejmowany był wielokrotnie w literaturze przez, m.in. takich twórców, jak: Gombrowicz, Zapolska, Bułhakow, Kafka. W ,,Procesie” Kafki formą jest bezlitosny system, sieć ubezwłasnowalniajaca obywateli. W zderzeniu z nią człowiek jest bezradny i czuje się wyalienowany od rzeczywistości. Utwór ten ma charakter paraboliczny, uniwersalny- jest metaforą ludzkiego losu. Rodzimy się skazani na życie i śmierć bez żadnych wyjaśnień. Podporządkowani jesteśmy odgórnie ustalonym prawom i obowiązkom. Wyrok- śmierć, spada na nas bez zapowiedzi, nie wiadomo kiedy i z jakiego powodu. W tym ujęciu powieść traktuje o niewiadomej ludzkiego istnienia, o samotności i bezsilności człowieka wobec świata i przeciwności losu - problemach wiecznie nurtujących człowieka. Formą może być również przyjęty system wartości jak w przypadku Józia z "Ferdydurke" lub opinia innych, co widzimy na przykładzie pani Dulskiej. Jednak bez względu na swój kształt, forma jest problemem ponadczasowym i stanowiącym barierę dla słabej jednostki ludzkiej, stając się dla niej murem nie do obalenia i przezwyciężenia.

Reasumując, prawdziwa sztuka to sztuka uniwersalna, rozumiana i interpretowana w każdym okresie, bez względu na sytuację społeczną, polityczną, gospodarczą i kulturalna . Musi dotyczyć spraw ogólnoludzkich, ponadczasowych. To sztuka ponad wszelkie bariery historii i filozofii, której nie zburzy żaden przewrót. Tylko taka sztuka jest nieśmiertelna i przetrwa, gdyż świat ciągle podlega ewolucji. Sztuka odnosząca się tylko do jednej epoki, jednego wydarzenia jest tylko jej odbiciem, odzwierciedleniem historii. Prawdziwy artysta to taki, który za życia postawi sobie pomnik trwalszy niż ze spiżu, a z jego dzieł będą czerpać natchnienie i inspiracje przyszłe pokolenia, odkrywać jego sztukę w nowych kategoriach. Czas nie rozmyje pamięci o nim, historia nie zapomni jego imienia. Taki twórca powie o sobie, bez cienia wywyższania się i z należytą skromnością: „Non omnis moriar”.