Dzieje ustrojów państwowych i prawa Starożytnego Wschodu.

EGIPCJANIE

Egipt był najstarszym ośrodkiem cywilizacyjnym nad Morzem Śródziemnym. Wiadomości o dziejach tego kraju opierały się do czasu odczytania pisma hieroglificznego na przekazach źródłowych pisarzy greckich, a to Hekacjusza z Miletu, Herodota z Halikarnasu, Hekacjusza z Abdery i Diodora. Najobszerniejsze jednak wiadomości podawał kapłan egipski Manethon, autor „Historii Egiptu”, opublikowanej około 270 r. przed Chrystusem. Pisarze greccy przyjmowali, że Egipt był kolebką pisma obrazkowego dwojakiego rodzaju, hieratycznego /świętego/ i demotycznego /popularnego/. Dopiero odkrycie tzw. „kamienia Rossety” w okresie wypraw napoleońskich, zawierającego napis trójjęzyczny, pozwoliło ustalić Champolionowi, iż hieroglify są pismem dźwiękowym. Dzięki temu odkryciu tudzież pracom wykopaliskowym, przeprowadzanym głównie w Górnym Egipcie, poznała nauka wysoką kulturę tego kraju.
Istnienie kodeksu prawnego w Egipcie potwierdzają tak źródła wykopaliskowe /inskrypcja biograficzna jednego z wezyrów 18-ej dynastii/ jak też wzmianki autorów greckich. Żaden jednak fragment tego kodeksu ani w ogóle ustaw egipskich nie jest nam bliżej znany. Jedynie przepisy moralne, zawarte w tzw. „Księdze Umarłych” /w roz. 125/ odzwierciedlają wysoki poziom etyczny ludności Egiptu, którego dzieje rozpadają się na trzy okresy: historię starożytnego, średniowiecznego i nowożytnego Egiptu.
Wedle Manethona pierwszym faraonem, czyli królem dynastycznym miał być Menes około r. 3200 przed Chr., który był założycielem państwa starożytnego Egiptu. Czas obliczano w Egipcie wedle panujących dynastii, których łącznie miało być 31. Właściwy rozwój państwa następuje dopiero za czasów 12-ej dynastii, w okresie państwa średniowiecznego. Podnosi się wówczas dobrobyt w kraju dzięki podbojowi sąsiedniej Etiopii, założeniu jeziora sztucznego /przez Amenemheta II, zwanego jeziorem Meris przez Greków/ i uregulowaniu wylewów Nilu. Rozkwit Egiptu po tej dynastii znika na skutek najazdu pasterskiego plemienia Hyksosów, które na kilka wieków ujarzmiło Dolny Egipt. Dopiero władcy Górnego Egiptu wyzwalają go od Hyksosów i dają początek nowożytnemu państwu egipskiemu. Ekspansja terytorialna kraju następuje wówczas za 18 – 20-ej dynastii, najsłynniejszy zaś z Faraonów Ramzes II doprowadza do właściwej konsolidacji państwo. Gdy zaś kapłanie z Teb uzurpują sobie tron faraonów przy pomocy żołnierzy najemnych, wówczas powstaje zamęt w państwie i choć przez pewien okres Egipt zostaje ponownie zjednoczony /Psametik-Necho w VII w. przed Chr./, to jednak wkrótce potem ulega podbojowi Aleksandra Wielkiego a następnie Rzymu w I wieku przed Chrystusem.

Prawo publiczne:
I. Ustrój społeczny:
Zarodkiem socjalnym starożytnego Egiptu były klany /zrzeszenia z bóstwem opiekuńczym totemem lub fetyszem na czele/, które przekształciły się z biegiem czasu przez połączenie w tzw. nomy, czyli powiaty; nomy stały się niezależnymi księstwami pod przewodnictwem monarchy. Zespolenie nomów Górnego i Dolnego Egiptu przez Menesa stworzyło około roku 3200 przed Chrystusem królestwo ze stolicą w Menofer, zwaną później Memfis. Na podstawie zabytków wykopaliskowych /głównie grobowców/ dadzą się ustalić następujące wiadomości o społecznym ustroju starożytnego Egiptu:

Król – faraon – jest właścicielem całego kraju.
Możnowładcy, rekrutujący się częściowo z wysokich dostojników dworskich i dawnych nomarchów władają ziemią pomiędzy nich rozdzieloną, pozostając w stosunku lennym do faraona. Obok możnowładców kapłani tworzą stan uprzywilejowany, będąc klasą całkowicie oddzielną i zamkniętą w sobie, gdyż funkcje kapłańskie stają się dziedziczne. W ten sposób powstaje kasta szlachty feudalnej, która oddziela się od masy wieśniaków i rzemieślników. W okresie średniowiecznego państwa egipskiego tworzy się pomiędzy tymi kastami stan średni, mieszczaństwo, złożone z samych zamożnych kupców i urzędników, który zanika w okresie państwa nowożytnego. Najcięższą dolę znoszą wieśniacy, których jedynym zainteresowaniem są wylewy Nilu, będące warunkiem obfitych plonów; egzekwowanie zbiorów na rzecz skarbu w sposób bezwzględny przez policją królewską z pisarzem na czele staje się udręką chłopa przynależnego do ziemi. Za czasów państwa nowożytnego rząd tebański wydziela chłopom odpowiednie działki, za których uprawę każdy z nich jest odpowiedzialny za pośrednictwem przodowników i wójta. Opłacanie podatku w naturze sięga 5-tej części zebranych plonów. Nienawiść ubogiego ludu do despotyzmu faraona powiększa jeszcze złe obchodzenie się przez najemnych żołdaków i nadużycia ze strony urzędników. Począwszy od 26 dynastii spotyka się w papirusach demotyckich wzmianki o sprzedażach niewolników, których wielkie rzesze umożliwiały przedsiębranie doniosłych robót publicznych. Wzięcie do niewoli wojennej było głównym źródłem niewoli. Jeńcy wojenni stawali się niewolnikami państwa i stanowili jego własność. Mogli oni być również oddani do wykonywania usług na rzecz osób prywatnych.
II. Ustrój polityczny:
1. Faraon stoi na czele państwa. Władza jego jest absolutna, uważana za władzę boską, jest otaczana czcią wszystkich poddanych. W zasadzie władza ta nie podlega żadnym ograniczeniom; faraon ulega jednak często wpływom kapłanów, dostojników dworskich i rodziny. Już jako następca tronu zarządza on dobrami królewskimi i kieruje wyprawami. Jako monarcha sprawuje w kraju w czasie pokoju najwyższą władzę administracyjną i sądową, w czasie wojny zaś dowodzi wojskiem w charakterze naczelnego wodza. Cała władza państwowa jest scentralizowana w stolicy u boku faraona, który wykonuje ją przy pomocy plejady wysokich dostojników, rekrutujących się przeważnie z członków rodziny królewskiej, tudzież potomków dawnych władców i faworytów. Wprawdzie w zasadzie wszyscy poddani mogli zwracać się do faraona z prośbą w razie potrzeby, lecz w obliczu monarchy obowiązywała ścisła etykieta, która krępowała swobodę otoczenia. Urzędnicy stale informowali faraona o wszystkim, on zaś obok zajmowania się ceremoniałem religijnym wydawał rozporządzenia i bezapelacyjne wyroki.
2.Wezyr jest w państwie najwyższą osobistością po faraonie. W zakresie administracji państwowej stoi na czele wielkorządców prowincji egipskich /tzw. „kolegium dziesięciu wielkich Południa”/, a władza jego wzrosła szczególniej za czasów średniowiecznego państwa egipskiego i zagrażała nawet potędze faraona. Okoliczność ta stała się przyczyną utworzenia w tym czasie przez faraonów stałej armii rekrutowanej spośród obywateli stanu średniego. Za czasów państwa nowożytnego istnieje dwóch wezyrów, dla Egiptu Dolnego /w Memfis/ i Górnego /w Tebach/. Ten ostatni posiadał większe znaczenie obok wicekróla Nubii. Wezyr odbierał szczegółowe raporty od podległych sobie różnorodnych urzędników, przeprowadzał inspekcje i zastępował faraona w dowództwie wojskowym. Ponadto przewodniczył trybunałowi sądowemu, będącemu najwyższą po faraonie instancją sądową /tzw. sześciu izbom sądowym/, a gdy wykonywał funkcje arcykapłana roztaczał pieczę nad świątyniami i ich majątkiem w całym państwie.
3. Naczelny skarbnik zarządzał skarbem państwa przy pomocy jednego lub dwóch podległych mu skarbników. On też pobierał wyznaczane w naturze podatki, następnie dochody z kopalń i wypraw łupieskich, często także sprawował dowództwo wojskowe na lądzie i na morzu. Szczególnie za czasów nowożytnego państwa posługiwał się skarbnik wojskiem dla ochrony majątku państwowego i pisarzami, którzy skrzętnie notowali pobieranie podatki.
4. Regenci królewscy występujący w miejsce dawnych nomarchów są zależni od najbliższych faraonowi urzędów, a to wezyra i naczelnego skarbnika. Otrzymywali od nich rozkazy i składali raporty z wykonywanych obowiązków. W okresie średniowiecznego państwa posiadali dużą niezależność, nie ulegając kontroli urzędów faraona. Jako kolegium 10-ciu wielkich Południa brali udział w radach nad najważniejszymi sprawami administracyjnymi i sądowymi. Wchodzili również w skład „Wielkiej Rady”, zbierającej się w Heliopolis i Memfis, opanowanej później całkowicie przez kapłanów. Radzie tej podlegały „rady miejskie” złożone z urzędników lokalnych.
5. Wojsko w razie zachodzącej potrzeby obrony kraju lub wyprawy na zewnątrz rekrutowało się z mieszkańców prowincji lub najemnych żołdaków cudzoziemskich. Jako armia stała uzyskuje znaczenie w okresie państwa nowożytnego /za czasów Ramzesa II/, kiedy to żołnierze korzystają z wielkich przywilejów /z dziedzicznej własności, ulg podatkowych/. Flota handlowa przekształciła się z biegiem czasu w wojenną, na lądzie zaś ważną rolę odegrały oddziały wyposażone na wzór obcy w wozy wojenne. Na czele wojska stał zwykle w czasie wojny o pokoju faraon, zastępował go wezyr lub naczelny skarbnik.
III. Prawo karne i sądowe:
Dzięki papirusom hieratycznym XX-ej dynastii znamy fragmenty karnego prawa procesowego.
Postępowanie sądowe poprzedzone śledztwem w wypadku włamania się do grobów faraona ilustrują niektóre papirusy /Amherst i Abbott/. W szczególności podają one opis oględzin dokonywanych przez urzędników królewskich, aresztowanie przestępców, bastonadę celem wymuszenia zeznań i wreszcie wydanie wyroku. Specjalny trybunał, złożony z 12-tu sędziów orzekał w sprawie spisku przeciw Ramzesowi III. Proces cywilny ilustruje słynna inskrypcja z Mes, przedstawiająca historię rewindykacji gruntu, będącego przedmiotem sporów w okresie kilkuwiekowym za czasów XVIII-ej i XIX-ej dynastii. W tym okresie działały dwie instancje sądowe, jedna w Tebach dla Górnego Egiptu, druga w Heliopolis dla Dolnego Egiptu. Prawdopodobnie istniały też w ważniejszych ośrodkach sądy lokalne lub prowincjonalne.

Prawo prywatne:
I. Prawo rodzinne i spadkowe:
Początkowo stanowisko mężczyzny i kobiety w zakresie prawa prywatnego było równorzędne. Nie istnieje władza męża nad żoną i kobieta posiada zdolność dysponowania swoim majątkiem. Jednakże z biegiem czasu zmienia się ten stan prawny /za IV-ej dynastii/. Ponieważ wówczas rodzina skupia się wokół majątku niepozbywalnego, zarządzanego przez ojca, a po jego śmierci przez syna pierworodnego, będącego głową kultu zmarłych, utworzenie wspólnoty rodzinnej powoduje popadnięcie kobiety pod władzę męża, a w razie jego zgonu pod opiekę syna pierworodnego lub osoby wyznaczonej w testamencie. Spadek dzielono pomiędzy dzieci, tak synów jak i córki. Inskrypcje na grobach z okresu starożytnego państwa egipskiego zawierają oświadczenia przekazującego kapłanom majątek osoby zmarłej, celem utrzymywania przez nich kultu zmarłego i składania odpowiednich ofiar. Podobne obowiązki obarczają dziedziców i zapisobiorców zmarłego.
II. Prawo majątkowe:
Prawo własności na nieruchomościach znajduje należytą ochronę prawną przez stałe utrzymywanie ksiąg gruntowych /katastralnych/, w których przedsiębrano rejestrację aktów prawnych, umożliwiającą uwidocznienie wszelkich zmian własności, wynikłych z czynności prawno-prywatnych /spadkowych i obligacyjnych/ jak też skutek konfiskaty majątku. O ile w początkach państwowości Egiptu prawo własności jest prawem osobistym, gdyż Egipt w zakresie prawa prywatnego znajdował się w stadium daleko zaawansowanego indywidualizmu, to w okresie późniejszym ten indywidualizm przekształca się w pewien system zależności rodzinnej; pojawia się wtedy wspólnota rodzinna. Z czasów średniowiecznego państwa egipskiego zagadnienia związane z prawem własności są przedmiotem dokumentów papirusowych odnalezionych w Fajum.




SUMEROWIE

Kraj położony w dolinie tygrysu i Eufratu posiadał dwa oddzielne środowiska swego rozwoju: Sumer na południu i Akkad na północy. Najdawniejsze pomniki prawne odnoszą się do Sumerów. Osiedlili się oni w południowej i środkowej Mezopotamii na 3000 lat przed Chrystusem. Był to lud nieznanego bliżej pochodzenia. Dzięki pracom wykopaliskowym /dokumentom znalezionym w kurhanie Telo/ posiadamy pewne wiadomości o jego dziejach. Lud ten był wojowniczy tudzież posiadał wysoką kulturę, zajmował się bowiem rolnictwem, znał sztukę budowania kanałów i prowadził ożywiony handel i żeglugę. Początkowo tworzył oddzielne miasta-państewka pod panowaniem książąt-patesich wzajemnie się zwalczających. Jeden z nich, patesi miasta Lagasz, imieniem Eannatum (?) zdołał zjednoczyć wielkie tereny zakładając duże państwo sumeryjskie. Wprawdzie po panowaniu 9-ciu patesich państwo to wskutek dezorganizacji administracyjnej i rewolty w kraju, upadło, jednakże nowy król Urukagina zdołał przywrócić mu dawną potęgę. Z kolei książę innego miasta – Ummy, imieniem Lugal-zaggizi opanował Lagasz lecz sam wkrótce uległ podbojowi Sargona, króla miasta Agade, który będąc pochodzenia semickiego wysiedlił Sumerów i w ich miejsce sprowadził ludność semicką, kładąc kres w ten sposób państwu sumeryjskiemu. Ale i to nowopowstałe państwo sumeroakkadzkie po najeździe obcych ludów zostało podbite przez Elam.
O kulturze sumeryjskiej dowodzi istnienie pisma najpierw obrazkowego, niezależnego od egipskich hieroglifów, a następnie klinowego utrwalonego przez rycie wyrazów w miękkiej glinie, którą później wypalano w ogniu lub na słońcu. Dzięki tabliczkom zawierającym teksty umów oraz inskrypcjom na grobowcach posiadamy wiadomości o prawie sumeryjskim; są one jednak dość szczupłe. Ważniejsze źródło stanowi inskrypcja pochodząca od króla Urukaginy w mieścia Lagasz, obejmująca co prawda zaledwie pięć artykułów. Na istnienie jednak jednego lub kilku nawet kodeksów prawnych wskazują fragmenty przepisów znalezionych w Nuffer i Senkereh, zawierających wzmianki o wprowadzeniu ustawodawstw. Z tych źródeł prawa da się odtworzyć w zarysie jego historię.

Prawo publiczne:
I. Ustrój i sądownictwo:
Sumerowie tudzież ich współplemieńcy Preakkadowie byli pierwotnie ludem koczowniczym, żyjącym w szczepach; osiedliwszy się tworzą miasta-państewka pod wodzą patesiego. Patesi – książę jest zarazem kapłanem sprawującym najwyższą władzę administracyjną, wojskową i sądowniczą. Do pomocy w zarządzie państwem posiada urzędników świeckich i duchownych, którzy pochodząc z jego rodziny tworzą wyższą warstwę społeczną. Po zjednoczeniu miast-państewek w jedno państwo owi dostojnicy rządzą na prowincjach w imieniu króla, posługując się dość licznymi urzędnikami niższymi. Obok stanu urzędniczego, o dużej sprawności administracyjnej, wielką powagą cieszy się stan kapłański w państwie. Przy boku króla i dostojników prowincjonalnych tudzież w świątyniach wykonują kapłanie ważne funkcje /pisarzy, sędziów, lekarzy, nauczycieli/. Lud stojący niżej wspomnianych stanów zajmuje się rolnictwem, hodowlą bydła, rybołówstwem tudzież handlem i rzemiosłem. Niewolnicy są własnością swoich panów, którzy swobodnie mogą nimi dysponować. Bliżej jednak stanowiska niewolników nie znamy /z powodu uszkodzenia inskrypcji króla Urukaginy, skąd czerpiemy wiadomości/. Jedyne informacje dotyczą krwawych ofiar składanych w razie śmierci króla, polegających na mordowaniu sług i niewolników na jego grobie. W zakresie sądownictwa znajdujemy wzmiankę o patesim Gudei, który jako twórca trybunału sądowego zabraniał odbierania przysięgi w dniach określonego święta /mianowicie poświęcenia kamienia węgielnego świątyni Ningirsu/.
Prawo prywatne:
I. Prawo rodzinne oparte na małżeństwie monogamicznym zawiera wyraźny zakaz poliandrii. Rodzina patriarchalna, będąca podstawową komórką społeczną, otoczona jest opieką prawa przy uznaniu władzy ojca nad dziećmi. Nieposłuszeństwo synów może spowodować wydziedziczenie ich ze strony ojca a nawet karę śmierci.
II. Prawo obligacyjne cechuje ścisły formalizm. Akty prawne, w szczególności umowy kupna, sprzedaży, najmu, zastawu, muszą być dla swej skuteczności przybrane w odpowiednią formułę. Stąd sporządzali /najpierw kapłanie a potem ludzie świeccy/ formularze, stanowiące wzór zawieranych aktów; formuł owych uczyli się pisarze, celem stosowania ich w praktyce. Były one ujęte w sposób ścisły i zwięzły, stanowiąc dowód rozwiniętej kultury jurydycznej.



BABILOŃCZYCY

Państwo sumero-akkadzkie uległo najazdowi obcych ludów, najpierw Gutów, a następnie Elamitów. Dopiero jeden z władców drobnych państewek pozostających pod władzą Elamu, Hammurabi, król Babilonu w krainie akkadyjskiej, zdołał zjednoczyć w jeden organizm państwowy dawne państewka, stwarzając potężne państwo babilońskie, rozwijające się od Iranu po Morze Śródziemne. Hammurabi był nie tylko znakomitym wojownikiem i organizatorem ale również twórcą słynnego kodeksu, który stanowi jedno z najcenniejszych dla nas źródeł prawnych z okresu starożytności. Państwo Hammurabiego nie istniało długo. Skutkiem bowiem najazdu Hetytów i Kassytów, a następnie Asyryjczyków, dostało się pod panowanie tych ostatnich. Jednakże namiestnik babiloński Nabopalassar w zmowie z królem Medów wystąpił przeciw Asyrii i zdobywszy jej stolicę Niniwę, zniszczył potęgę asyryjską. Powstałe z kolei państwo nowo-babilońskie, uzyskało dawną potęgę za panowania Nebuchodonozora, który zdołał przywrócić dawną świetność Babilonu. Po śmierci tego władcy państwo chaldejskie uległo podbojowi króla Persów Cyrusa.
Wiadomości o ustroju państwowym i prawie państwa babilońskiego czerpiemy ze słynnego kodeksu Hammurabiego, będącego najciekawszym i najgłośniejszym odkryciem archeologicznym na początku dwudziestego stulecia. Odkrycia dokonała ekspedycja francuska w roku 1902 pod kierownictwem J. Morgana, przeprowadzająca badania archeologiczne w Suzie, dawnej stolicy Elamitów. Znaleziono tam słup kamienny, pochodzący prawdopodobnie z babilońskiego miasta Sippar, zawierający wyrzeźbiony wizerunek króla babilońskiego Hammurabiego, któremu bóg słońca Szamasz przekazuje kodeks prawny udzielając wskazówek, dotyczących treści ustawy. Tekst odczytany przez Scheila został następnie przetłumaczony na szereg języków. Kodeks składa się z prologu, epilogu tudzież około 300-tu artykułów. Ilustruje prawo publiczne i prywatne w ten sposób, iż na jego podstawie i dokumentów staro-babilońskich /zwłaszcza listów Hammurabiego ogłoszonych przez Kinga i Nagla/, da się odtworzyć obraz ustroju społecznego i politycznego państwa babilońskiego.

Prawo publiczne:
I. Ustrój społeczny:
W społeczeństwie babilońskim spotykamy następujące trzy warstwy ludności: a) wolnourodzonych, b) wolnych i c) niewolników. Wolnourodzeni („mar avelim”) są stanem uprzywilejowanym prawnie i materialnie. Stanowią go ci Babilończycy, którzy przybywszy z królem do międzyrzecza Eufratu i Tygrysu należeli do jego otoczenia, piastując wysokie godności i posiadając rozległe obszary ziemi uprawnej. Była to niejako szlachta dynastyczna, będąca wasalem królewskim, oparta na organizacji rodowej. Wśród tej warstwy wolnourodzonych szczególniejsze stanowisko posiadali kapłani i kapłanki /pomiędzy kapłankami, jeden ich rodzaj był obowiązany do oddawania się prostytucji/. Wolnych, w literaturze zwanych także półwolnymi („muszkenu”) stanowiła cała reszta ludności wolnej, Akkadowie i Sumerowie tudzież wyzwoleńcy ze stanu niewolniczego. Niewolnicy („wardu”), pochodzący głównie z jeńców wojennych, stanowili bezwzględną własność swego pana. Mogli jednak dzięki pracy dorobić się majątku i wykupić swą wolność tudzież dziedziczyć po swych krewnych i wchodzić w związki małżeńskie. Położenie ich nie było tak opłakane jak u innych ludów starożytności.
II. Ustrój polityczny:
1. Król sprawuje najwyższą nieograniczoną władzę, wywodzącą się z autokratyzmu patesiego sumeryjskiego. Wprawdzie jako zastępca bóstwa na ziemi odbiera od poddanych cześć boską, jednak pozostaje z nimi w kontakcie, zajmując się bezpośrednio załatwianiem spraw państwowych. W szczególności udziela licznych instrukcji urzędnikom rozesłanym po całym kraju, starając się o dobrobyt materialny ludności.
2. Administrację cywilną w państwie wykonują sprawnie i wedle przepisu prawa wyszkoleni, zawodowi urzędnicy, zwłaszcza w okresie sprężystej władzy monarszej. Należeli tu w szczególności: a) namiestnicy królewscy, zarządzający prowincjami, dalej b) naczelnicy okręgów („pahatu”) i c) burmistrzowie miast („rabianu”) odpowiadający patriarchom hebrejskim. Stan urzędników zwłaszcza wyższych stanowili przeważnie książęta dawnych państewek lub ich potomkowie, godzący się z istniejącym nowym ustrojem politycznym.
3. Wojsko tworzyła ludność prawdopodobnie posiadająca ziemię, powoływana za pomocą poboru przymusowego i rejestrów wojskowych. Najniższą komórkę organizacji wojskowej stanowiły grupy dzierżawców domen królewskich, gdyż niektórzy rycerze otrzymywali od króla lenne składające się z domostwa i roli uprawnej. Lenno nie było dziedziczne i można je było stracić przez uchylenie się od obowiązku służby wojskowej. Wojsko dzieliło się na stałe i niestałe. Obok ludności tubylczej służyli w wojsku również żołnierze najemni, rekrutowani z obcych krajów.
III. Prawo karne:
Opiera się na zasadzie prawno-publicznej, gdyż nie spotykamy już zemsty prywatnej w postaci zemsty rodowej. Jest to jednak prawo bardzo surowe, pojmujące karę jako odpłatę upodobnioną do przestępstwa. Zasada odwetu jest w prawie karnym babilońskim bezwzględnie stosowana z tym, że kary z tytułu pokrzywdzenia osoby stanem niżej stojącej są mniejsze od kar za takież przestępstwo w stosunku do osoby stanu społecznie wyższego. Obok ścisłego odwetu /talonu/ stosującego również kary pieniężne jako odpłatę za przestępstwo, spotyka się w prawie babilońskim także odwet formalny polegający na wymierzeniu kary w sposób analogiczny do popełnionego przestępstwa i odwet symboliczny stosujący karę symbolizującą niejako przestępstwo, mianowicie wymierzaną sprawcom w okolicznościach podobnych do tych, w jakich sprawcy przestępstwo popełnili (np. sprawca dokonujący rabunku w czasie pożaru domostwa ma być wrzucony w ogień). Istnieje kara śmierci, mutylacji (okaleczenia cielesnego) i chłosty. Na ogół decyduje skutek przestępstwa, jednakże nie brak śladów, że i element woli odgrywać zaczyna rolę przy ocenie popełnionego przestępstwa.
IV. Sądownictwo:
Wykonywali urzędnicy państwowi będący zawodowymi prawnikami, bądź ludzie świeccy bądź też kapłani. Istniały różnorodne trybunały sądowe, a to: namiestników królewskich, burmistrzów miast i zgromadzenia wybitniejszych osobistości miejskich, sądy Babilonu, względnie Babilonu i Sipparu, w najwyższej zaś instancji władza sądowa spoczywał w rękach króla. W procesie głównym środkiem dowodowym była przysięga, choć prawo babilońskie wspomina także o sądach bożych /wody/ i o świadkach. Wyrok był formułowany na piśmie.


Prawo prywatne:
I. Prawo rodzinne: opierało się na małżeństwie monogamicznym. Narzeczony lub jego rodzina składali za narzeczoną cenę kupna („tirhatu”); jeśli małżeństwo nie doszło do skutku z powodu wycofania się jednej strony, musiała ona dać odszkodowanie stronie drugiej. Rozwody były tylko z oznaczonych przyczyn dopuszczalne /bezpłodność, choroba, złe prowadzenie się/. W razie nieuleczalnej choroby żony, mąż mógł pojąć drugą żonę lub nałożnicę. Stanowisko kobiety było na ogół czcią otaczane, stąd znieważenie jej pociągało za sobą dotkliwe kary /piętnowanie czoła/.
II. Prawo do spadku: posiadali wszyscy synowie i córki po ojcu niezależnie od tego czy matka ich była żoną, nałożnicą czy niewolnicą ojca. Takież samo uprawnienie mieli synowie adoptowani. Testamentów prawo babilońskie, zdaje się, nie znało.
III. Prawo majątkowe: uznawało za przedmiot obrotu tak nieruchomości jak i ruchomości, sprzęty, płody ziemne, pieniądze, niewolnicy a nawet i dzieci. Własność ziemska spoczywała w rękach król, świątyń i wielkich posiadaczy. Ziemię oddawano na podstawie kontraktów w dzierżawę rolnikom i ogrodnikom za pewien czynsz w naturze, oni zaś z kolei uprawiali ziemię przy pomocy niewolników i robotników rolnych. Organizacja kredytu i handlu była w Babilonie doskonale rozwinięta w oparciu o korporacje handlowe i umowy zawierane na piśmie. Obejmowała ona wszelkie formy kredytu, od zwyczajnej pożyczki oprocentowanej począwszy od pożyczki pod zastaw zboża nawet przyszłego, dalej kontraktów kupna sprzedaży, dzierżawy, najmu i spółki. Szczególnie rozwinięta była instytucja agentów handlowych.



ASSYRYJCZYCY

Dzieje Assyrji, której nazwa pochodziła od dawnej stolicy tego kraju, Assur, są znacznie późniejsze od najstarszych dziejów chaldejskich. Lud tego kraju, pochodzenia semickiego osiedlił się na 3000 lat przed Chrystusem w północnej Mezopotamii i początkowo ulegał wpływom kultury babilońskiej. Pierwszy wielki zdobywca assyryjski Tiglat-Pilezar I /około roku 1100 przed Chrystusem/ ogarnął swym panowaniem rozległy obszar sięgający od Morza Czarnego po Babilonię i Morze Śródziemnie dzięki licznym podbojom. To też właściwą cechą Assyryjczyków był ich wojowniczy charakter tudzież srogość i okrucieństwo względem poddanych. Potęga assyryjska rozwinęła się w IX i VIII wieku przed Chrystusem pod panowaniem licznych monarchów, z których najznakomitszym był Sargon. Wtedy to nowa stolica kraju Niniwa przyćmiła swą świetnością dawną Assur. Nienawiść jednak ludów podbitych do Assyryjczyków wskutek złego ich traktowania doprowadziła do upadku państwo assyryjskie. Nastąpił on za czasów króla Assurbanibala., który wyręczał się wojskiem najemnym; wówczas to Babilończycy w zmowie z Medami zburzyli Niniwę około roku 605 przed Chrystusem i położyli kres państwu assyryjskiemu.
Wiadomości o prawie assyryjskim opierają się na stosunkowo niedawno odkrytych tablicach /opracowanych przez Eissera i Levyego/. Zawierają one pewien rodzaj „Zbioru praw assyryjskich”, pochodzący z XIV, względnie XII stulecia przed Chrystusem /ściśle biorąc z okresu pomiędzy r. 1450 a 1250 przed Chrystusem/. Jest to jednak raczej prywatna kompilacja obejmująca interpretację prawa, a nie oryginalne teksty ustaw. Natomiast fragmenty starej ustawy assyryjskiej zostały odkryte wśród tabliczek glinianych w muzeach: paryskim /w Luwrze/ i amerykańskim /Uniwersytetu w Filadelfii/. Assyryjska kompilacja prawa wskazuje prymitywny charakter przepisów, opartych na kazuistyce tudzież na stosowaniu lokalnego prawa miasta Assur do innych gmin assyryjskich. Prace wykopaliskowe dostarczyły wiele dokumentów prawnych assyryjskich świadczących o istnieniu w tym kraju jurystów zawodowych, zajmujących się formułowaniem aktów prawnych na piśmie. Rozwój prawa Assyrji w świetle posiadanego materiału źródłowego przedstawia się następująco:



Prawo publiczne.
I. Ustrój państwowy:
1. Król stojący na czele społeczeństwa był w istocie oddalony od niego ceremoniałem dworskim i rzeszą urzędników. Nie nosił wprawdzie tytułu boga, lecz odbierał cześć boską. Był formalnie zwierzchnikiem państwa, w rzeczywistości zaś dygnitarze dworscy załatwiali wszelkie sprawy państwowe.
2. Administracja assyryjska dysponowała urzędnikami w zarządzie centralnym i prowincjonalnym. Przekazy źródłowe assyrysjkie podają liczne imiona dostojników assyryjskich różnych stopni w hierarchii urzędniczej. Do głównych funkcji administracji należało zaprowiantowanie wojska w okresie wypraw wojennych tudzież przedsiębranych polowań królewskich. Cechą charakterystyczną dla stanu urzędniczego Assyrii była, zakorzeniona pod wpływem Egiptu, służalcza, niemal niewolnicza uległość wobec monarchy i jego najbliższych: matki, żony, następcy tronu, którzy również dysponowali sztabem osobistych urzędników dworskich /świadczą o tym szczególnie dokumenty źródłowe z Tell-el-Amarna/. Wśród urzędników assyryjskich ważną rolę odgrywali pisarze, których różne odcienie czy kategorie spotyka się zwłaszcza dla obcych ludów /np. pisarz aramejski, egipski etc./.
3. Wojsko cieszyło się szczególniejszą opieką państwa, ze względu na konieczność jego obrony przed wrogami, którzy otaczali Assyrię i zagrażali jej terytorium. Król Assurbalita miał być twórcą wojska stałego, które było należycie wyekwipowane i wyćwiczone. W okresie pokojowym wojsko stanowiło zabezpieczenie dróg komunikacyjnych oraz uczestniczyło w polowaniach królewskich. Kontyngentów wojskowych dostarczali monarsze również książęta wasalni. Za Saragonidów jednak nastąpiła modyfikacja w tym kierunku, iż ludności środkowej Assyrii nie pociągano do służby wojskowej, natomiast posługiwano się w dużej mierze obcym żołnierzem, rekrutowanym z terytoriów podbitych. Pozostaje to w związku z tą okolicznością, że również stanowisko niewolników w Assyrii nie było zbyt ciężkie i dotkliwe. Niewolnik mógł założyć rodzinę wchodząc w związki małżeńskie, tudzież posiadał zdolność prawną w zakresie użytkowania ziemi uprawnej i zawierania umów. Niewolnik mógł również występować w charakterze świadka w procesie sądowym.
II. Prawo karne i sądowe:
Jest mało znane. W każdym razie zasada zemsty obowiązywała w tym prawie w całej rozciągłości. Dowód tego przejawia się w jednym z procesów, w którym oskarżony o zabójstwo, celem zadośćuczynienia za dokonane przestępstwo i uchronienia się od zabicia go na grobie zamordowanego, oddał pokrzywdzonemu oskarżycielowi niewolnicę swoją wraz z jej rodziną. Prawdopodobnie nie istniały w Assyrii sądy kolegialne, lecz jednostkowe, sprawowane przez burmistrza miasta (hazanu), przewodniczącego sądu (sartenu (?)) względnie jego zastępcę (sukkalu). Sędzia nie podawał wyroku na piśmie tylko formułował pisemnie ślubowanie stron po wydaniu wyroku, iż nie będą w przyszłości prowadziły sporów.

Prawo prywatne:
I. Prawo małżeńskie: znało tylko małżeństwo monogamiczne zawierane w drodze kupna kobiety od jej ojca lub braci w świątyni i stwierdzenie dokumentem publicznym. Od chwili zawarcia małżeństwa żona musiała nosić na ulicy zasłonę na twarzy a w razie śmierci męża poślubić jego brata. Rozwiązanie małżeństwa mogło nastąpić jedynie ze strony mężczyzny, powodów jednakże rozwodu w prawie assyryjskim nie znamy.
II. Prawo majątkowe: assyryjskie daje się odtworzyć na podstawie kontraktów przekazanych w dokumentach źródłowych /rozsianych po muzeach w całym świecie/. Istniała własność prywatna na nieruchomościach. Rozległe obszary ziemskie należały do dostojników państwowych bądź też były rozdrobnione pomiędzy rolników, którym ziemię oddawano w dzierżawę wieczystą lub też ustanawiano wspólnotę ziemi /w mieście Assur/. Wartość roli uprawnej oceniano wedle zebranych plonów nie zaś wedle powierzchni ziemi. Tytuły prawa własności regulowały rozporządzenia królewskie /zwłaszcza z drugiego tysiąclecia przed Chrystusem/. Istniały również zwolnienia królewskie od podatków i zobowiązań obciążających rolników. Kupno-sprzedaż zawierano na piśmie zaopatrzonym pieczęcią lub odciskiem palca /paznokcia/. Przedmiotem sprzedaży były tak ruchomości jak też nieruchomości. Cenę kupna stanowił ołów, brąz, względnie srebro lub w drodze zamiany zwierzęta i środki żywności. Ziemię nabywano wraz z inwentarzem /niewolnikami, bydłem/, jednakże sprzedaż chorego niewolnika była nieważna. Dobrze prosperujący handel assyryjski, dzięki zabezpieczeniu przez wojsko dróg komunikacyjnych, przynosił krajowi znaczne zyski; handel ten opierał się na pośredniczeniu w zakresie zawierania interesów z ludami ościennymi i nie stał na tym poziomie, co zorganizowany handel babiloński. Pożyczki udzielano pod zastaw osób /rodziny/ lub rzeczy, odsetki zaś sięgały wysokości kapitału.



HETYCI


Ludy rasy „azjańskiej” różne od rasy semitów, Sumero-Akkadów czy Assyryjczyków zajmując terytoria Małej Azji i Wysp Egejskich uległy w drugim tysiącleciu przed Chrystusem najazdowi drużyn indoeuropejskich Hetytów i Mitanów. Państwo hetyckie, które powstało w tym czasie, objęło swym panowaniem Małą Azję w całości, zmuszając ludy ościennie do uległości /Syria, Kanaan/ zwłaszcza od chwili zwycięstwa /pod Kwadesz/ w walce z Egiptem. Nieliczne drużyny najeźdźców, stanowiąc elitę społeczną narzucają swą kulturę różną od semickiej ludności tubylczej, przez którą zostają w końcu pochłonięte. Badania archeologiczne prowadzone w XX stuleciu przyniosły ciekawe odkrycia, świadczące o istniejącej kulturze prawnej Hetytów. Rezultatem tych badań jest znalezienie dwóch fragmentów kodeksu hetyckiego /z końca XV względnie z początku XIV wieku przed Chrystusem, a więc późniejszego od kodeksu Hammurabiego, wcześniejszego zaś od zbioru prawa assaryjskiego, obejmującego prawo zwyczajowe/. Został on odczytany przez Smitha, Winklera i Macrida Beya, a wydany przez Hroźnego i Friedricha. Ponadto znaleziono teksty kilku ustaw hetyckich i kontraktów zawartych z Egiptem. Jeden z fragmentów wspomnianego kodeksu przekazany został nam w dwóch redakcjach /a to z roku 1390 przed Chrystusem i w późniejszej zawierającej tylko 22 artykuły/. Ujęcie poszczególnych zagadnień w kodeksie pozwala na przedstawienie w ramach najbardziej ogólnych prawa hetyckiego.

Prawo publiczne:
W zakresie ustroju państwowego, normuje prawo hetyckie uprawnienia i obowiązki wojowników, pochodzących również z plemienia Manda /przypuszczalnie późniejszych Medów/ tudzież stanowisko niewolników, których zna różne rodzaje /publicznych i prywatnych/. Bardziej szczegółowo jednak zajmuje się kodeks hetycki prawem karnym. Cechą jego w tej dziedzinie jest większy humanitaryzm aniżeli w przepisach karnych innych ludów Starożytnego Wschodu. Kary za przestępstwa są niezbyt surowe i często spotyka się kary pieniężne obok kar odszkodowawczych w naturze. Kwalifikacja morderstwa i zabójstwa w afekcie tudzież zabójstwa nieumyślnego obok całkowitego usunięcia zemsty prywatnej, dowodzi o rozwiniętych już pojęciach prawnych, choć z drugiej strony oznaczenie kar w sposób kazuistyczny wskazuje na prymitywny charakter ustawodawstwa.
Prawo prywatne:
Prawo rodzinne opiera się na organizacji rodziny patriarchalno-egzogamicznej, gdyż związki małżeńskie w obrębie rodu /endogamiczne/ są zabronione pod karą śmierci. W zakresie handlu i obrotu kodeks ustala ceny na poszczególne towary, regulując w ten sposób rozwój stosunków gospodarczych w państwie. Jednolitość przepisów prawnych na całym terytorium hetyckim ma służyć do ściślejszego zespolenia rozmaitych prowincji ościennych z krajem Hatti.



IZRAELICI


Jako plemię koczownicze przywędrowali Izraelici ze Wschodu pod wodzą patriarchów do Palestyny, a stąd udali się do Egiptu. Z ucisku, jakiego tam doznali, wywiódł ich prorok Mojżesz, który prawa nadane mu przez Boga podał spisane na tablicach kamiennych. Długi czas po wprowadzeniu Izraelitów przez Jozuego do Palestyny musieli oni bronić się przed Filistynami. Wówczas to doszło do obrania królem Saula, którego następcą był Dawid z pokolenia Juda. Dawid był założycielem państwa, którego świetność nastąpiła za syna Dawida, słynnego z mądrości Salomona. Po śmierci tego króla państwo rozpadło się na dwa królestwa: izraelskie na północy ze stolicą w Samarii i judejskie na południu ze stolicą w Jerozolimie. Częste walki i spory między królestwami dały sposobność do występowania prorokom, którzy przepowiadali i opłakiwali upadek państwa. Nastąpił on wskutek zdobycia Samarii przez assyryjskiego króla Saragona w roku 722 przed Chrystusem i zburzenia Jerozolimy w roku 586 przed Chrystusem przez Nebuchodonozora babilońskiego.
Prawo staro-izraelickie opiera się na Starym Testamencie, który obok przepisów o charakterze etycznym podaje również szereg zasad prawnych. Przepisy prawne zawarte w szczególności w Pięcioksięgu Mojżesza /obejmującego księgi: Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri i Deuteronomium/. Najobszerniej ujęte są przepisy prawne w księdze Przymierza /Exodus/.
Ustrój państwa izraelskiego opierał się na podziale ludności na trzynaście pokoleń. Dwanaście z nich otrzymało oznaczoną część ziemi obiecanej, trzynaste zaś, Levi, wykonywało służbę Bożą. W istocie panowała tu teokracja, gdyż za władcę kraju uznawano Boga. Najważniejszą jednak rolę odgrywał arcykapłan z pokolenia Levi. Mojżeszowe prawo karne w zasadzie sankcjonuje odwet jako sposób zadośćuczynienia za dokonane przestępstwo. Przepisy tego prawa regulują głównie wynagrodzenie szkód spowodowanych przestępstwem w ten sposób, iż najpierw ustawodawca omawia zbrodnie pociągające za sobą karę śmierci czy okaleczenie, następnie zaś sankcjonowane karą pieniężną.